Tipti qazir 30-35 jastar shamasyndaǵy azamattardyń ózderi balalyq shaǵyn Mortal Kombat, Counter-Strike, Dota, GTA oıyndarynsyz elestete almaıdy. Alaıda, kóbi bul oıyndardy áýesqoılyq dep bilse, aramyzda vırtýaldy oıyndardy sport túrine aınaldyryp, kásibı turǵyda aınalysatyndar sany da kóp.

Kópshilikke tanys emes kıbersportta qatysýshylar óz arasynda toptyq nemese jekeleı synda saıysqa túsip, qo­maqty qarjylaı utysty jeńip alýǵa tyrysady. Bylaı qara­saq, kúndelikti kórip júr­gen sporttyq jarystardan esh aıyrmashylyǵy joq, tek qaty­sý­shylar bir-birimen shynaıy emes vırtýaldy ómirde baq syna­sady. Qazaqstanda kıbersport resmı sport túri retinde tek 2018 jyldyń 25 maýsymyn­da tanylsa, bul salada ótken alǵashqy jarystyń tarıhy 1972 jyly Stenford ýnıversı­tetinen bastaý alady. Sol kezden bastap sheteldik BAQ jańa trend týraly jarysa jaza bas­taǵan. Sarapshylardyń aıtýyn­sha, elektrondy sport – álem­degi jyldam damyp jatqan sala­lar­dyń biri.

2019 jyly álem boıynsha tap­qan tabysy 1,1 mlrd AQSh dollaryn qurasa, bul kór­setkish 2022 jyly 1,8 mlrd dollarǵa jýyq­taı­­dy dep otyr. Barlyq tabystyń 19 paıyzy tek Qytaıǵa tıesili. Bul vırtýaldy oıynnyń Amerıka nemese basqa Batys elderinde ǵana emes, ǵalamshardyń barlyq bury­shynda tanymal ekenin kór­se­tedi. Dástúrli sport túrleri se­kil­di kıbersportta da kásibı oıyn­­shylar, kom­mentatorlar men ta­­nymal tulǵalar bar. Jalpy oıyn­­nyń dúnıe júzi boıynsha 400 mıl­lıonnan astam jankúıeri bar eken, olardyń 201 mıllıony bos ýa­qytynda qyzyǵýshylyq tanytsa,­ 253 mıllıon kórermen turaqty qa­raıdy. Sarapshylardyń boljamyna sensek, bul kórsetkish eki jyl­dan keıin 600 mln-nan asatyn kóri­nedi. Vırtýaldy tartys­tar­dy tamashalaıtyn jankúıerlerdiń 60%-dan­ astamy 18-35 jas ara­lyǵynda. Bul zert­teý elektron­dy sportqa tek jasóspirim bala­­lar ǵana qyzyǵady degen qaǵı­dany toly­­ǵy­men buzady. Degen­men bul oıyn­nyń bas­ty jan­kúıeri – mılle­nıaldar eke­ni sóz­siz. Joǵaryda aıtyl­ǵan dáıek­terdiń bar­ly­ǵy kom­pıýter oıyn­darynyń kópshilik oıla­ǵan­­daı bozbalalardyń ermegi emes, kerisinshe qomaqty qarjy aı­na­latyn úlken ındýstrııaǵa aınal­ǵanyn kórsetedi.

Qazaqstanda kıbersport bar

Álemde naǵyz tehnologııalyq jáne ekonomı­ka­­lyq trendke aı­nalǵan salanyń elimizde­gi damý qar­­qyny qandaı? Eń aldymen, kıbersport Qazaqstanda memleket­ tarapynan resmı sport túri retinde byltyr moıyndalǵanyn joǵaryda aıtyp óttik. Sondaı-aq Mádenıet jáne sport mınıstrliginiń qol­daýy­men Kıbersport fede­rasııa­sy quryldy. Federasııanyń bas­­ty maqsaty – qazaqstandyq elek­trondy sport­tyń­ áleýetin kó­terip, oıynshylarǵa jan-jaq­ty qoldaý kórsetý. «Qazaq Cybersport Federation» birlestigi elimizde onlaın jáne offlaın keńistikte týrnırler uıymdastyryp, oıyn­shy­lardyń básekege qabilettiligin arttyryp keledi. Otandyq sarap­shylardyń aıtýynsha, Qazaqstanda daryndy oıynshylar kóp, tipti óz elimizden bólek sheteldik tanymal toptardyń quramynda oınap júrgen kórinedi. Mysaly, Counter-Strike: Global Offensive dıssıplınasy bo­ıynsha qazaqstandyq Avangar toby álemdik reıtıngte úzdik ondyqqa kiredi, qazir 7-orynda tur. Sondaı-aq atalǵan top Germanııada ótken «StarLadder Berlin Major 2019» jarysynyń grand-fınalynda ekinshi oryn ıelenip, 150 myń AQSh dollary kóleminde júlde aldy. Osy salanyń qazanynda qaınap júr­gender biraýyzdan eli­mizde kıbersport bar jáne bola­shaǵynan úmit kúttiretin oıyn­shy­lar da jeterlik ekenin aıtady. Esportsearnings saı­tynyń má­limetine sensek, qazaq­standyq oıyn­­shylardyń jalpy tabysy 2 mln dol­lardy qu­raǵan, bul kórsetkishpen Qazaqstan álemde 40-orynda tur. Al AQSh oıynshylary 131 mln dollar tabyspen kósh bastap keledi. Aıta ketý kerek, Or­­ta­lyq Azııa elderiniń arasynda Qazaqstan oıynshylary kıbersporttan úzdik nátıje kórsetip keledi. Atalǵan reıtıngte Qyrǵyz eliniń oıynshylary 366 myń dollar tabyspen 65-orynǵa turaqtaǵan.

