– Jaqynda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi maldy shetelderge tirileı eksporttaýǵa tyıym saldy. Keıbir sarapshylar tarapynan buǵan qatysty synı pikirler aıtylýda. Sizdiń kózqarasyńyz qalaı?
– Resmı statıstıkaǵa súıensek, byltyr azyq-túlik baǵasy 10 paıyzǵa kóterildi, bul aqylǵa syımaıtyn kórsetkish. Qymbatshylyqtyń sebep-saldaryn túsiný úshin naryqtaǵy azyq-túlik baǵasynyń ózgerý tetikterin bilý kerek. Máselen, kókónis, jemis-jıdek sııaqty azyq-túlik túrleriniń baǵasy etpen tyǵyz baılanysty. Et qaıda satylady? Bazarda. Alypsatarlar da, satýshylar da ettiń qunyna qarap otyrady. Et qymbattasa, qalǵan taýarlar da qymbattap shyǵa keledi. El arasynda maldyń bári eksportqa ketip jatyr degen áńgime kóbeıip ketti.

Et odaǵy jaqynda brıfıng ótkizip, «eksportqa 63 myń tonna et shyǵardyq» dep habarlady. Qazaqstannyń ishki naryǵy tutynatyn ettiń kólemi – 1 mln 200 myń tonna. Jańaǵy 63 myń tonna týraly áńgime ras bolǵan kúnniń ózinde, bul elimizde tutynylatyn et kóleminiń bes-aq paıyzyn quraıdy. Bul baǵanyń ósýine de, tómendeýine de áser etpeıtin óte az kórsetkish. Eksport kólemi 15-20 paıyz bolǵan kezde ǵana ishki naryqtaǵy baǵaǵa yqpal etedi. Iаǵnı baǵanyń qymbattaýyna shetelge eksporttalǵan ettiń kólemi emes, daýryqpa áńgimeler yqpal etti deýge negiz bar.
Taǵy bir aıta keterligi, 2018-2019 jyldary kúz aılarynda et qymbattady. 1995 jyldan bergi aralyqtaǵy azyq-túlik naryǵyn baqylap kelemin. Ádette azyq-túlik jeltoqsan aıynyń orta sheninen asqanda, ıaǵnı jańa jyl qarsańynda qymbattaıdy. Qańtar, aqpan aılarynda baǵa turaqtalady. Naýryzdyń sońyna qaraı et, kókónis, jemis-jıdek baǵasy taǵy óse bastaıdy. Sebebi halyqtyń soǵymy, azyq-túlik qory sarqyla bastaıdy. Erte kóktemde týǵan marqa áli jas, kókónis pen jemis-jıdektiń pisýine erte. Mamyrdyń aıaǵy, maýsymnyń basynda baǵa turaqtanady da, birtindep arzandaı bastaıdy. Sebebin ózińiz de bilip otyrsyz: marqa et jınaıdy, ońtústikten kókónis kele bastaıdy, naryqqa sút ónimderi shyǵady degendeı. Onyń ústine kún ysyǵan kezde adamnyń aǵzasy da qunarly asty, et pen maıdy qystaǵydaı qajetsine qoımaıdy. Tamyz aıynda jurt malyn soıyp satyp, balalaryn oqý jylyna daıarlaýdyń qamyna kirisedi, sóıtip et taǵy arzandaıdy. Jemis-jıdek pisken kezde baǵa taǵy túsip, jeltoqsanǵa deıin sol deńgeı saqtalady. Men osy qubylysty 25 jyl boıy baqylap, anyq kóz jetkizgenmin. О́kinishke qaraı, sońǵy eki jyl kóleminde qazan-qarasha aılarynda azyq-túlik qymbattap ketetin boldy. Oǵan jańa aıtylǵan «Mal men ettiń bárin sheteldikter satyp alyp ketip jatyr» degen daýryqpa áńgimeniń de áseri bar.
– Et ónimin arttyrýdy asyl tuqymdy mal basyn kóbeıtý arqyly sheshý qolǵa alynǵan edi. Sol jospar ne boldy?
