Almaty telestýdııasynyń quramyn­daǵy teleoperatorlar men telerejısserler alpysyn­shy jyldardyń basynda-aq ózderine beıtanys derekti fılm jasaý isin tabandylyqpen qol­ǵa aldy. 1958 jyly respýblı­kada kınotúsirilim nebári 1,3 saǵat bolsa, ol 1968 j. 356 saǵatqa deıin ósti. Sol kezeńde hro­nı­kalyq sıýjetter 16-mm kı­no­úl­dirikterge túsiriletin. Te­le­hronıka túsiretin tehnıka qolǵa 1967 jyly ǵana tıdi. En­di negatıvti úldirik arqyly tú­sirip kelgen kórinisterdi asyq­paı kórsetýge qol jetti. Sol arqyly tolyqqandy tele­fılm­der túsirile bastady. Qa­zaq televızııasynyń jyldyq qýaty eki júz tolyq metrajdy telefılm túsirýge jetti. Bul respýblıkanyń barlyq aımaqtaryn qamtyp, eńbek adamdary men óner qaıratkerleriniń jarqyn isterin kórsetý joly edi.

Alǵashynda derekti fılm jasaý jumysyn telestýdııanyń ádebı-dramalyq habarlar redaksııasy janynan telefılm jasaıtyn bólim atqarsa, keıin bul jumysty 1967 jyly QazSSR Memlekettik televıdenıe já­ne ra­dıohabarlaryn taratý ko­mı­tetine baǵynyshtaǵy «Qa­zaqtelefılm» stý­dııa­sy atqardy. 1968 jyly «Qazaq­te­le­­fılm» stýdııasy­nyń qu­ry­lymynda eki shyǵar­mashylyq birlestik quryldy. «Hronıka» shyǵarmashylyq birlestigi tele­vızııanyń barlyq redaksııa­la­ryna 16 mm kınoúldirikke kún­delikti túsirilimder jasaý­men aınalysty. Al «Shyǵar­mashy» birlestigi kıno men kon­serttik baǵdarlamalar tú­sirý isimen shuǵyldandy. Ol tórt shyǵarmashylyq sala boıyn­sha kınotýyndylar jasady: derekti telefılm, kórkem já­ne mýlt­fılmder, teatr­dy ekrandaý; kınokonserttik baǵ­­dar­lamalar jasaý. 1967 jyly «Qazaqtelefılm» stýdııa­sy­­nyń bas redaktory bolyp T.Mát­kárimov, bólim redaktory B.Ǵabıtov-Jansúgirov, fılm jasaýdaǵy jetekshi mamandar O.Dúıimbaev, B.Tetkın,T.Ibraev, Q.Ahmetov, kınooperatorlar G.Smırnov, A.Fedýlov, Iý.Dýbrovın bekitildi. Re­daksııalyq bólim óz jumysyn aldymen derekti týyndylar jasaýdan bastady. B.Ǵabıtov-Jansúgirovtiń avtorlyǵymen «Men – Qazaqstan» dep atalatyn derekti eki serııaly tuńǵysh fılmdi rejısser B.Tetkın tú­sirdi. Munan keıin kórkem fılmder men konserttik kınotýyndylar jasaý jumystary stýdııada júıeli túrde jolǵa qoıyldy.

1969 jyldyń 3 qara­shasynda QazSSR Memlekettik televıdenıe jáne radıohabar­laryn taratý komıtetiniń arnaıy buıryǵymen «Qazaq­telefılm» stýdııasy óz aldy­na jeke shańyraq kóterdi. Oǵan jylyna 327 saǵattyq ónim shyǵa­ratyn tehnıkalyq jabdyq alyndy. Ol shaqta negatıv lenta óte qat jáne qymbat bolatyn. Ony Ortalyqtan alyp kelýge sol kezeńdegi komıtet tóraǵasy, medıa­óndiristiń kóregen ári ba­tyl uıymdastyrýshysy Ken­jebolat Shalabaev bar bedelin salatyn. Sol kezeńde stýdııa mamandary daıarlaǵan Kenen Ázirbaev týraly telefılm kórer­menniń esin­de qaldy. Fılm­de 80 jasqa tolǵan qart jy­raý­dyń aýyldaǵy ómi­ri keńi­nen qamtyldy. Tele­fılm­niń ssenarııin belgili ádebıet­tanýshy M.Qarataev jazdy. «Myń joldar túıisken tú­bek» atty derekti telefılm Mań­ǵys­taýdaǵy mol munaı kózderin ıgerýge arnaldy.

