Eńbekpen erte eseıgen
«Taý balasy taýǵa qarap ósedi» degendeı, bajaılap qarasaq, taýda týyp, tasta ósken bul kisiniń atqarǵan qyzmeti, elge etken eńbeginiń kópshiligi tabıǵatpen baılanysty eken. Bul kisi dep otyrǵanymyz – Altaıdyń adal perzenti, Katonqaraǵaıdyń týmasy, Parlament Májilisiniń 2 shaqyrylymynyń depýtaty bolǵan Asqar Qabanbaev. Jaqynda tabıǵat janashyry, el aǵasymen jolyǵyp, az-kem áńgimelesýdiń sáti túsken-di. «Ákem Aıtqul 1942 jyly maıdan dalasynda 35 jasynda jaralanyp, qaıtys bolypty. Aǵam Merjaqyp (negizi – týǵan ákesi, Aıtqul – Merjaqyptyń aǵasy) 1939 jyly 19 jasynda áýeli Fın soǵysyna qatysyp, keıin Uly Otan soǵysyna shaqyrylyp, odan Japon soǵysyna alynyp, 7 jyl júrip, elge 1947 jyly bir-aq oraldy. Soǵys týraly kóp syr ashpaıtyn. Bir aıtatyny, «soǵystyń aldyńǵy shebinde júrdik. Jaýmen betpe-bet kelgen kezderimiz az bolǵan joq. О́kinetinim, qol astymdaǵy talaı-talaı myqty, bilimdi azamattar, onyń ishinde professorlar da bar, ómirden erte ótip ketti» dep qarýlastaryn qamyǵa eske alyp otyratyn. Jýyqta balalarym ınternetten ákemniń nagrada paraǵyn shyǵaryp alypty. 28 fashısti óltirip, «Qyzyl juldyz», taǵy da 19 jaýdyń kózin joıyp «Otan» ordenderimen marapattalǵanyn, ákelerimizdiń erlikterin urpaqtary endi bilip jatyrmyz. Maıdanda qandaı erlik jasaǵandaryn olardyń ózderi de bilmeı ketti ǵoı. 9 mamyrda sol kisilerge qatym túsirip, quran baǵyshtadyq», dep áńgimesin jaqyndaryn eske alýdan bastaǵan keıipkerimiz 6-7 jasynan eńbekke aralasqanyn jetkizgen.
Iá, jadyraǵan jazy kelte, alty aı qytymyr qysy bar Altaı eńbekti, qaısarlyqty, tabandylyqty súıedi. Altaı bosbelbeýlikti, boıkúıezdikti kótermeıdi. «Katonda qys qıyn ekenin bilesizder. Altaıdyń jazy qysqa qamdanýmen ótedi. Ákem maıdannan qaıtpady. Bar aýyrlyq sheshemniń ıyǵyna túskennen keıin anama bolysyp, bel jazbaı eńbek etýge týra keldi. Sheshem ismer adam boldy. Tekemet jasaıdy, syrmaq syrady. Úıde tórt-bes qoıymyz, bir sıyrymyz bar. Týystarymyz qoıshy bolatyn. Meni úıdegi azyn-aýlaq malmen birge jazda sonda jiberedi. Osylaısha úsh jyl jaılaýǵa shyǵyp júrdim. Mektepke barǵannan keıin keńshardyń shóbine kómektestik. Jazda kúpána tarttyq. 9 jasymnan qolǵa tartpa ustadym. 7-synypta Mońǵol shekarasynan Semeıge deıin jaıaý qoı aıdaǵanym áli kúnge deıin esimde. Sodan beri eńbek maıdanynyń bel ortasynda kelemin», deıdi áńgimelesýshimiz.
Aýyldaǵy mektepti bitirgennen keıin О́skemendegi tehnıkýmda, Almaty aýyl sharýashylyq ınstıtýtynda «ınjener-mehanık» mamandyǵy boıynsha bilim alǵan talapty jas týǵan aýdanyna oralǵan soń áýeli traktordy tizgindep, odan soń avtobazada slesar, mehanık bolyp eńbek etedi. Az ýaqyttan soń osy avtobazanyń dırektory qyzmetine taǵaıyndalyp, kóp ótpeı aýdandyq aýyl sharýashylyǵy bólimine ınjener qyzmetine shaqyrtylady. 1975 jyly aýdannyń bir keńsharyna bas ınjener, keıin dırektor orynbasary, 1985 jyly Almatydaǵy Gosagropromnyń respýblıkalyq bazasyna orynbasar bolady.
