Jalpy, Jambyl oblysy sý máselesi jóninen kórshi Qyrǵyz Respýblıkasynyń «Kırov» sý qoımasyna táýeldi deýge bolady. Aıyr qalpaqty aǵaıyndardyń ózderi «Choń-qaqpa» dep ataıtyn alyp sý qoımasynan kezinde sýdyń birese kóp, birese az ji­berilýinen Jambyl oblysy men Qyrǵyz eli arasynda talaı másele týyndaǵan. Sol «Choń-qaqpa» arqyly Talas ózeni de kúni búginge deıin sý alady. Bul sý jergilikti turǵyndardyń tirshilik kózi, kásibiniń ózegi bol­ǵaly qashan. Talas ózeni Talas aýdany arqyly Sarysý aýdanyna, odan Túrkistan oblysynyń Sozaq aýdanyna qaraı ótip, aqyry sý aıaǵy qurdymǵa, ıaǵnı qumǵa baryp sińip ketedi. Osy Talas ózeni arqyly qarasha jurt egin, baý-baqsha salyp, mal asyrap kún kórip otyr. Aýdandaǵy ózender men kólderdiń gıdrogeologııalyq jaǵ­daıyn qalypty ustaý jáne eko­lo­gııalyq turaqtylyqty saq­taý úshin «Choń-qaqpa» sý qoı­­masynan Talas ózeni boıy­men sý jiberiledi. Biraq sý­dyń aǵys qarqynynyń tómen bolýyna oraı, sý shabyndyq jerlerge jaıylmaı, tek arna deńgeıinde ǵana júrgen. Kezinde qara jer­diń ta­myryna nár júgirtip, mal­dyń qońyn art­tyrǵan Talastyń sýy bul kún­de tartylǵan. Osy máselege baı­lanysty Sarysý aýdanynyń ákimi Qanatbek Mádi­bek Jambyl oblysy ákiminiń orynbasary Murat­han Shúkeevke hat ja­zyp, shabyn­dyq jerler­­di sýarý­ǵa, kól­der men toǵan­dar­dy tol­tyrýǵa, el­di me­kender­­diń qajet­tiligi úshin sa­nıtar­lyq-epıde­mıo­logııa­lyq maq­­satta sekýndyna 20 tekshe me­tr, ıaǵnı 3 aı merzimine 155 mıllıon 520 myń tekshe metr sý tastalýy­na yqpal etýin suraǵan. Al aýdan­dyq aýyl sharýashylyǵy bólimi­niń basshysy Seıitbek Darııa­bekov Toǵyzkent jáne Dos­bol aýyldaryndaǵy sharýa qoja­lyq­tarynyń negizinen Talas ózeniniń sýy arqyly kún kórip otyrǵanyn, sondyqtan da bul másele asa ózekti ekenin aıtty.

