Ortaǵasyrlyq ıslam mádenıeti men fılosofııasy óz dáýirinen ozyp, qazirgi kúnde de adamzat ıgiligi úshin qyzmet etýde. Ekinshi ustaz atanǵan ál-Farabı syndy ǵylymdaǵy iri tulǵa arqyly qazaq halqy ózin maqtan tutady. Ol óziniń keremet fılosofııalyq ilimderi arqyly túrkilik oılaý, túrkilik dúnıetanym, túrkilik ıntellekt múmkindiginiń qan­shalyqty joǵary ekendigin búkil Eýropaǵa pash etti. Ortaǵasyrlyq Islam renessansynyń Eýropa ǵylymyna jasaǵan yqpaly eýropalyq renessans dáýiriniń bastalýy­na alyp kelip, ásirese, jaratylystaný ǵylymdarynyń damýyna jasaǵan áseri eýropalyq órkendeý dáýiriniń betin ashty.

Islam mádenıetiniń gúldenýi ortaǵa­syr­lyq ıslam fılosofııasynyń iri ókil­deri ál-Kındı, ál-Farabı, Ibn-Sına, ál-Ǵazalı, Ibn-Rýshd syndy alyp tul­ǵa­lardy ómirge alyp keldi. Eń bastysy, musyl­mandyq Shyǵys ellınderdiń uly rýhanı muralaryn keıingi urpaqqa jetkize bildi.

Orta ǵasyr ıslam fılosoftary Arıs­totel men Platon traktattaryn arab tiline aýdaryp, shyǵys perıpatetızmi­niń negizin qalady. Ispandyq perıpatetızm ókilderi arab tilinen latyn tiline aýdar­dy. Bul aýdarma qoljazbalar búkil Eýropaǵa taratyla bastady. Keıingi ur­paq­ esten shyǵa bastaǵan ellınderdiń rýha­nı mádenıeti men erkin oılaýǵa, ómir­ge degen súıispenshilik kózqarastar negi­zinde tárbıelendi. Osy kitaptardan bas­tap ortaǵasyrlyq Eýropada renessans uǵy­my dúnıege keldi. Renessans – bul ellı­nızmniń Eýropadaǵy órkendeýi. Ol Ejelgi Grekııa men Islam áleminde bastaý alǵan genetıkalyq baı tuqym boldy. Osydan bastap Batystyq alyp órkenıettiń alyp aǵashy ósip shyqty. Bul – Batys pen Islam órkenıetiniń suhbattasýynyń dáleli.

Islam fılosofııasynyń tarıhyna kóz júgirtetin bolsaq, ál-Farabı rýhanı áleminiń qanshalyqty bıik joǵary deń­geıde bolǵanyna kóz jetkizemiz. Fılo­so­fııada Farabı ıjdıhad dárejesine kóterildi, sondyqtan da ol fıkh, qalam se­k­ildi ilimder boıynsha óz oıyn bildirip qana qoımaı, sol máseleler boıynsha la­ıyq­ty sheshim qabyldaı alatyn edi.

Osyndaı asa mańyzdy aıǵaqtardy aıtyp ótpeı ál-Farabıdiń ishki rýhanı dú­nıesin ıslam fılosofııasy tarıhyn­daǵy orny men dárejesin aıtý múmkin emes.

Biz ártúrli dinı ǵylymdar boıyna ózderiniń tereń oılarymen belgili bolǵan orta ǵasyr ıslam fılosoftaryn eske alyp salystyrar bolsaq, orta ǵasyr tarıhshylary men ǵalymdarynyń fılosofııa tarıhyndaǵy Farabıdiń dárejesi olardyń dárejesine qaraǵanda áldeqaıda joǵary ekenine senimdi boldy. Farabıdiń ózderiniń ıdeologııalyq qarsylastaryna tıgizgen áserine kóńil aýdaratyn bolsaq, esh talassyz, onyń dárejesi men fılosofııalyq oılaý mádenıetiniń joǵary ekeni taıǵa tańba basqandaı-aq kórinip tur.