Katonqaraǵaı ulttyq parki qalaı quryldy?
Sodan 1991 jyly týǵan jerine qaıtyp, «Verh-katýn» maral keńsharynyń dırektory qyzmetine kirisip ketedi. Bul sharýashylyq ol kezde respýblıkany bylaı qoıǵanda maral ósirýden Odaqtaǵy eń úlken sharýashylyqtardyń biri boldy. Sharýashylyq iri bolǵanymen jumysy irkilip turǵan edi. «Ne jol salynbaǵan. Ne úı joq. Halyqtyń jaǵdaıy da tómen. Sharýashylyqty aıaǵynan qaz turǵyzýǵa týra keldi. Kúndiz-túni tynbaı jumys istedik. Keńsharǵa qaraıtyn 5 aýylǵa tórt mektep saldyq. 1996 jyly Aqsý aýylynda 504 oryndyq tıptik mektep boı kóterdi. Bilim ordasyn óz qarajatymyzǵa saldyq. Sonymen qatar joldy jóndep, halyqqa arnap birneshe úı turǵyzdyq», dep eske alady sol kúnderdi.
Asqar Qabanbaevtyń osy sharýashylyqty basqarǵan kezdegi úlken eńbegi – Katonqaraǵaıdyń brendine aınalǵan panty ónimderin óndirýdi jolǵa qoıýy. Búginde óńirimizge ǵana emes, elimizge belgili «Aqsý-Deen» kásipornynyń qurylatyny da – osy ýaqyt. «Ol kezde jylyna 4 tonna panty shyǵarylatyn. Ortasha baǵasy, ıaǵnı 1 kılosy 700 dollar boldy. Maral múıiziniń 300 gramnan tómengisi bar-joǵy 30 dollarǵa ótetin. Negizi álemdik naryqta pantynyń 90 paıyzyn paıdalanatyn – koreıler. Áli de solaı. Olarda dástúrge aınalyp ketken. 200-300 jyldan beri osylaı. Densaýlyqtyń qadirin biletin ult qoı. Sol jyldary maǵan: «Maral múıizin nege biz tegin berýimiz kerek? Nege qaıta óńdep, kádege jaratpasqa?!» degen oı keldi. Sóıtip Ońtústik Koreıamen baılanysqa shyǵyp: «Men sendermen jumys isteıin. Birlesken kásiporyn ashaıyq. Jarty aqshasyn sender, jartysyn men quıaıyn. Qajetti qurylǵyny sender ornatyp berińder. О́nimderdi turaqty túrde satyp turamyn» dedim. Olar kelisti. «Aqsý-Deen» osylaı quryldy. Árıne, ońaı bolǵan joq. Kásiporynnyń joba-josparyn, bárin ózim jasap shyqtym. О́zim tehnolog, ózim hımık boldym. 50 túrli ónim shyǵardyq. Kásiporyn áli de jumys istep tur. Sonymen qatar pantymen emdeıtin, buǵy múıiziniń sorpasyna túsiretin shıpajaı ashtyq», deıdi Asqar Qabanbaev.
Katonqaraǵaıda panty ónimderin jańa tehnologııamen óndirýdi alǵash bolyp qolǵa alǵan azamat halyq áli de maral múıizimen emdelýdiń ushanteńiz paıdasyn durys túsinbeı jatqanyna qynjylady. Buǵan memlekettiń de qyzyǵýshylyq tanytpaı, qoldaý bildirmeı otyrǵanyn da jasyrmaıdy. «Bile bilsek, maraldyń múıizinen tuıaǵyna deıin tunyp turǵan dári. Sony biz durys paıdalana almaı kelemiz. Elimizdiń turǵyndary panty ónimderin paıdalansa, halyq búgingideı kóp aýyrmaıtyn edi. Qarjysyn da bosqa shashpas edi. О́ıtkeni panty ónimderi myń da bir aýrýǵa em. Eń bastysy, adamnyń ımmýnıtetin kóteredi. Búkil aǵzany kúsheıtedi. Parlament Májilisiniń depýtaty bolyp júrgende de, oǵan deıin de, keıin de osy máseleni talaı márte kóterdim. Áli de kesh emes. Úkimet tarapynan qoldaý bolsa, panty ónimderi halyqtyń ıgiligine qyzmet etetini sózsiz», deıdi tabıǵat janashyry.