– 2013-2015 jyldary et eksportyna qatysty baǵdarlama jasaýshylar «Qazaqstanda analyq mal az, ony shetelden ımporttaýymyz kerek» degen bastama kótergen-di. 2018 jyly «1 mıllıon analyq múıizdi iri qara ákelý kerek» dedi. О́zimizde analyq mal jetpeı jatyr eken, onda ony ne úshin shetelge eksporttap jatyrmyz? Sol jaǵy túsiniksiz.
Sońǵy ýaqytta shet memleketterden 130 myń sıyr ákelindi. Al 2019 jyldyń ózinde 156 myń bas mal shetelge satyldy. Jańaǵy shetelden ákelingen 130 myń bas maldyń árqaısysyna 225 myń teńgeden, barlyǵy 30 mlrd teńge sýbsıdııa berildi. Shetelden kelgen ár sıyrdyń quny – 650-670 myń teńge. Al ózimiz eksportqa shyǵaratyn maldyń ortasha baǵasy 250 myń teńge shamasynda. Iаǵnı aıyrmashylyq – 450 myń teńge. Sonda mınıstrlik kimdi, ne úshin sýbsıdııalady? Qazaqstannyń fermerin be, álde О́zbekstannyń fermerin be?
1994-1995 jyldary Jezqazǵanda qyzmet atqardym. Bul aımaqta bir keńsharda orta eseppen 60 myń qoı bolady, 200 adam jumys isteıdi. Jekeshelendirý kezinde jurttyń bárin fermerge aınaldyratyn bolyp, 60 myń qoı 200 adamǵa 300 tuıaqtan bólip berildi. Fermer degen – kásipker, al ekiniń biri kásipker bola almaıdy ǵoı. Aqyn, kompozıtor, sýretshi, jýrnalıst sııaqty, kásipker bolýǵa da daryn kerek. Sodan az ýaqyt ishinde keńsharlar jabyldy, jumys joq, jalaqy joq. Halyq un, kúrish sııaqty azyq-túlikti, araq-sharapty, turmysqa qajetti zattyń bárin qoıǵa aıyrbastaı bastady. Eti tiri, pysyq azamattar qaladan úı alyp, kólik minip úlgerdi. Sońynda álgi 200 adamnan 5-6 fermer ǵana qaldy. Olar zamanǵa beıimdeldi, mal basyn 5-6 myńǵa jetkizip, turmysyn túzep aldy. Al qalǵan maldyń bári birer jyldyń ishinde Ońtústik Qazaqstanǵa ketkenin kózimizben kórdik. Isker jigitter qarbyz-qaýyn tıep soltústik, ortalyq oblystarǵa ákelip ótkizdi de, qaıtarda kóliktiń tirkemesin eki qabat qylyp taqtaımen bólip, jekeniń qolyndaǵy qoıdy tıep, ońtústikke alyp ketti. Arada birneshe jyl ótkennen keıin jurt Ońtústik Qazaqstannan qoı ákelip, Jezqazǵan men Sátbaevtyń bazarynda sata bastady. Eger mınıstrlik maldy tirideı eksporttaýǵa shekteý qoımaǵanda, eki-úsh jyldan keıin týra osy jaǵdaı qaıtalanyp, qazaqtar etti О́zbekstannan ákele bastaýy ábden múmkin edi. Qazir 2 jarym myń teńgeniń etin qymbatsynyp otyrmyz, bolashaqta О́zbekstannan 10 myńǵa satyp alýǵa májbúr bolar edik.
– Eksportty shekteý bıznesmenderge soqqy boldy degen ýáj aıtylyp jatyr. Oǵan ne deısiz?