Bul krıterııdi ál-Farabıdiń óziniń fılosofııasynan izdeý kerek. Eger biz ál-Farabıdi ıslam fılosofııasynyń negizin salýshy dep aıtatyn bolsaq, odan keıingi oıshyldardyń talqylap oı qosa alatyn ózine tán fılosofııayq prınsıpteri men ıdeıalarynyń bolǵany shúbásiz. Bul qandaı negizder men prınsıpter? Bul negizderdiń ejelgi grektik jáne aleksandrlyq fılo­sofııalyq mektepterdiń oılarynan qan­shalyqty aıyrmashylyǵy bar?

Ál-Farabı jáne onyń izbasarlary antıkalyq dástúrdi boılaryna qalaı sińirdi, ál-Farabı fılosofııalyq rýhanı áleminiń qalyptasýyna antıka­lyq fılosofııanyń naqtyraq aıtsaq, Arıs­totel fılosofııasynyń yqpaly qalaı boldy? Ony qalaı zerttedi degen suraqtar týady?

Biz ál-Farabı jáne onyń izbasar­lary­nyń ejelgi grek fılosofııalyq mektepteriniń eńbekterine tek qana kommentarıı jasaýmen shektelip qalmaǵanyn bilemiz. Qazirgi kezdegi belgili nemis fılosofy Martın Haıdegger ortaǵasyrlyq musylman fılosoftary jaıly aıtqanda bylaı oı tujyrymdaıdy: «Árıne olardyń (orta ǵasyr fılosoftary) Arıs­totel fılosofııasyn túsinbedi degeni jalǵan bolar edi. Olar onyń fılosofııa­syn jańa qyrynan ǵana kórip qoımaı, oǵan jańa mán men talǵam berdi», – deıdi.

Demek, ál-Farabı de jáne onyń izba­sar­larynyń da ejelgi grek fılosofııa­syn soqyr tanymmen zerttemeı, ony tereń túsine bildi.

Arıstotel men Platon fılosofııasy arasynda qaıshylyq bar, biraq kúmánsiz, onyń sebebi ál-Farabıdiń olardy durys aýdarmaǵanynda emes. Ál-Farabı jańa fılosofııalyq túsinikter ornata otyryp solarǵa saı nátıjelerge jetip otyr­dy. Bul nátıjelerdiń kórinisin dinde, dinı zańnamalarda, saıasat pen ǵylym sala­larynda baıqaı alamyz. Bul engi­zilgen «jańashyldyqtarda» ál-Farabı­diń fı­losofııalyq prınsıpteri men fıloso­fııalyq kózqarastarynyń eń alǵashqy bastaýy retinde din qaralady, árıne din bul jerde erekshe fılosofııalyq ǵylym retinde qaraldy. Din men fılsofııa sonaý sofıster zamanynan beri bir-birine qarsy qarastyrylyp keldi. Sokratqa taǵylǵan aıyptardyń biri onyń dinı qundylyqtardy moıyndamaı, onymen sanaspaýynda edi (ıaǵnı, ol fılosofııany dinnen joǵary qoıdy).

Biraq orta ǵasyrlarda din men fıloso­fııa­­­nyń birligi máselesi ıslam fılo­sofııa­syn­daǵy aldyńǵy taqyryptardyń biri bol­dy. Ál-Kındı ál-Farabıdiń oıyna qar­sy pikir aıta otyryp, fılosofııa men din eki túrli qarama-qarsy kúshter jáne olar dúnıeni túsindirý men aqıqatqa jetý jo­lyn­da ártúrli pozısııa ustanady de­gen oı­da boldy. Farabıdiń oıynsha fıloso­fııa­­lyq aqıqat sııaqty dinı aqıqat ta bar, biraq bul bir aqıqattyń eki túrli kórinisi sııaqty.