Kezinde Túgisken dep atalǵan búgingi Toǵyzkent aýyly qarakól qoıyn ósirýmen aty shyqqan. Biz Toǵyzkent aýylyna arnaıy baryp, turǵyndarmen sóıleskenimizde, olar aýyldyń máselesi negizinen aǵyn sý ekenin aıtty. «О́zim osy aýylda týyp, talaı jyl sharýashylyq salasynda jumys istedim. Qazirgi kezde kórshi Talas aýdanynyń Úsharal aýylynda turamyn. Kezinde eki aýdanǵa da ortaq Talas-Asa arnasy bolǵan. Sý bolsa, kóp sharýa atqarýǵa bolady. Mundaǵy el kartop, qaýyn egip, mal ósirip kúneltedi. 1982 jyly aýylda qurǵaqshylyq boldy. Sol kezde malǵa shópti Qyrǵyzstannan jáne Saryarqanyń dalasynan tasyǵanbyz. Eger sý bolmasa sondaı jaǵdaı qaıtalanýy múmkin. О́ıtkeni Sarysý aýdany shóleıtti aımaq. El malǵa qarap otyr. Bıyl Asa ózenine de sý kelmedi. Halyqtyń máselesin sál de bolsa sheshý úshin Talas aýdanyndaǵy «Bóribaı» sý qoımasynan 3 tekshe metr sý Asa ózenine tastalsa, soǵan basshylar yqpal etse degen tilegimiz bar», deıdi Qydyrbek Abdýmalıkov. Turǵyndardyń aıtýynsha, Talas ózeniniń sýy tartylǵaly beri 3 jylǵa jýyqtap qalypty. Kezinde arnasynan asyp, erneýinen tógilip jatatyn Talastyń sýy búginde qat. Tipti sý barda egin salyp, baý-baqsha egip, mal asyrap kún kórip otyrǵan kóp adamdar búginde aýyldan kóship te ketipti. «Sý bolsa, el eshqaıda kóshpeıdi. Osy ýaqytqa deıin 30-40 shaqty úı basqa jaqtarǵa kóship ketti. Endi kúnkóris qamy qıyndaǵan soń solaı bolady ǵoı», deıdi aýyl turǵyndary. Áńgime barysynda Ábilda aýylynyń turǵyny Qambar Jaılaýbaev sý bolsa báriniń de bolatynyn, kópshiliktiń kókeıkesti máselesiniń osy ekenin jetkizdi. «Aýdan halqynyń 50 paıyzy, sharýashylyqtyń 90 paıyzy osy Talas ózeniniń boıynda otyr. Kezinde Talas aýdanyndaǵy Aqkóldiń sýy osy aýyldyń aýmaǵyndaı ǵana edi. Qazir sol Aqkóldiń kólemi 45 shaqyrymǵa deıin jetti. Tym qurysa, sol Aqkóldiń sýyna da jarymaı otyrmyz. Osydan 30-40 jyl buryn osy aýylda 100-150 úıdiń qaýyn, júgeri egip, tirshilikpen aınalysqanyn kózimiz kórdi. Sý kóp jaıylatyn. Talas ózeniniń tóbesinde qus ushyp, el sol ózennen balyq aýlap otyratyn. Aýylda nemis, cheshen, orys, qarashaı ultynyń ókilderi de turǵan. Sý máselesi qalaı paıda boldy, olar da solaı kóship ketti. Ashyǵyn aıtý kerek, aýylda jyl saıynǵy sý joq. Sonsha maldy qudyqtyń sýymen sýarý múmkin emes. Bir qoıdyń ózi jazdyń kúni 5-6 lıtr sý ishedi. Oblys basshylary Úkimetke esep bergende, durys málimet berýi kerek. Halyqta «Sýdyń basyndaǵy sý ishedi, aıaǵyndaǵy ý ishedi» degen sóz bar. Biz qazir ý iship otyrmyz. Osy máselege oblys ákimi Asqar Myrzahmetov te nazar aýdarsa eken deımiz», deıdi Toǵyzkent aýylynyń turǵyny Janserik Maıyrov.