Asqar Qabanbaev 1999 jyly Parlament Májilisiniń ekinshi shaqyrylymynyń depýtaty bolyp saılanady. Halyq qalaýlysy qyzmetindegi eń úlken jumysy – Katonqaraǵaıda ulttyq park qurýǵa atsalysýy. Ulttyq parktiń arqasynda qazir Altaıdyń tumsa tabıǵaty, ańy men qusy memleket qamqorlyǵyna alynyp, ósip-ónip jatyr. «Ulttyq parkti qurý depýtattyqqa túser aldyndaǵy baǵdarlamamdaǵy negizgi baǵyttardyń biri boldy. Bul iske osy Tór Altaıdyń týmasy, qazaqtyń kórnekti qalamgeri, dramatýrg Qalıhan Ysqaq aǵamyz da úlken úlesin qosty. О́zi bastap, Halyq Qaharmany Qasym Qaısenov, KSRO halyq ártisi Bıbigúl Tólegenova qostap Parlamentke ashyq hat jazdy. Sony negizge alyp, Úkimetke depýtattyq saýal joldadym. Áriptesterim de meni jaqsy qoldady. Sodan ne kerek, 2001 jyly Katonqaraǵaı ulttyq memlekettik tabıǵı parki quryldy. Odan beri 18 jyl ótipti. Park qurylǵannan keıin 400 jumys orny paıda boldy. Talaı jan eki qolǵa bir kúrek tapty», deıdi 20 jyl burynǵy ýaqytqa kóz júgirtken Parlamenttiń eks-depýtaty.
Asqar aǵamyz búginde Parlament tórinde otyrmasa da, keıde ózin depýtattaı sezinip, Úkimetke depýtattyq saýal joldamasa da, «bul qalaı?» dep óz-ózine saýal joldaıtyny bar. Sirá, ishke syımaı ketetin bolýy kerek. Keıipkerimiz Katonqaraǵaıdaǵy parkke únemi alańdap, taqymyn qysyp, kóz qyryn salyp, jaqsylyǵyna súıinip, jamandyǵyna kúıinip otyrady. «Park qyzmetkerleri jumysynyń kóńilimnen shyqpaıtyn tustary kóp. Qazir halyq otyn ala almaı qaldy. Shirigen aǵashtardy turǵyndarǵa arzan baǵamen berýge bolady ǵoı. Ormannyń ishinde shirip, qulaǵan bir aǵashtyń ózi talaı aǵashtyń ornyn alyp qanshama ýaqyt jatady. Der kezinde alyp tastasa ornyna jas aǵash shyqpaı ma?! Sonda órt te bolmas edi. Munyń bári bir-birimen baılanysty. Buǵan da bir adam kerek pe?! Buryn parkte bir ǵana ańshy (eger) bolatyn. Ol kezde ańshy az, ań kóp edi. Qazir 400 ańshy bar. Ań-qustyń bárin ózderi qurtyp otyr. Ákimderge reıtıng qoıady ǵoı. Bularǵa da sondaı reıtıng kerek sekildi. Máselen, seniń qaramaǵyńdaǵy aýmaqta bir qoıan bar ma, bir ball, 10 qoıan bolsa, 10 ball degendeı. Olarǵa stımýl kerek. Yntalandyrý qajet. Áıtpese ań qalmaıdy. Syrttan kelip eshkim ań atpaıdy ǵoı. Sondyqtan park qyzmetkerleriniń sana-sezimin ózgertý kerek. Olarmen jumys isteý qajet. Eń bastysy, olardyń júrekteri taza bolýy kerek qoı», dep alańdaýshylyǵyn bildirdi Altaıdaǵy parkti qurýǵa atsalysqan azamat.
Qalyń ormandy qaıtip saqtap qaldy?
«Bul kisiniń atqarǵan qyzmeti, elge etken eńbeginiń kópshiligi tabıǵatpen baılanysty eken» dedik qoı joǵaryda. Taǵy bir dálel keltirelik. «Bul jaıt depýtattar kanıkýlǵa shyǵardan bir kún buryn bolǵan edi. 29 maýsymda qazir Belorýssııada turatyn, sol kezdegi senator Pavel Atrýshkevıch: «Aseke, seniń óńiriń boıynsha bir másele bar. Maǵan kelshi» dedi. Keshke jaqyn mezgil. Barǵannan keıin bir papkany qolyma berdi de, «óziń qarap shyǵarsyń» dedi. Qarap otyrsam, Úkimet bir aýstrııalyq fırmamen Shyǵys Qazaqstannyń ormanyn 50 jylǵa jalǵa berý jóninde kelisimshart jasasypty. Aǵash kesý úshin. Qalpyna keltirý jumystary kórsetilmegen. Qazaqstannyń ormanynyń 80 paıyzy – Shyǵys Qazaqstanda. Sol 80 paıyzdy 50 jylda qyryp shyqsaq ne bolady? «Quryǵan jerimiz osy boldy ǵoı» dedim. Kelisimshart jasalǵan. Úkimet qaýlysy shyqqan. Ekonomıkalyq negizdeme jasalǵan. Onda «О́skemende myń adamdyq aǵash óńdeý zaýyty salynady, jumys orny bolady» delinipti. Al tabıǵatty, ormandy saqtaý týraly bir sóz joq. Áýelde ne isterimdi bilmeı qaldym. Aqyry oılana kele sol kezdegi Úkimet basshysy Imanǵalı Tasmaǵambetovke depýtattyq saýal joldadym. Depýtattyq saýalda «Bul qandaı sheshim? Ormannan aıyrylsaq ne bolamyz? Shyǵys shól dalaǵa aınalady ǵoı. Muny toqtatyp, qaýlynyń kúshin joıý kerek» degen máselelerdi aıttym. 53 depýtatqa tańǵy segizge, Parlament pen Senattyń birlesken otyrysyna deıin qol qoıǵyzdym. Byltyr ǵana dúnıeden ótken Sheraǵańdy birinshi qoıdym. Sodan ne kerek, Premer-Mınıstrge depýtattyq saýal joldap, jazbamdy Tasmaǵambetovtiń qolyna aparyp berdim. Zal jym-jyrt. Otyrys bitkennen keıin baryp «men ne istep qoıdym?» degen oı mıyma shaq ete tústi. Meniń ornymda basqa bireý bolǵanda «Basyma pále bolyp júrer» dep bas tartar da ma edi?! Abyroı bolǵanda, bári sátimen aıaqtaldy. Keıde Alla taǵala meni Parlamentke osy mıssııany oryndaý úshin jiberdi me dep oılaımyn», deıdi Shyǵystyń ormanyn bir qaterden saqtap qalǵan qaısar aǵamyz.
Parlamenttegi tabıǵatqa qatysty úshinshi jumysy – Zaısan kólindegi balyqshylarǵa járdemdesýi. О́ziniń aıtýynsha, 2000 jyldardyń basynda áldekimder Zaısan kólin ıemdenip alyp, jergilikti halyqqa balyq aýlatpaı qoıady. Alda-jalda balyq ustap, qalaǵa baratyn bolsa, joldyń bárinde kúndiz-túni post turady. Jibermeıdi. «Balyqshylar aryz-shaǵymdaryn aıtyp, delegasııa bolyp Astanaǵa keldi. Olardy sol kezdegi Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Ahmetjan Esimovke kirgizdirdim. Ol ýaqytta – Shyǵys Qazaqstan oblysynyń ákimi Talǵatbek Abaıdildın. Bul másele de abyroımen sheshilip, balyq aýlaý birneshe lotqa bólinip, halyqqa qaıtty ǵoı», dep eske alady eks-depýtat sol kezderdi.