– Men biraz fermerlermen júzbe-júz kezdesip, pikirlestim. О́zbekstanmen shekaraǵa maldy Semeıdiń, Qaraǵandynyń, Aqtóbeniń fermerleri aparǵan joq. Fermer shekaraǵa mal tasyp júrse, aýyldaǵy malyna kim qaraıdy?! Shyndyǵynda, О́zbekstanǵa tirileı satylǵan maldy sharýa qojalyqtardan deldaldar arzanǵa satyp alyp ketti. Eksporttalǵan maldan túsken taza paıda sharýanyń emes, deldaldardyń qaltasynda ketti. Qoryta kelgende, maldy tirileı eksporttaýǵa tyıym salǵannan sharýalar utylmaıdy, eki ortada júrgen deldaldar ǵana utylady. Qazir et kombınattarynyń shıkizaty joq, 40 paıyz qýatpen jumys istep tur. Olarǵa shıkizat bersek, bıznestiń utqany sol emes pe.
– Byltyr jyl sońynda «Keıbir zańnamalyq aktilerge agroónerkásip keshendi retteý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańǵa qol qoıyldy. Bul qujattyń qandaı artyqshylyǵy, tıimdi tustary bar?
– Bul qujatty ázirleý 2016 jyly bastalǵan-dy. Agroóndiris kesheniniń 5 jyldyq damý baǵdarlamasyn jasaýǵa sarapshy retinde biz de qatystyq. Sóıtip 2016-2017 jyldary jańa zań jobasy ázirlendi. Májiliske usynǵan kezde 13 Kodekske, 30-ǵa tarta zańǵa ózgeris engizildi. Agroónerkásip kesheni Jer kodeksi, Sý kodeksi jáne Orman sharýashylyǵy kodeksimen tikeleı baılanysty sala. Asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy týraly, astyq sharýashylyǵy, maqta sharýashylyǵy, aýyldyq eldi mekenderdi damytýǵa jáne basqalaryna qatysty 15-ke tarta zań da agroónerkásip keshenin damytýmen baılanysty. Sonyń bárine ózgeris engizildi.
– Aýylsharýashylyq salasynda ǵylymdy qarjylandyrý jaǵy qalaı júrip jatyr?
– Jańa ózińiz aıtqan zańda agrarlyq ǵylymdy memlekettik qoldaý máselesi de qamtyldy. Iá, ǵylymǵa bólingen qarajat bir kezderi 0,1 paıyzǵa deıin túsip ketken-di. Sońǵy bir-eki jylda túrli qarjy kózderinen aýylsharýashylyq ǵylymyna qarajat bólý kórsetkishi 17,5 mlrd teńgege jetti. 4 trıllıon teńgeni quraıtyn IJО́-ge shaǵatyn bolsaq, shamamen 0,4 paıyz. Iаǵnı qarjylandyrý kólemi 3-4 ese ósti. 2021 jyly bul kórsetkish 0,5 paıyzǵa, 2030 jylǵa qaraı 1 paıyzǵa jetedi degen jospar bar.
AQSh, Argentına, Aýstralııa sııaqty aýyl sharýashylyǵy damyǵan elderdiń tájirıbesine súıensek, salany qarjylandyrýǵa taýar óndirýshilerdiń ózderiniń qyzyǵýshylyǵyn týdyrý qajet. Máselen, AО́K ókili óziniń jumysyn jeńildetetin jaǵdaıdy aıtyp, tıisinshe talap qoıady, aqshasyn tólep tapsyrys beredi. Aıtalyq AQSh-taǵy fermerler qaýymdastyǵy, basqa da odaqtar ǵylymı ortalyqtarǵa bıdaıdyń jańa tuqymyn ázirleýge tapsyrys beredi. Olar tez ónetin, ónimi mol, sapasy joǵary, klımatqa tózimdi bolýy kerek degen syndy talap qoıyp, 5 mıllıon dollar qarajat aýdardy delik. Qalǵan qarjyny ǵylymı ortalyqtarǵa memleket tóleıdi. Iаǵnı tapsyrys birinshi kezekte óndiristen túsedi. Al óndiris ózine ne keregin jaqsy biledi ǵoı, kórdińiz be.