Byltyr elordada ótken el chempıonatynda qala ákimi Altaı Kól­ginov kıbersporttyń jas­tar arasynda keńinen tanylyp kele jatqa­nyn atap ótip, sharany el as­tanasynda uıym­das­tyrýǵa tolyq qoldaý bildirgenin alǵa tartty. Bul – Qazaqstanda 2000 jyldardan bastaý alyp, belgili bir ortada damyǵan salanyń res­pýblıkalyq deńgeıde qoldaý tapqanynyń jáne kópshilik tarapynan moıyndalǵanynyń kó­ri­nisi. Moıyndamasqa amal joq. Sarap­shylar e-sport jahandyq sıfr­ly ekonomıkanyń bir bóli­gi­ne aınalǵanyn aıtyp otyr. Sondaı-aq byl­tyr Astana ekono­mı­kalyq forýmynyń qaty­sýshy­la­ry Qazaq­stan­nyń álemdik kıber­­sport nary­ǵy­na qosylýyn pa­nel­dik sessııada­ ortaǵa salǵan edi. «Qazaq Cybersport Federa­tion» bir­lestiginiń damý jó­­nindegi dırek­tory Baýyrjan Sa­dıev­tiń aıtýyn­sha, álemde­ elektrondy sport esh memlekettiń qol­daýyn­syz kommersııa arqyly tabys taýyp, damyp keledi. «Jalpy kıbersport – naryqtyq ortada óz beti­men damyp jatqan sporttyń biri. Ol – kommersııalyq jobanyń jemisi. Sondyqtan da oǵan memleket tarapynan moıyndalý mindetti emes. Alaıda, Qazaqstan, Reseı sekildi elderde memlekettiń qoldaýyn alý kópshiliktiń belgili bir nárseni túsi­nip, qabyldaýyna jol ashady. Bul – tarıhı qalyptasyp qal­­ǵan jaǵdaı», deıdi B.Sadıev. Degen­men qarjylandyrý jaǵyna kel­gende kıbersport federasııasy mem­­leket­ qarajatyna qol jaımaı­ty­nyn aıtady. Federasııanyń damý jónindegi dırektorynyń aıtýyn­sha, birlestik demeýshilerdiń esebi­nen týrnırler ótkizip, sharalar uıym­dastyrady eken. Jaqynda ótken «World Electronic Sports Games 2019: Kazakhstan» irikteý kezeńiniń fı­naldyq oıynyn uıymdastyrýǵa atsalysqandar qatarynda «Samuryq-Qazyna», «Qazaqtelekom» sekildi iri kom­panııalar bar. Kıbersport fede­ra­sııasynyń jáne osy salanyń Qazaqstanda damýyna ár­daıym qol­daý bilidirip kelgen uıym bolsa, ol – Qazaqstandaǵy iri telekom­mý­nıkasııalyq kom­panııa. Degenmen dál osy salany jahandyq úlgi­ge saı naryqtyq júıege derbes jibersek bolmaı ma?