Fılosofııa arnaıy zańdar men argýmentter, dálelderge negizdelip jasalatyn bolsa, al dinde osyndaı aıǵaqtar men dálelderdiń úndelýi men buıyrylýy túrinde kórinis beredi. Joǵarydaǵy sóz­derdi qoryta kele, ál-Farabı fıloso­fııany dinmen salystyrǵanda alǵashqy bastama retinde atap ótedi. Ál-Farabı bul jerde fılosofııanyń alǵashqy bas­tama bolýyn onyń eń birinshi ári aıqyn artyq­shylyǵy etip kórsetýge tyryspaı­dy. Biraq ol fılosofııanyń dinmen salystyrǵanda paıda bolý ýaqyty tur­ǵysynan alǵashqy bo­lýymen qatar ol barlyq jaǵynan din­nen joǵary tura­tynyn aıtyp ótedi. Ál-Farabı tir­shilikte fılosofııa men din arasynda eshqandaı qaram-qaıshylyq kór­­megendigin kórsetedi. Onyń basty maq­saty fılosofııa men dindi tatýlastyrý.

Osy oılarmen tyǵyz baılanysty ál-Farabıdi eki mańyzdy suraq qatty tolǵandyrǵan:

– Platon men Arıstotel fılosofııa­sy arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty joqqa shyǵaryp olardy tatýlastyrý;

– Islam dúnıetanymy men ejelgi grek fılosofııasy arasyndaǵy qarama-qaıshylyqty joıýǵa tyrysqan.

Sol ýaqyttarda grek fılosofııa­syna qarsy baǵyttalǵan basty syn Pla­ton men Arıstotel arasyndaǵy qa­ra­ma-qaı­shylyqtyń bar ekendigi edi. Eger fılosofııa birtutas aqıqatty tanymǵa ákele alsa, onda eki eń tanymal fılo­so­fııa­lyq júıeler bir-birine qalaı qarsy tura­dy? Eger olardyń ekeýi de aqı­qatqa jetse, onda olardyń arasyn­da eshqandaı qaı­shylyq bolmaýy tıis edi; qarama-qaı­shylyq bola tura eki fılo­sofııa­lyq júıe de durys dep tanylsa, onda fılosofııanyń jetil­megendigi men aqı­qatqa jetkizetin qabiletiniń joqtyǵyn amal­syzdan kór­setip otyr – sol dáýirdegi fılosofııany sy­naýdyń birinshi bólimi dál osydan turady.

Ál-Farabı osy synǵa jaýap re­tin­de «Ál-djam beıb faı ál-hasımet Eflbým ál-ılıahı ýa Arısto» («Eki da­na Qudiretti Platon men Arıstotel kóz­qarastarynyń birligi») kitabyn jazady, ol kitabynda Platon men Arıstotel ara­syndaǵy aıyr­mashylyq tildiń ártúrli qol­danýlary men eki fılosoftyń bir-birine uqsamaıtyn ómir súrý salttarynda ekendigin kórse­týge ty­rysty; negizi oıshyldardyń fıloso­fııa­­lyq kózqarastary máni jaǵynan bir­deı edi. Kitaptyń basynda ál-Farabı fı­lo­­sofııanyń páni týraly aıtady jáne ǵy­lym­ǵa taldaý jasaıdy, sodan keıin Pla­ton fı­lo­so­fııasynan qysqasha mazmun kel­tire­di, al kitaptyń sońǵy bóliminde Arıs­to­tel fılosofııasynyń negizgi sıpatta­ma­­laryn kórsete kele, eki oıshyldyń da oı­­lary­­nyń bir-birine uqsaıtyndyǵyn aıtady.

Al endi ál-Farabıdiń antıka dás­túrimen baılanystylyǵy, osynyń ar­qa­synda onyń Arıstotelden keıingi ekinshi ustaz atanyp, dańqqa ıe bolǵanyn aıtar bolsaq, ál-Farabı jastaıynan Uly Arıstotel men Platonnyń erte dúnıedegi Grekııa fılosoftarynyń shy­ǵar­malary­men túp nusqasynan tanys­qa­ny jóninde derekter bar.

Ál-Farabı rýhanı áleminiń qalyp­tasýy da osy antıkalyq fılosofııalyq dástúrdi boıyna sińirýmen baılanys­ty. Anyǵyraq aıtsaq, Arıstotel men Platon fılosofııasy ál-Farabı oılary­nyń teorııalyq qaınar kózi boldy. Platon­nyń (neoplatonızmniń) jáne Arıs­toteldiń fılosofııasy ál-Farabıdiń fılo­sofııa­synyń teorııalyq negizi bol­ǵanymen, onyń dúnıetanymyn tek qana platonızm men arıstotelızmniń qosyndysy dep bilýge bolmaıdy.