Toǵyzkenttik turǵyndardyń bazynasy da, tilegi de oryndy deýge bolady. Negizinen Sarysý aýdanynyń aýmaǵynan Talas jáne Asa ózenderi ótedi. Joǵaryda aıtqanymyzdaı, olar kórshi Sozaq aýdanyna qaraı jalǵasady. Aýdan aýmaǵyndaǵy Asa ózenin baryp kórdik. Búginde tek jyra sekildi bolyp qalǵan ózenniń tabanyna deıin anyq kórinip jatyr. Sý joq. Talas ózeniniń jaǵdaıy da týra osyndaı. Kishkene sýdyń betine qatqan muz ǵana bolmasa, bul da sol. Bul másele qatar jatqan Dosbol aýyldyq okrýginiń turǵyndary úshin de ózekti. Aýyl ákimi Nurlan Moldabekov aýylda 4500 gektar shabyndyq jer jáne 34000 gektar jaıylymdyq jer bar ekenin, endi ony saqtaý úshin Talas ózeni sýynyń qajet ekenin aıtty. Dosbol aýylynda jalpy 27 sharýa qojalyq tirkelgen bolsa, búginde onyń 19-y jumys isteıdi eken. «Qazir Talas ózenine tastalyp jatqan 6 tekshe metr sý jetkiliksiz. Jazda tipti sý tartylyp qalady. Eger aǵyn sý bolmasa qystyń kúni qyraý shóp jegen mal ish tastaıdy. Qazirgi kezde aýylda irili-usaqty 29 myń mal basy bar. Aýyl turǵyndary negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysady. Sý bolmasa sharýashylyqtyń da jaǵdaıy qıyn», deıdi aýyl ákimi. Rasynda da mundaǵy halyqtyń búgingi jaǵdaıy nazar aýdararlyq. Aýyldyń qaı turǵyny bolsyn, osy máselege alańdaýly. «Mal ashýy – jan ashýy» degendeı, jan baǵyp otyrǵan maldyń shyǵyny da eshkimge ońaı soqpasa kerek. Bul oraıda aýyl turǵyny, «Nurlan» sharýa qojalyǵynyń tóraǵasy Bolat Jumadildaev osy jerde halyq mal sharýashylyǵy úshin otyrǵanyn jetkizdi. «Bárimiz de mal sharýashylyǵy úshin aýylda turyp jatyrmyz. Búginde aǵyn sý tapshy. Eger aǵyn sý bolmasa, jer astyndaǵy sýdyń da deńgeıi tómen túsip, qudyqtan ózimiz iship otyrǵan aýyz sý ashyp ketedi. Mal sýarý úshin artezıan qudyq qazdyryp edik, Talastyń sýy tartylǵan kezde onyń da sýy azaıyp ketti. Sodan keıin ýaqyttyń bári de sý jınaýmen ótedi. Eger Talas ózeniniń ortasynda bóget bolmasa, sý da ýaqytyly keletin edi. Al, joldan salynatyn tospalardyń biz úshin qaýpi kóp bolǵandyqtan, onyń keregi joq. Onsyz da qyrǵyz aǵaıyndar sýdy az jiberedi. Bizge jetkenshe jolda talaı tospa bar. Eldiń bári jol-jónekeı sý jınap bolǵansha, bizge sý jetpeı de qalady», deıdi aýyl turǵyny.

 Aýyl turǵyndarynyń kóterip otyrǵan máseleleri negizsiz emes. Buǵan qosa, Talas jáne Baızaq aýdandarynyń shekarasynan sý qoımasy salynady eken degen de áńgimeler shyǵyp júr. Turǵyndar eger bul jospar júzege asatyn bolsa, onda Talastyń sýynan múlde úmit úzý keregin aıtýda. Atalǵan máselege oraı, Sarysý aýdany ákiminiń orynbasary Oljas Kókeı Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Sý resýrstary komıtetiniń sý resýrstaryn paıdalanýdy retteý jáne qorǵaý jónindegi Shý-Talas basseındik ınspeksııasy basshysynyń mindetin atqarýshy Gúlmıra Imashevaǵa jáne Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi Sý resýrstary komıtetiniń «Qazsýshar» RMK Jambyl fılıalynyń