Dástúrli sport túrlerine kom­mer­sııalyq kom­panııalardyń de­meýshi retinde darqandyq tany­­ta­tynyna deni úırengen. Kıber­sport­qa salyn­ǵan demeýshilik qarjy kólemi de jyl saıyn­ ul­ǵaıyp keledi. Mysaly, byltyr 1,1 mlrd jalpy­ tabystyń jartysyna jýyǵy 456 mln dollar demeýshiler tarapynan kelgen. Al kıbersport ja­rys­tarynyń demeýshileri ádet­te jas aýdıtorııaǵa óz ónimin jar­­namalaǵysy keletin álemdik brend­­ter. Olardyń ishinde bárimiz bile­tin BMW, Honda, Nissan, Kia Motors, Nike, Puma, Adidas, Coca Cola, Pepsi, Intel, Microsoft, Adidas, Disney Marvel sekildi alpaýyt­tar bar. Vırtýaldy sport túrine qyzyǵýshylyq demeýshi­ler, kórermender men oıynshylar tarapynan artpasa, azaımaıtyn se­­kildi. Elordada ótken ja­rysty kórýge óz erkimen uzyn-sonar­ kezekte turyp, bir kúnin osy me­rekege arnap kelgen mektep ja­syndaǵy balalardyń kóptigin kórip tańǵalasyz.

Kıbersportshynyń bolashaǵy qandaı?

Vırtýaldy oıyn ındýstrııasy kıno men mý­zyka ekeýin qosa alǵanda edáýir úlken sala deıdi sarap­shylar. Alaıda, kóp ata-anany bala­sy­nyń kompıýter oıyndaryna shekten tys qyzyǵýshylyq ta­nytýy alańdatady. Odan da sport seksııa­syna baryp, án-bı úıir­melerin jaǵalap, paıdaly ispen aınalyssyn degeni ǵoı. Vır­týaldy oıyndardyń paıda bol­ǵanynan bastap ǵalymdar atys ne shabýylǵa toly oıyn­dardyń ba­lalardyń agressıvti bolýyna alyp keletinin alǵa tartty. Osy kózqarasty dáleldeý úshin birqatar zertteý de júrgizdi. Dese de, bul oıdy teriske shyǵaryp, oıynda tóbelesý balalardy shyn ómirde qatygez bolýǵa ıtermeleıtini týraly teorııanyń shyndyqqa janas­paıtynyn daýlaǵandar da kóp boldy. Osylaısha bul tartys naqty aıǵaqtardyń joqtyǵynan birjaqty sheshimge kele almady.

Qoǵamda jańa tehnologııaǵa kúmánmen qaraı­tyn taǵy bir top kompıýterlik oıyndardyń bala densaýlyǵyna zııan ekenin aıtyp, jas urpaqty odan alshaq ustaý kerektigin eskertedi. Monıtorǵa tapjylmaı qarap otyrýdyń kórý qabileti úshin paıdaly emes ekenin barlyq kıbersportshylar da moıyndaıdy. Almatylyq mektep oqýshysy, StarCraftII dıssıplınasy boıynsha elimizdiń úzdik oıynshylarynyń biri Anton Rýd kórý qabiletiniń nashar bolýynan bul sport túrimen uzaq aınalyspaýy múmkin ekenin aıtady. Degenmen «Qazaq Cybersport Federation» birlestiginiń damý jónindegi dırektory Baýyrjan Sadıevtiń aıtýynsha, kez kelgen sport túri adam densaýlyǵy úshin zııan. Dástúrli sportta jaraqat alý múm­kindigi elektrondy sport túrimen salystyrǵanda áldeqaıda jo­ǵary ekenin alǵa tartady.

Budan ózge kóp ata-anany alań­datatyn máseleniń biri kıber­­s­port­tyń bolashaǵy bulyń­ǵyr, naqty emes degen pikirler. Balalarynyń erteń kim bolady, nemen aınalysady, otbasyn qalaı asyraıtyny jónindegi saýaldardyń jaýabyn birden tappaıtyny anyq. Bul suraqtardyń týýy kıbersportshynyń bolashaǵy úshin alań­daı­tyn árbir janda týýy zańdylyq. Sebebi qoǵamda elektrondy sport áli de salmaqty ma­mandyq retinde qabyldanbaıdy. Eger kási­bı oıynshynyń mansaby 25-30 jas­ta aıaq­ta­latynyn eskersek, orda buzar jasta ári qaraı nemen aınalysatyny belgisiz bolýy ábden múmkin. Eń birinshi, barlyq kásibı sport­shy kıbersportty bolashaq mamandyǵy dep qarastyrmaıtynyn aıta ketken jón. Máse­len, Vladımır Dekrýl­skıı Pavlodarda tústi metallýrgııa kolledjinde bilim alady, al bos ýaqytyn kompıýterlik oıyn­ǵa arnaıdy. «Kıbersportty bo­lashaq mamandyq re­tinde tolyq qarastyrmaımyn. Birge oqıtyn stý­dentterdiń kóbi bos ýaqytynda qydyryp, paı­dasyz nárselermen aınalysady. Men sol ýaqyt­ty óz qyzyǵýshylyǵyma arnaımyn, qosymsha ta­bysy taǵy bar», deıdi pavlodarlyq kıbersportshy.