1970 jyldary «Qazaqtele­fılm» qura­mynda 300-deı qa­biletti, talantty telesse­narııster, telerejısserler, teleoperatorlar, montajdaýshylar qyzmet istedi. Stýdııa shırek ǵasyr merzim ishinde 3 000-ǵa tarta túrli baǵyttaǵy fılm­derdi shyǵardy. «Qazaq­­telefılm» shyǵarǵan kınotaspalar tele­vızııalyq fılm­derdiń Búkil­odaqtyq fes­­tıvaldarynda álde­neshe ret júldeli oryndarǵa ıe boldy. «Synaq» fılminiń avtor­­­laryna (ssenarııin jaz­ǵan Ǵ.Shalahmetov, rej. M.Goldovskaıa) Búkilodaqtyq komsomol syılyǵy berildi. О́ndi­risti bilgirlikpen uıym­das­tyrý, mamandardyń ár­biriniń teh­nıkalyq jáne shy­ǵarmashylyq baǵyttaǵy qa­bilet-qarymynyń moldyǵy, nátı­jesinde «Qazaqtelefılm» odaqtas stýdııalar arasynda RSFSR men Ýkraınadan keıingi úshtikke myqtap taban tiredi.

Keńes ókimeti jyldaryn­da respýblıka­myzdyń qaryshtap ósý jolyn baıandaıtyn «Qazaq­telefılm» jasaǵan «Meniń – Qazaqstanym» atty 10 serııaly derekti fılm 1969 jyly Lenıngradta ótken tele­fılm­derdiń Búkilodaqtyq III festıvalinde dıplom al­ǵany fılm jasaýshylar sheber­likteriniń óskendigin pash et­ti. «Meniń Qazaqstanym» – «Qazaq­telefılm» stýdııa­sy­nyń kópserııaly al­ǵashqy ulttyq derekti tele­fılmi. Munda respýblıkanyń barlyq oblystary qamtylyp, materıal eń aldyńǵy salalardan jınaqtaldy. Jaz aıynda birneshe kınotop belgilengen nysandarǵa attandy. Quramyn­da rejısser B.Ǵabıtov-Jansú­girov, operatorlar Iý.Kýlık pen A.Koptev Almaty  – Tal­dyqorǵan – О́skemen – Semeı – Pavlodar – Omby baǵytyna saparǵa shyqsa, batys aımaq Mańǵyshlaq – Gýrev – Oral – Qyzylorda baǵytyna ssenarııst A.Botpaev bastaǵan top, rejısser Á.Dúıimbaev, operator Iý.Monashev attandy. Ońtústik aımaq Almaty – Jambyl – Shymkent baǵytyna rejısser Q.Ahmetov pen operator Iý.Dýbrovın saparǵa shyqty. Rejısser T.Ybyraev pen operator V.Pokladov bas­taǵan top Ortalyq Qazaqtan óńiri – Jezqazǵan – Qaraǵandy – Selınograd – Kókshetaý baǵy­tyna bet aldy. Asa aýqymdy memleket jyl­namasy esebindegi iri joba K.Shalabaevtyń batyl­dy­ǵy arqasynda júzege asty. «Qazaq­telefılm» stýdııa­synyń derekti lentalary «Ertis boıymen», «Tas-taýlar quıylysynda», «Kirispe», «Gúlder men mu­naı», «Meniń Syr-Darııam», «Oń­tústik juldyzdary», «Eski kerýen jolymen» kartınalary synshylar nazaryna ilinip, kórermender tarapynan jyly qabyldandy. Bul Qazaqstan teledokýmentalıstıkasynyń bıik shyńy bolatyn. Ári ol qazaq telestýdııa­sy úshin odaq­tyq jáne halyqaralyq ekranǵa tyńnan jol saldy.