dırektory Qazybek Bedebaevqa hat jazyp, aýdandaǵy ózender men kólderdiń gıdrogeologııalyq jaǵdaıyn qalypty ustaý jáne ekologııalyq turaqtylyqty saqtaý úshin «Tasótkel» sý qoımasynan Shý ózeni, «Choń-qaqpa» sý qoımasynan Talas ózeni jáne Aqkól kólinen Asa ózenderi boıymen shabyndyq jerlerdi sýarýǵa, kólder men toǵandardy toltyrýǵa jáne eldimekenderdiń qajettiligi úshin sanıtarlyq-epıdemıologııalyq maqsatta sý tastalýyna yqpal jasaýlaryn suraǵan. Turǵyndardyń tilegine oraı, Shý-Talas basseındik ınspeksııasyna qaıyrylyp, tıisti málimetterdi aldyq. «Qazaqstan Respýblıkasy Sý kodeksiniń 118-babyna sáıkes, Sarysý aýdanyna jyl saıyn ekologııalyq maqsatta Talas ózeni arqyly qazan-sáýir aılary aralyǵynda sý tastalyp kelgen. Ekologııalyq maqsatta jiberilip jatqan sýdy Sarysý aýdanynyń Toǵyzkent, Dosbol aýyldarynyń eldimekenderine tolyqtaı jetkizý úshin Talas aýdany ákimdigi men «Qazsýshar» mekemesiniń Jambyl fılıalyna aýdandaǵy tıisti sý sharýashylyǵy mekemeleri arqyly Talas ózeninen aýdannyń egistikterine sý alatyn kanaldar men sý júıeleriniń qaqpalaryn jaýyp, ózen arnasyndaǵy tospalardy ashyp, arnanyń jyrylǵan jerlerin bekite otyryp, maqsatty sýdyń kedergisiz ótýin qamtamasyz etý týraly ınspeksııa tarapynan hat joldandy. Sonymen qatar, aǵymdaǵy jyly 8 qańtar kúni joǵaryda atalǵan mekeme ókilderimen Talas aýdanynyń Oıyq aýylynda kezdesý ótkizilip, qańtar, aqpan aılarynda Talas ózenine jiberilgen sýdyń barlyǵy Sarysý aýdanyna tastalatyn bolyp sheshildi», deıdi Shý-Talas basseındik ınspeksııasy Sý resýrstary monıtorıngi, memlekettik esep jáne kadastr bóliminiń basshysy Dúısenaly Ámirov. Bólim basshysynyń aıtýynsha, Toǵyzkent aýyldyq okrýgine 10 tekshe metr sý 2019 jyldyń 10 jeltoqsanynda jetken. Al, Dosbol aýyldyq okrýgine 4 tekshe metr sý 2019 jyldyń 15 jeltoqsanynda jetken. «Qazirgi ýaqytta aýyldyq okrýgterde sý jaıylyp jatyr. Toǵyzkent aýyldyq okrýginiń shabyndyq jeriniń 50 paıyzy, Dosbol aýyldyq okrýginiń 40 paıyz shabyndyq jerleri sýmen qamtyldy. Qalǵan sýlar qańtar, aqpan aılarynda tastalady», deıdi ol.

 Qos aýyldaǵy sý máselesi búgin ǵana shyqqan áńgime emes. Aýyl turǵyndarynyń aıtýynsha, biraz jyldan beri aǵyn sýdyń tapshylyǵyn kórýde eken. Kópshilikpen kezdeskenimizde de, ózen arnalaryn aralap kórgenimizde de kókeıkesti máseleniń mánisine kóz jete tústi. Turǵyndardyń deni egin, baý-baqsha, mal sharýashylyqtarymen kún kórip otyrǵanyn, jyl ótken saıyn turmystarynyń da burynǵydaı bolmaı bara jatqanyn aıtty. Olardyń aıtýynsha, Talas ózenine tastalyp jatqan 6 tekshe metr sý qystyń ózinde jetpeıdi. Al, jazdyń kúni tipti tartylyp ta qalady. Sol sebepti turǵyndardyń sýdyń joqtyǵy ekonomıkalyq qana emes, ekologııalyq apatqa da ushyratýy múmkin degen qaýpi bar. Sarysý aýdany jartylaı shóleıtti aımaq bolǵandyqtan, kópshilik sýdyń joqtyǵynan topyraq sortańdanyp, qum kóshýi múmkin dep te alańdaıdy.

Jambyl oblysy,

Sarysý aýdany