Kúrshim aýdanynyń Býrabaı aýylyn tasqyn sý basqan kezdegi halyq janynan tabylǵanyn kúrshimdikter áli kúnge deıin umytpaı aıtyp júredi. «Turǵyndar «Turatyn jerimiz joq, aýyldyń bárin sý alyp ketti» dep habarlasqan soń Úkimette másele kóterdim. Sol kezdegi Úkimet basshysy Qasym-Jomart Toqaev tıisti tapsyrma berdi. Sodan tórt Parlament Májilisiniń depýtaty, tórt vıse-mınıstr, sol kezdegi Premer-Mınıstrdiń orynbasary Danıal Ahmetovpen birge О́skemenge keldik. Oblys ákimi V.Mette qarsy alǵan soń tikushaqpen Býrabaıǵa ushtyq. Bir qyzyǵy, V.Mette dál Kúrshimge jetkende tikushaqty keri burǵyzdy. «Barmaımyz» dedi. Sol jerde ekeýmiz sózge kelip qaldyq. «Kerek bolsa, tikushaqty al da ush» dedi maǵan. О́skemenge qonǵannan keıin Astanadan birge kelgen kisilerdi shyǵaryp salyp, jeńil kólikpen Kúrshimge tarttym. Halyqpen kezdestim. Artynan Úkimette barlyǵyn baıandadym, sol kezde Ahmetovke rıza boldym. Úkimette úlken jıyn ótip, halyqqa kómek retinde qarjy bólindi», deıdi elge qolushyn sozǵan shaqtaryn oı eleginen ótkizgen keıipkerimiz.
Ara týraly zańdy qabyldatqan azamat
Asqar Qabanbaevtyń týǵan topyraǵy Katonqaraǵaı aýdanynyń ıgiligi úshin qolǵa alǵan jumystarynyń biri – oblystyq mańyzdaǵy «О́skemen-Rahman qaınary» jolyna respýblıkalyq mártebe berýge qolushyn sozýy. Máseleni sol kezdegi Kólik jáne kommýnıkasııa mınıstri Qajymurat Naǵmanovqa jetkizgen, dúrkin-dúrkin kótergen Asqar Qabanbaev ekenin katonqaraǵaılyqtardyń biri bilse, biri bilmeýi múmkin. «Bul jol óte mańyzdy. Altaıǵa keletin jurt kóp. Joldyń respýblıkalyq mártebe alǵany týrıster sanynyń artýyna da yqpal etti. Aınalyp kelgende, halyqqa, elge kerek dúnıe ǵoı. Qazir mine, jemisin halyq kórip jatyr. Eń bastysy, sol emes pe?» deıdi el aǵasy.
Parlament qabyrǵasynda júrgende qolǵa alǵan taǵy bir qabyrǵaly isi – «Bal ara sharýashylyǵy týraly» zańdy qabyldatýy. Qabyldatýy degenimiz az bolatyn shyǵar, osy zańdy jazǵan da, sońyna deıin qorǵaǵan da ózi. «Maral men ara Katonqaraǵaıdyń brendi emes pe? Katonnyń balyn bilmeıtin kisi kemde-kem shyǵar. Alaıda, osy qundylyǵymyzdy qorǵaıtyn, ara sharýashylyǵyn ári qaraı damytýǵa jol ashatyn, omartashylar múddesin qorǵaıtyn zań bolmady. Zań jobasyn jazýyma osy jaıt túrtki boldy. Zańdy Senatta qorǵaǵanymda bir elge belgili aǵamyzdyń «bul zań nege kerek?» degeni esimde. «Bul – eń kerek zań. Quranda da ara týraly aıat bar. Eger ara quryp ketse, búkil tabıǵat qurıdy. Tabıǵat qurysa adamzat qurıdy» degen edim álgi aǵamyzǵa. Panty ónimderi sekildi baldyń da qadirin, onyń paıdasyn áli kúnge durys túsine almaı kelemiz», deıdi tabıǵat janashyry.
Asqar aǵamyz bir ǵana dúnıege azdap ókinetin sekildi. О́kingende Parlament Májilisiniń depýtattyǵyna ekinshi márte óte almaǵanyna ókinbeıdi. «Eger de ekinshi ret saılansam, biraz jumystardy qolǵa alýǵa bolar edi. Budan da jaqsyraq, budan da paıdalyraq sharýalardy tyndyrýǵa bolar edi. Soǵan ókinemin», deıdi.
Árıne, adam balasynyń ókinishi taýsylǵan ba?! Alaıda, bir nárse anyq: Asqar Qabanbaev týǵan topyraǵy Altaıǵa adaldyq tanytqan azamat. Týǵan jer aldyndaǵy perzenttik paryzyn adal ótegen jan. Áli de el ıgiligi úshin eńbek etip keledi.
Shyǵys Qazaqstan oblysy