«Qazaqtelefılm» stýdııasy – respýblıka ómiriniń ty­nys-tirshiligin, ondaǵy jańa­rǵan ólkeni, tamasha adamdaryn, óndiris oshaqtaryn kó­rermenderge tanystyrýda asa aýqymdy jumystar atqardy. Kınotaspamen jumys istegen stýdııa óniminiń deni derekti fılmder bolǵanymen, stýdııada kórkemsýretti jáne mýl­tıplıkasııalyq kınotaspa da túsirildi. «Qazaqtelefılm» hronıkalyq-dokýmenttik, ǵy­lymı-kópshilik, kórkem-saýyqtyq, mýl­tıplıkasııalyq fılmder túsirip, mýzykalyq kınokonsertter jasady. Sondaı-aq Orta­lyq jáne respýblıkalyq televızııa baǵdarla­malarynda kórsetý úshin hronıkalyq-derektik sıýjetter men ártúrli habarlardy kınoúldirikke túsirip, ázirledi. Jyl saıyn 30 shaqty fılm túsirildi. «Qazaqtelefılm» kınolentalary televızııalyq fılmderdiń Búkilodaqtyq fes­tıvaldarynda birneshe ret júldege («Eń qýanyshty kún», ssenarııin jazǵan S.Morozov, rej. A.Laptev, 1979; «Reklamasııa», ssenarııin jazǵan S.Mýlın, rej. Iý.Dýbrovın, 1979; «Muǵalim», ssenarııin jazǵan P.Bortnık, rej. N.Álpıev, 1982; «Dombyra shegi», ssenarııin jazǵan S.Morozov, 1983) ıe boldy.

Sol bir alǵashqy kezeńniń stýdııadaǵy kúndelikti qar­balasqa toly ómir kartınalary da dál búgingideı kóz aldymda. Stýdııa boı kótergen orynda buryn avtobaza kásiporny bolǵan. Jańa, jas ujym jyldar sileminde motor maılary sińgen jáne tozyǵy jetken tehnıkalardyń qoqysyn tazartyp alǵan soń, bilekti túrinip, eski ǵımaratty qaıta buzyp, keıbir jerlerin qaıta jóndep, syrttan kómek kútpeı-aq az ýaqyttyń ishinde, bir qabatty ǵımarat turǵyzdy. Bir top kún-tún, qys-jaz demeı kıno-telehronıka túsirse, ózgeleri bolashaq stýdııanyń ǵımaratyn turǵyzyp jatty. Qurylys jumysyn taspalaǵan kadrlar kúni búginge deıin stýdııa operatory V.Zadarnovskıı muraǵatynda saqtaýly. Ne degen entýzıazm, ómirge, eńbekke degen qushtarlyq. Az mer­zimde alýan ulttyń ókilderi «bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp» salǵan, talaı baǵa jetkisiz dúnıelerdi ómirge ákelip, bolashaqqa mura etip qaldyrǵan qymbat orda 90-jyldardyń orta tusynda áldekimderdiń jemsaýyna jutyldy. Ol jerge kópqabatty úı turǵyzyldy. El men jerdiń tarıhy men shejiresinen de myqtylardyń toqpaǵy salmaqty bolyp shyqty.