Al osyǵan deıin bizdegi jaǵdaı basqasha boldy. Mınıstrlik bıýdjetten 2 mlrd teńge qarajat bóledi, ǵylymı ınstıtýttar oǵan 40-50 túrli taqyrypta zertteý júrgizedi. 2007 jyly tipti 500 taqyrypqa deıin ǵylymı jumys jazylypty. Ol zertteýler óndiriske kerek pe, joq pa, belgisiz. Árıne odan beri zertteıtin taqyryptardy azaıttyq. 2013 jyly ǵylymdy qarjylandyrýǵa taýar óndirýshilerdiń ózderi qatysýǵa tıis ekenin aıtyp usynys jasadyq. Taýar óndirýshilerdiń qarajat bólgenin de kórdik, biraq oǵan memleket qarjylaı kómektesken joq, sebebi tıisti zań áli shyqpaǵan bolatyn. Byltyr qazan aıynda qabyldanǵan qujatta alǵash ret ekonomıkanyń basqa salalaryna qaraǵanda agrarlyq sektordaǵy ǵylymǵa erekshe kóńil bólindi. Taýar óndirýshiler ǵylymǵa qansha qarajat bólse, sonyń 80 paıyzyna teń soma memlekettiń esebinen sýbsıdııalanatyn boldy. Mysaly, taýar óndirýshi ǵylymı ınstıtýtqa «maǵan osyndaı tuqym daıyndap ber» dep 1 mıllıon teńge berse, onyń 800 myń teńgesin memleket ózine qaıtaryp beredi. Sonda ǵalymdar tikeleı óndiris talap etken jumyspen aınalysady.
2015-2019 jyldary ǵalymdar ósimdik sharýashylyǵynda 300-ge jýyq, mal sharýashylyǵynda 200-ge tarta jańalyq ashty. Oǵan deıingi jobalar men osy 500 ınnovasııany iriktep alynyp, elektrondy portalǵa salyndy. О́kinishke qaraı taýar óndirýshiler ony kádege jaratýǵa ázir qulyqsyzdyq tanytyp otyr. Otandyq ǵalymdar shyǵarǵan býdandastyrylǵan tuqym túrleri de óte kóp. Alaıda elimizdegi 18 mıllıon gektar egistik alqabynyń úshten bir bóligine ǵana otandyq tuqym sebiledi.
Agrarlyq sala qarqyndy damyǵan Argentına, Izraıl syndy elderdiń tájirıbesimen tanysyp kórdik. Bul elde agrarlyq ǵylymnyń qurylymy úsh bloktan turady eken. Birinshi blogy – zertteý ınstıtýttary, ýnıversıtetter. Bul bizdiń elde bar. Ekinshi blok – bilim taratý salasy, extension deımiz. Iаǵnı jańa tehnologııalar, jańa tuqymdar týraly aqparattar fermerlerge júıeli túrde jetkizilip otyrady. 2008 jyly Qazaqstanda osyndaı ortalyq ashyldy, 2024 jylǵa deıin olardyń qataryn 200-ge deıin kóbeıtýimiz kerek. Úshinshi blok – ınnovasııalyq júıeniń qyzmet kórsetý salasy. Bul degenimiz, salany kommersııalandyrý, venchýrlyq qorlar, tehnoparkter qurý. Fermer men ǵylymdy tikeleı baılanystyratyn júıe osy úshinshi blok. Qazaqstanda osy úshinshi blok joq, ǵalymdardyń ashqan jańalyqtary óndiriske jetpeıdi. Qazir ǵylymnyń jetistikterin agrofermalarǵa taratýdy qolǵa alyp jatyrmyz.
– Aýylsharýashylyq jerlerin ǵaryshtan monıtorıngileý týraly jıi aıtylyp júr. Sonyń mánisin túsindirińizshi.
– Ǵaryshtyq monıtorıng – ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń jemisi, onyń artyqshylyǵyn, paıdasyn moıyndaý kerek. Degenmen keńirek oılastyratyn jaqtaryn da aıtpaı ketýge bolmaıdy. Mysaly, fermer bir alqapqa bıyl bıdaı ekse, keler jyly ony tyńaıtý úshin mal azyǵyn ekti delik. Ol ǵaryshtan túsirgende aramshóp bolyp kórinýi múmkin. Sol úshin «jer ıgerilmeı jatyr» degen jeleýmen alyp qoıýǵa bolmaıdy ǵoı.