Ál-Farabı Arıstotel men Platon­nyń, ál-Kındıdiń izin qýyp, fılosofııa men ǵylymnyń barlyq salalary bo­ıynsha úlken jetistikterge jetti. Onyń rýhanı álemi, ıntellektýaldy deńgeıi óz zamandastaryn tańǵaldyrady. Ál-Farabı óz zamanyndaǵy óner biliminiń eń asylyn tańdap alyp, óz dáýiriniń shynaıy ensıklopedııasyn jasap berdi. Onyń tereń maǵynaly pikir aıtpaǵan, zer salmaǵan, ǵy­lymı boljam jasamaǵan birde-bir ǵylym salasy joq desek, artyq aıtqandyq emes.

Máselen, ál-Farabı óziniń «Fıloso­fııany úırený úshin qajetti sharttar jaıly traktat» eńbeginde Arıstotel fılosofııasyn meńgerýge qajet bolatyn toǵyz shart jaıly óz pikirin ortaǵa saldy.

Bul oılardy túıindep aıta kelgende, ál-Farabıdiń pikirinshe, ǵylym men fılosofııa adamy bolý úshin qoıylatyn eń birinshi talap, ol adamnyń jan tazalyǵy, ar tazalyǵy, adamǵa, óz halqyna degen taza mahabbat, ǵylym men bilimge degen qush­tarlyǵy men berilgendigi. Bul shart oryn­dalmaǵan kúnde adam fılosofııany úırene almaıdy, úırete de almaıdy dep kórsetedi ál-Farabı.

Ál-Farabıdi dúnıege tanytqan mýzyka teorııasyna arnalǵan shyǵarma­larynyń biri «Mýzykanyń úlken kitaby» eńbegi bolyp tabylady. Ǵulama bul eńbekte mate­matıkalyq tásilder paıdalaný arqyly mýzy­kalyq dybys­tardy tuńǵysh ret qaǵaz betine túsirip, notany alǵash dúnıege kel­tir­di. Farabıdiń bul eńbegi HV ǵasyrda latyn tiline aýdarylyp, Eýropa mýzyka ǵylymy men óneriniń damýyna úlken áserin tıgizdi.

1930-1935 jyldary fransýzdyń bel­gili mýzyka zertteýshisi G.Erlanje fran­sýz tiline aýdarǵan. Ol: «Farabıdiń bul eń­begin keıinnen arab tilinde jazǵan avtor­lardan artyqshylyǵy jer men kókteı», dep jazsa, aǵylshynnyń qazirgi úlken bir mýzyka zertteýshisi G.Farmer «Mýzy­kanyń úlken kitaby» «Farabı orta ǵa­syr­lardaǵy mýzyka jóninde jaz­ǵan eń úlken avtor boldy degen piki­rimizdi dálel­dep otyr», dep jazdy.

Endi ál-Farabıdiń áleýmettik-etıka­lyq rýhanı dúnıetanymyna keletin bolsaq, etıkany ol eń aldymen jaqsylyq pen jamandyqty ajyratýǵa múmkindik beretin ǵylym dep qarady. Sondyqtan onyń etıka jónindegi konsepsııalarynda jaqsylyq, meıirbandyq kategorııasy basty oryn alady. Ǵulamanyń etıkalyq oılarynan tereń gýmanızmniń lebi esedi, ol adam balasyn jaratylystyń, búkil jan ıesi ataýlynyń bıik shoqtyǵy, sondyqtan da ony qurmetteý, qasterleý kerek dep túsinedi. Farabı ja­saǵan qory­tyndynyń basty túıini – bilim, meıir­bandyq, sulýlyq úsheýiniń bir­liginde. Farabıdiń gýmanıstik ıdeıalary álemge keń tarady. Ol aqyl-oı men bilimniń bıik mánin dáriptedi. Farabı kórkemdiq sulý­lyq haqynda bylaı deı­di: onyń piki­rin­she, kórkemdik ómir shyndyǵynyń ózine tán qasıet, ol bolmysty naqty túrde bar quby­lystardyń, áleýmettik ómirdiń kókeı­degi elesi. Kór­kemdik adamnyń denesi men rýhanı jan dúnıesiniń adamgershilik qasıeti­niń sulý­lyǵyn kórsetetin belgi dep sanaıdy.