Al oıynshylardyń birqatary bolashaqta IT, tehnologııa, kıber­qaýipsizdik salalarynda qyz­met etý­di tańdaýy múmkin. Ult­tyq qaýip­siz­dik komıtetiniń «Mem­lekettik tehnıkalyq qyzmeti­­niń» dırektory Erjan Birjanov qazaq ınternet keńistiginiń qaýipsizdigin burynǵy kıbersportshylar qamta­­masyz etip júrgenin aıtty. «Eli­­mizde kıbersport jáne aq­parat­tyq qaýip­siz­diktiń damýy men qalyp­tasýy qatar júrip jatyr. Qazaq­standaǵy alǵashqy kásibı oıyn­shylar búginde «Memlekettik teh­nıkalyq qyz­mettiń» sapynda jumys isteıdi. Olardyń bozbala kezdegi qyzyǵýshylyǵy ómirlik mıssııa­laryna aınaldy, qazir elimizdiń sıfrly she­kara­synyń qaýip­siz­digin qamtamasyz etedi. Jas kı­ber­sportshylardyń arasyn­da da osy joldy tań­daıtyndar bar eke­nine senemin», deıdi E.Birjanov.

Budan ózge sońǵy kezde shetel­dik sarapshylar kompıýter oıyndaryna qyzyǵatyndar jyldar boıy jınaǵan tájirıbesin jumys or­nynda tıimdi paıdalana alady degen toqtam­ǵa kelgen. Máselen, keıbir oıyndarda talap etiletin strategııalyq oılaý, berilgen múmkin­dik­terdi durys qoldaný, jyldam saraptaı bilý sekildi qasıetter keıbir jumys berýshiler úshin mańyzdy eken. Tipti sońǵy zertteýler áskerıler úshin qajet az ýaqyt ishinde aq­pa­ratty ıgerý, jyldam sheshim qabyldap, áre­ket etý ádette vır­týaldy oıyn­shylardyń boıyn­da bolatynyn alǵa tartyp otyr. Eki jyl bu­ryn Glasgow ýnıversıtetiniń bir top zertteý­shileri kompıýter oıyndary stýdenttiń úzdik bo­lýyna kómektesedi dep topshylaǵan. Av­tor­lardyń biriniń aıtýynsha, bul zertteý áli de kóp adamnyń oıyn ózgertpegen. Sebebi túıin­demede kıbersportpen aınalysqanyńdy kórsetý arqyly qalaǵan jumysyńa ornalasý áli de múmkin bolmaı tur. Degenmen onlaın oıynda óz tobyńdy qalaı jetistikke jet­kizgenińdi, jaǵdaıdy saraptaı otyryp, strategııalyq jospardy qalaı qurǵanyńdy túsindire alsań, keıbir jumys berýshiler úshin taptyrmas qyzmetker bolýyń múmkin deıdi zertteýshiler. Vırtýaldy oıyndar jaıly túrli ǵylymı-zertteýler sany saladaǵy anyqtalmaǵan quby­lystardyń kóptigin bildiredi.

Bir anyǵy, kıbersport – jas býyndy óz alańyna toptastyrǵan, jyl sanap damyp kele jatqan, kom­mersııalyq áleýeti joǵary ın­­dýstrııa. Elimizdiń daryndy oıyn­­shylary osy sport túrinen jetis­tik­terge jetip, álemdik arena­da bıikterdi baǵyndyryp kele­di. Muny jaqynda Alma­ty­da ótken Ortalyq Azııa elderi­niń arasyndaǵy WESG báse­keli tartysynda taǵy bir dálel­de­di. О́zbekstan, Tájikstan, Túrk­imenstan men Qyrǵyzstannan kel­gen toptar halyqaralyq jarys­tyń­ Malaızııada ótetin Azııa­lyq irik­teý kezeńine joldama­ǵa­ talas­ty. Nátıjesinde Kýala-Lýmpýrǵa qań­tar­da aımaq atynan birqatar dıssıplına boıynsha qazaqstandyq qa­tysýshylar baratyn boldy. Jas­tardyń bos ýaqytyn tıimdi jum­saıtyn bul qyzyǵýshylyǵy árıne qýantady. Al kıbersporttyń Qazaq­standa sala retinde óz bıigine shyǵar kúni de alys emes. Dese de, kommersııalyq joba úshin bastysy elimizde demeýshiler sany kóbeıip, Qazaqstannyń sıfrly ekonomıkasyna qosatyn úlesi artsa deımiz.