Medısınadaǵy ÝZI, tomogrof sııaqty qurylǵylardyń túsirgenin dáriger ǵana túsinedi ǵoı. Kosmomonıtorg te sol sııaqty, onyń túsirgenin oqıtyn myqty maman kerek. Aımaqtarda ondaı maman az. Tikeleı kosmomonıtorıngpen aınalysatyn maman daıyndap jatqanymyzǵa bir-eki-aq jyl boldy, olardy geologııa, jol qurylysy sııaqty salalar talap áketip jatyr. Soǵan qaramastan aýylsharýashylyq salasyn tıisti mamandarmen tolyq qamtamasyz etý kerek.
Áńgimelesken
Arnur ASQAR,
«Egemen Qazaqstan»
Hromtaýda úıde jarylys bolyp, 7 adam zardap shekti
Aımaqtar • Keshe
Batyrmurzaev altyn, Dáýletbekov qola aldy
Kúres • Keshe
Qazaqstan • Keshe
Mýzeı qory qundy kartınalarmen tolyqty
О́ner • Keshe
Ulttyq jańǵyrýǵa jol ashqan baǵdarlama
Qazaqstan • Keshe
Aımaqtar • Keshe
О́zgelerdi tamsantsaq ónermenen
О́ner • Keshe
Rýhanııat • Keshe
Ǵylym men «jasyl ekonomıka» sımbıozy
Ǵylym • Keshe
Ǵylym – qoǵamdy damytýdyń qaınar kózi
Ǵylym • Keshe
Alakólge ǵaryshker kelgende...
Qazaqstan • Keshe
Azattyq úshin kúrestiń bir aıǵaǵy
Tarıh • Keshe
Belgili sáýletshi Baqytjan Áshirbaev dúnıeden ótti
Oqıǵa • Keshe
Úsh myń lıtrden astam kontrafaktilik alkogol tárkilendi
Aımaqtar • Keshe
Aqtóbede kópqabatty turǵyn úıden órt shyqty
Oqıǵa • Keshe
Qudalyq ótkizgen maqtaaraldyq jaýapqa tartyla ma?
Aımaqtar • Keshe
Aqtóbedegi shoshqa fermasynyń basshysy tergeýge alyndy
Aımaqtar • Keshe
Elorda ákimi azamattardy qabyldady
Elorda • Keshe
11 sáýir – Búkilálemdik parkınson dertimen kúres kúni
Medısına • Keshe
О́skemende áýe qatynasy bir aıǵa toqtatylady
Aımaqtar • Keshe
Qaraǵandy oblysynda kanalda balyq aýlaýǵa tyıym salynady
Aımaqtar • Keshe
Iýsýp Batyrmurzaev Olımpıada joldamasyna ıelik etti
Sport • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Qyrǵyzstanda konstıtýsııalyq referendým ótip jatyr
Álem • Keshe
Aqtóbede sý tasqynynan 20 adam evakýasııalandy
Aımaqtar • Keshe
Almatyda Lexus kóligi jedel járdemniń ótýine kedergi jasady
Aımaqtar • Keshe
Aqtóbede taksı júrgizýshisi mektep oqýshysyn qaǵyp ketti
Aımaqtar • Keshe
Boraldaı aýrýhanasynyń dárigerleri antyna berik
Medısına • Keshe
Almatyda karantındi buzǵan nysandar belgili boldy
Aımaqtar • Keshe
Pnevmonııadan 5 adam qaıtys boldy
Koronavırýs • Keshe
Elimizde 1222 naýqas koronavırýstan aıyqty
Koronavırýs • Keshe
О́tken táýlikte 2842 adamda koronavırýs anyqtaldy
Koronavırýs • Keshe
Áıelder kúresine jerlesterimizge jalǵyz joldama buıyrdy
Sport • 10 Sáýir, 2021
Kókshetaýda saýda úıiniń terezesinen qulaǵan jigit mert boldy
Aımaqtar • 10 Sáýir, 2021
Zoovolonterlerdiń bastamalaryn qoldaýǵa qansha grant bólindi?