1993 jyly stýdııany memlekettik qar­jylandyrý toqtatylǵannan keıin, fılm túsirý jumysy da toqtady. Alaıda, stýdııa kınotaspasynda respýblıkaǵa tanymal Halyq ártisteri R.Jamanova, Sh.Beısekova, K.Kenjetaev, Ǵ.Qurmanǵalıev t.b. fılm-konsertteri jas ujymnyń alǵashqy qarly­ǵashtary bolyp ómirge qanat qaqty. Búginde Memteleradıokomıtettiń muraǵatynda 14 jasynda «Ana týraly» ándi shyrqaǵan R.Rymbaevanyń qaıtalanbaıtyn kadrlary saqtaýly. 1970 jyldan bastap oıyn túrindegi kartınalardy túsirý bastaldy. Alǵash ret ekranǵa shyqqan tolyq metrajdy «Senim» fılminiń izin ala «Keshki kókjıek», «Qur­­manǵazy», «Kezdesý», «Onyń dombyrasynyń úni ashyq» fılmderi de kópshilik kóńilinen shyqty. Qysqa metrajdy lentalar da ekranǵa jol tartty. Rejısser A.Laptev jastar delega­sııasynyń qura­mynda Vetnamda bolǵan saparynda óziniń «Qarlar ketken shaqtarda» atty kórkem fılmin ekrannan kórgendigin aıtady. Oǵan sebep, ol kezde ekranǵa joldama alǵan stýdııa ónimi Máskeýde kóbeıtilip, keıin sosıa­lıstik elderge jiberiletin. Rejısser Son-I-Son, operator S.Tájimuratov ekeýi 30-dan as­tam mýltfılm – «Bulaq basyndaǵy oqıǵa», «Úsh dos», «Nashaqor mysyq», «Kúmpıgen maqtanshaq», «Satyl­ǵan kóleńke» jáne «Al­dar kóseni» ekranǵa shyǵardy.

Telestýdııanyń túrli janrlar men taqyryp­tardaǵy derek­ti lentalary – búginde eldiń tarıhyna aınalǵan kezeń tynysyn, ýaqyt únin búginge jetkizdi.

Kezeń tulǵalary atanǵan óner adamdarynyń tolyqqandy galereıa fılm-portretteri ómir­ge keldi. Olardyń arasynda «Qalıbek Qýa­nysh­baev», Serke Qojamqulov týraly «Ser-aǵa», Elý­baı О́mirzaqov jaı­ly «Sahnada jarty ǵa­syr», Qapan Badyrov týraly «Bári ózimdiki», Sá­bıra Maıqanova ómirinen «Talant syıy», Kamal Qarmysov haqynda «Onyń mamandyǵy – akter», Ázirbaıjan Mámbetov týraly «Rejıs­ser», Ámına О́mirzaqova jaıly «Ámına» t.b. ósh­pes týyndylar bar. «Qazaqtelefılm» ala­ńynda tanymal rejısserler men operatorlar­ S.Qojyqov, G.Emelıanov, A.Nuǵymanov, M.Aı­manov, E.Bolysbaev, A.Nılov, R.Sabırov t.b. iz­de­ri kúni búgin de saırap jatyr. 80-jyldardyń so­ńyn­da stýdııaǵa bir top talantty jastar T.Ah­metov, B.Imanbaev, A.Qarabaev, Q.Omarov t.b. kez­eń tynysymen úndes kartınalardy ómir­ge ákel­di.

Jarty ǵasyr. Stýdııanyń irgetasyn qalap, shańyraǵyn kóterip, ýyǵyn qalaǵan aǵa toptyń kópshiligi, onyń ishinde basshylyq quramdaǵy tulǵalar – T.Mátkárimov, Q.Ahmetov, K.Tanaev, M.Rahmanberdıev, Á.Jaqsybekov ómirden erte ótti. Ulty bólek, kásibı mamandar shetel asty. Al bıyl otandyq derekti fılm bastaýynda turǵan Eskendir Tynyshpaevqa 110 jyl tolsa, rejıssýra alyptary Ásman Dúıimbaev, Turash Ibraev 90, Kárim Tanaev, Nıkolaı Velıtchenko syndy tarlandar tiri bolǵanda 80 jyldyǵyn atap óter edi...

«Kózden ketse, kóńilden ketedi» demekshi, sońynda izdeýshisi joq, umyt bola bastaǵan ujym jaıly ardagerler Sultan Orazáli, Ǵadilbek Shalahmetov is-sharany óz deńgeıinde ótkizýge atsalysty. Bul ómirlerinde órnekti iz qaldyrǵan tulǵalarǵa degen taǵzym, ıgilikti is boldy. Qashanda ótkendi eske alyp, tirilerin tirshilikterinde ardaqtap, qurmet kórsetkenge ne jetsin...

Qudaıbergen TURSYN,

teletanýshy, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor