Sodan beri eki aıdan astam ýaqyt ótti. Bul tarapta qandaı jumystar qolǵa alyndy? Nendeı joba-josparlar bar? Árıne, «tas túsken jerine aýyr». Osy rette salmaq áýeli Uly tulǵa týǵan topyraq – Abaı aýdanyna, odan keıin oblysqa túsetini aıtpasa da túsinikti bolar. Jaqynda jumys saparymen shejireli óńirge arnaıy barǵanymyzda Qunanbaı О́skenbaıuly jatqan Aqshoqy mekenin abattandyrýǵa, memleket qamqorlyǵyna alýǵa baılanysty alǵashqy qadamdardyń jasala bastaǵanyn ańǵardyq. Abaı aýdanynyń ákimi Jarqynbek Baısabyrov Aqshoqyǵa qatysty joba ázirlengenin jetkizdi. Joba aıasynda qorymdy qorshaý, zııarat etýshilerge arnalǵan oryndyqtar ornatý, osynda jerlengen jandardyń qulpytastardaǵy jazýlaryn qaıta jazý sekildi jumystardy júzege asyrý kózdelgen eken. Sonymen qatar aýdan ákimdigi úlken mereıtoı qarsańynda uly Abaı dúnıe esigin ashqan Syrt Qasqabulaq dep atalatyn jerdi de qorshap, abattandyrýdy josparlap otyr. Al oblystyq Mádenıet basqarmasynyń bul tarapta qandaı joba-josparlary bar? О́kinishke qaraı, basqarma qudiretti Qunanbaı esimin ulyqtaýǵa baılanysty naqty is-sharalar josparyn áli ázirlep úlgermegen sekildi.
Atalǵan basqarma basshysy Azamat Muhamedchınovpen habarlasqanymyzda Abaı Qunanbaıulynyń 175 jyldyǵyna baılanysty ǵana is-sharalar jospary daıyndalǵanyn jetkizdi. Alaıda, oblys ákiminiń orynbasary Ásem Núsipova Qunanbaı qorymy men onyń tóńiregindegi eleýsiz-eskerýsiz qalyp kele jatqan qasıetti oryndardy nazarǵa alý kerektigi jaıynda: «Abaıdaı alyptyń, qazaqtyń uly aqynynyń týǵan ákesi Qunanbaı búginde rasymen de eskerýsiz qalýda. Abaıǵa arnalǵan mýzeı men Jıdebaıdaǵy memorıaldyq keshenge Qunanbaı qorymy kirmeı qalǵan. Shyńǵystaý baýraıyndaǵy Qunanbaıdyń báıbishesi Kúńkeniń qorasy, kishi áıeli Aıǵyzdyń úıi, qora-jaıy, Shákárimniń ákesi, ıaǵnı Qunanbaıdyń uly Qudaıberdiniń úı-jaıy, Abaıdyń hatshysy Múrseıittiń úıi, zıraty jáne taǵy basqalarynyń da zırattary jermen-jeksen bolyp barady. Semeılik jýrnalıst Raýshan Qabjanqyzy osy jerlerge arnaıy press-týr uıymdastyryp, bul problemalardy qalaı nazarǵa alý kerektigi jóninde sheshim shyǵarý ótinishin jetkizdi. Atalǵan usynystar uly Abaıdyń 175 jyldyq mereıtoıyn ótkizý boıynsha qurylǵan jumys toby tarapynan qarastyrylatyn bolady» dep óziniń feısbýktegi paraqshasynda jazǵan-dy.
«Shyryldaıdy Ýaqyt Shyńǵystaýdan shyǵarmaı»
«Darǵa asqan da Qunanbaı,
qara basqan Qunanbaı»,
О́tken isti osylaı
órshitemiz uıalmaı.
Shynjyr balaq, shubar tós
Qunanbaıyn qazaqtyń,
Shyryldaıdy Ýaqyt
Shyńǵystaýdan shyǵarmaı.
Abaılyq aqyn Tólegen Janǵalıev jyrlaǵandaı, rasynda, Qunanbaıdyń áli de Shyńǵystaýdan shyǵa almaı jatqany ashy da bolsa shyndyq. «Aqshoqyǵa memlekettik kózqaras kerek. Qunekeń jónindegi áńgimeniń bastalǵanyna 1-2 jyldyń shamasy boldy-aý deımin. Bul rette Doshan Joljaqsynov túsirgen «Qunanbaı» fılminiń aǵa sultan esimin el jadynda jańǵyrtýǵa úlken úles qosqanyn aıtýǵa tıistimiz. Árıne Qunekeń beınesin jurtshylyqqa pash etý birer fılmmen, birer shyǵarmamen bitetin sharýa emes. Qunanbaı qazaqtyń Qaz daýysty Qazybek, Tóle bı sekildi qaıratkerlerimen teńestiriletin tulǵa. О́kinishtisi, egemendik alǵanymyzǵa qansha jyl bolsa da, Qunekeńe áli durys bet bura almaı jatyrmyz. Úlken betburysty elimizdiń jańa Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń ózi bastady. Qunekeń jóninde astyn syzyp turyp aıtty. «El tarıhyndaǵy eńbegin umytpaýymyz qajet. Ol – tutas qazaq tarıhynda óz orny bar tulǵa» dedi. Budan artyq qandaı sóz kerek?! Endi seń qozǵala ma degen oıymyz bar. Qunanbaıdy ulyqtaý neden bastalýy kerek? Eń áýeli qajy jerlengen Aqshoqyǵa aparatyn 21 shaqyrym jol jaqsylap jóndelýi kerek. Abaı eline kelimdi-ketimdi adamdar: «21 shaqyrym alys, jol nashar» dep Qunanbaıdyń basyna barmaıdy. Burylmaıdy. Eńlik-Kebek eskertkishinen asady da, Jıdebaıǵa tartyp ketedi. Bul – bir. Ekinshiden, Qunanbaı jatqan jer sóılep turýǵa tıis. Qajet bolsa munda shaǵyn mýzeı salý kerek. Basynda shyraqshy bolýy qajet. Árıne Jıdebaıdaǵydaı úlken keshen surap otyrǵanymyz joq. Meniń janyma batatyn taǵy bir dúnıe. Abaı elinde jyl saıyn «Abaı oqýlary» ótedi. Sharaǵa keletin balalardyń bári Abaıdy, Shákárimdi biledi, biraq Qunanbaıdy bilmeıdi. «Abaı oqýlarynyń» ótip kele jatqanyna 20 jyl boldy ma, oqýshylardyń Qunanbaı týraly aıtqandary esimde qalmapty. Sondyqtan uly Abaıdyń 175 jyldyǵy qarsańynda Qunanbaıdy qurmettep, urpaq esinde qalatyndaı, kádesine jaraıtyndaı sharýa atqarýymyz kerek-aq» deıdi aqyn, Abaı aýdanynyń Qurmetti azamaty Tólegen Janǵalıev.
Aqshoqyǵa qabirstan emes, qasıetti oryn retinde qaraýymyz kerek
Kezinde ult ustazy Ahmet Baıtursynov: «Qunanbaı jurt aýzyna qaraǵan qazaqtyń bas adamdarynyń biri bolǵan» dep asa joǵary baǵalaǵan dala danyshpany Qunanbaı men onyń urpaqtary jerlengen Aqshoqynyń qazaq tarıhynda alar orny bólek. Aqshoqynyń ózi Kishi Aqshoqy, Shetki Aqshoqy, Úlken Aqshoqy dep úshke bólinedi. Oraıy kelgende aıta keteıik, Qunanbaıdyń inisi Jaqyp, Abaıdyń aǵalary Ysqaq pen Táńirberdi, inisi Smaǵul, Muhtar Áýezovtiń atasy Áýezhan Berdihanuly, hákimniń alǵashqy kitabyn Sankt-Peterbýrgte bastyrýshy Kákitaı Ysqaquly, Yzǵutty osy qorymda jerlengen.
Aqshoqynyń uly Abaı ómirinde alar orny, aqynnyń alǵashqy jaryn súıgen lázzatty shaqtary men Ábdirahmandaı aıaýly ulyn óz qolymen aqtyq saparǵa attandyrǵan qamyryqty sátterin ótkergen qasıetti ólke ekendigi de áli de eskerilmeı kele jatqan sekildi. Birinshiden, Aqshoqy – uly Abaıdyń qystaý salǵan jeri. Ekinshiden, alǵashqy jary Dildámen shańyraq kótergen qutty qonysy. Aqshoqynyń Qunanbaı men Kákitaı zıratynan joǵary saı túkpirinde sol kezde salynǵan Abaı qorasynyń irgetasy áli kúnge deıin saqtalǵan. Aqyn áýelde Úlken Aqshoqyny meken etkenimen, kóp uzamaı bir jarym shaqyrymdaı jerdegi Kishi Aqshoqyǵa kóshken kórinedi. Az ǵana ǵumyrynda «Talaptyń minip tulparyn, tas qııaǵa órlep», «boıamasyz aq kóńil júregin kirletpeı» dúnıeden ótken súıikti uly Ábishtiń súıegin 1895 jyly naýryz aıynda osy Kishi Aqshoqyda qarsy alǵan deıdi. «Ábishti Úlken Aqshoqydaǵy Qunanbaı qasyna jerleýge alyp júrgende Abaı páýeske sońynda salt bara jatyr edi. Saq rýyna sińgen kereı Baıysuly Qydyraly artynan baryp sóılesip edi, Abaı páýeskeni toqtatyp, joldyń oń jaǵyndaǵy shıdi nusqap, solaı jiberdi» – degen kórgender», – deı kelip, «bir ǵajaby, osy zarly qoshtasý bolǵan orynda túp-túp shı búgin de ósip tur» dep jazady Beken Isabaev. Nar tulǵanyń erekshe jaqsy kórgen, kelesheginen zor úmit kútken uldarynyń biri, «Medǵat-Qasym», «Eńlik-Kebek», «Abylaı» poemalaryn jazǵan Maǵaýııa Shetki Aqshoqyda dúnıe salǵan. Aqyn ulynyń súıegin Úlken Aqshoqyǵa qaraı alyp júrgende «Maǵashymnyń súıegin aýyrtady» dep jol ústiniń usaq tasyn terip, páýeske aldynda júrip otyrǵan desedi.
Uly Abaı «Aıttym sálem, Qalamqas», «Tatıananyń Onegınge jazǵan haty», «Onegınniń Tatıanaǵa jaýaby», «Tatıana sózi», «Onegınniń Tatıanaǵa jazǵan haty», «Onegınniń ólerdegi sózi», «Qarańǵy túnde taý qalǵyp» ánderin osy Kishi Aqshoqyda shyǵaryp, Pýshkınniń «Evgenıı Onegın» dastanyn tuńǵysh ret qazaq tiline osy jerde aýdarǵan jáne «Shoqpardaı kekili bar, qamys qulaq», «О́zi ermeı, erik bermeı, jurt qor etti» deıtin óleńderi de osynda dúnıege kelgen degen derekter bar. Osyndaı sherli de shejireli tarıhy bar Aqshoqyny Qunanbaıǵa ǵana qatysty deýge bola ma?
Osy rette zııaly qaýym ókilderi Qunanbaı máńgilikke tynys tapqan mekendi qorym dep qomsynbaı kıeli oryn dárejesine kóteretin kezdiń áldeqashan jetkenin aıtady. «Aqshoqyǵa biz áli kúnge deıin Keńes odaǵynyń kózimen qarap kelemiz. Ol zaman barshaǵa belgili. Dindi aıtqyzbady, tarıhty durys aıtqyzbady, Qunanbaıdyń qandaı tulǵa ekendigin aıtqyzbady. Soǵan oraı Abaıdyń tarıhnamasy da ózgertilip berildi. Aqshoqy Abaı atamyzdyń turaqty mekeni bolǵan jer. «Mynaý saǵan, jeńgeme kórimdik» dep inisi Ospannyń dáý qara tasty esik aldyna ákep tastaıtyny bar emes pe qaljyńdap? Sondyqtan biz Aqshoqyǵa qorym, mola, qabirstan retinde emes, Abaıdyń turǵylyqty qonysy retinde qaraýymyz kerek» deıdi aǵa sultan jaıynda kitap jazǵan, abaıtanýshy Beıbit Saparaly.
Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı, ádebı-memorıaldyq qoryq-mýzeıiniń dırektory Jandos Áýbákir Aqshoqyǵa baılanysty bizge eki usynysyn aıtty. «Birinshiden, Aqshoqydaǵy Qunanbaı qorymy respýblıkalyq mańyzy bar tarıh jáne mádenıet eskertkishteriniń tizimine enýi kerek. Ekinshiden, Aqshoqy Abaı mýzeıiniń bir bólimi bolýy qajet. Abaı ómiri men shyǵarmashylyǵynda Aqshoqynyń alatyn orny erekshe. Aqshoqy jerinde tarıhı oryndar da jeterlik, tarıhı oqıǵalar da kóp bolǵan. Sondyqtan osy atyraptaǵy eskertkishterdiń barlyǵy Abaı mýzeıiniń tóńiregine toptastyrylsa jaqsy bolar edi» deıdi ol.
Shyǵys Qazaqstan oblysy