Qoǵam • 10 Sáýir, 2021
Kıik múıiziniń 293 danasy tárkilendi
Oqıǵa • 10 Sáýir, 2021
Batys Qazaqstandaǵy Bórli aýylynda karantın sharalary kúsheıtildi
Aımaqtar • 10 Sáýir, 2021
Imanbek Zeıkenovtiń jańa týyndysy jaryqqa shyqty
О́ner • 10 Sáýir, 2021
Dınara Sádýaqasova týrnırge qatysýdan ne sebepti bas tartqanyn aıtty
Qazaqstan • 10 Sáýir, 2021
Elorda ákimi merdigerlerge yńǵaıly jol salýdy tapsyrdy
Elorda • 10 Sáýir, 2021
Mańǵystaýǵa «Sputnik V» vaksınasynyń kezekti partııasy jetkizildi
Aımaqtar • 10 Sáýir, 2021
Mádenıet mınıstriniń qatysýymen qyzmetkerler 300 túp aǵash ekti
Ekologııa • 10 Sáýir, 2021
Almatyda túske deıin 55 turǵynǵa vaksına egildi
Aımaqtar • 10 Sáýir, 2021
Agrarlyq mamandyqtarǵa bólinetin aýyl kvotasy artty
Bilim • 10 Sáýir, 2021
Sankt-Peterbýrgte Jambyl Jabaevqa arnalǵan kitap kórmesi ashyldy
Rýhanııat • 10 Sáýir, 2021
Ortalyq memlekettik arhıvke jańa basshy keldi
Taǵaıyndaý • 10 Sáýir, 2021
IIM Rıdderdegi bala ólimine baılanysty úndeý jasady
Aımaqtar • 10 Sáýir, 2021
«Nur-Sultan – Temirtaý» tas jolyn sý shaıyp ketti
Aımaqtar • 10 Sáýir, 2021
Shymkenttiń tórinde «Egemen Qazaqstan» kóshesi ashyldy
Aımaqtar • 10 Sáýir, 2021
Tatıana Ahmetova Olımpıada joldamasyn ıelendi
Kúres • 10 Sáýir, 2021
«Ortalyq Azııa» halyqaralyq saýda ortalyǵy qurylatyn boldy
Úkimet • 10 Sáýir, 2021
«Mega Silk Way» saýda ortalyǵynda indetke qarsy vaksınalaý bastaldy
Elorda • 10 Sáýir, 2021
Ázerbaıjanda «Qazaq ádebıeti aptalyǵy» ótip jatyr
Qazaqstan • 10 Sáýir, 2021
Altaı Kólginov elordany velosıpedpen aralap shyqty
Elorda • 10 Sáýir, 2021
Prezıdent Hanzada Fılıpptiń qaıtys bolýyna baılanysty kóńil aıtty
Prezıdent • 10 Sáýir, 2021
Respýblıka boıynsha 8 óńir qyzyl aımaqta tur
Qazaqstan • 10 Sáýir, 2021
Elordada Joǵarǵy sot sýdıasy qamaýǵa alyndy
Oqıǵa • 10 Sáýir, 2021
Nursultan Tursynov Almatydaǵy týrnırdiń jeńimpazy atandy
Sport • 10 Sáýir, 2021
Rıdderde joǵalyp ketken 2 jasar balanyń denesi tabyldy
Qoǵam • 10 Sáýir, 2021
Aıda Balaeva jýrnalıstermen etnosaıası saýattylyqty damytý qajettiligin talqylady
Qoǵam • 10 Sáýir, 2021
Elordalyq oqýshylar IV toqsanda qalaı oqıdy?
Bilim • 10 Sáýir, 2021
Pnevmonııadan 1 naýqas qaıtys boldy
Koronavırýs • 10 Sáýir, 2021
Uqsas jańalyqtar