Farabı «Baqyt jolyn silteý» traktatynda: Baqytqa, oǵan jetýge bastaıtyn jolǵa aıryqsha nazar aýdarady. Ál-Fa­rabı ólgennen keıingi baıansyz baqyt tý­raly emes, tiri adamnyń baqyty týraly aıtady. Oǵan jetý úshin adam ózin ózi jetil­dire otyryp, qıyn joldan ótýi kerek.

Adamnyń tabıǵı qabileti ózdiginshe jaq­sy qylyqty da, jaman qylyqty da is­teýge birdeı múmkindik beredi.

Adamnyń jetilýi minez-qulyqtyń jetilýimen úıles keledi, osydan kelip baqytqa jetý men minez-qulyqtyń jetilýi arasynda baılanys týady.

Bir sózben aıtqanda Farabı adamdar­dyń kózdegen maqsatyna jetýi onyń ózine ǵana baılanysty ekenin aıtady. Adam rýhanı jaǵynan únemi ózin ózi jetildirip otyrýǵa tıis eken, adam aqıqatty, tek aı­na­ladaǵy dúnıeni tanyp-bilý arqyly jeti­ledi dep túıin jasaıdy.

Ál-Farabıdiń azamattyq saıası, adam, qoǵam jónindegi oılary da, óziniń «Fýsýl al-madanı» «Memlekettik qaı­ratkerdiń naqyl sózderi» traktatynda qaralady. Bul traktattyń taqyryptary ártúrli bolsa da negizinen bir maqsatqa – adam men qoǵamnyń ara-qatynasy, onyń jetilýine arnalǵan. Eńbektiń ózine tán bir erekshelik sıpaty – denelik jáne rýhanı qubylystardyń salystyrylyp otyratyndyǵy.

Farabı «Azamattyq saıasatta» adam qoǵamdaryn taldaýdy qaladan bastasa, «Naqyl sózderde...» ol muny eń kish­kene uıadan – otbasynan nemese úıden bastaıdy. Arıstotel sııaqty ol úıdi birneshe bólikke – eri men áıeli, qojaıyny men qyz­metshisi, ata-anasy men balasy, múlki jáne ıesi dep bóledi. Úıdiń ózine tán maq­saty bolady, biraq kalanyń bir bólshegi bol­ǵandyqtan ol qala bel­gileıtin ortaq maq­satqa qyz­met etýge arnalady, sóıtip bul arada adamnyń óz basynyń múddelerin qoǵam múd­delerine baǵyndyrý týraly pikir aıtylady. Bul jerde Farabıdiń qala degenin memleket dep túsine otyryp, onyń oılarynan úlken azamattyq gý­ma­nızmniń bıik kórinisterin tabamyz. Mun­da tek jeke basynyń múddeleri ǵana emes, qoǵam múddelerin joǵary sanaýy úlken bir azamattyqtyń, adamgershiliktiń qasıetti kórinisteri dep bilemiz.

Ál-Farabı adam mindetti túrde adal nıetti bolý kerek dep esepteıdi. О́ıtkeni, jaqsy ister istep, munyń tóleýin kútse, adam bul isterin jamandyqka aınaldyrady.

Túıindep aıtqanda, ál-Farabıdiń ǵylymı oı-pikirleri ózinen keıingi dáýirdegi Shyǵys pen Eýropa halyqta­rynyń fılosofııalyq, estetıkalyq, qoǵamdyq etıkalyq oı-pikirin jáne óner­diń damýyna, jalpy rýhanı qundy­lyqtardyń damýyna áser etip, úlken yqpalyn tıgizip otyr. Uly órkenıet fılosofy Ábý-Nasyr ál-Farabı rýhanı álemi – adamzat órkenıeti men rýhanı qundylyqtarynyń bıik shyńy.

Jaqypbek ALTAEV,

fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ Farabı ortalyǵynyń dırektory