– Jaqynda Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi maldy shetelderge tirileı eksporttaýǵa tyıym saldy. Keıbir sarapshylar tarapynan buǵan qatysty synı pikirler aıtylýda. Sizdiń kózqarasyńyz qalaı?
– Resmı statıstıkaǵa súıensek, byltyr azyq-túlik baǵasy 10 paıyzǵa kóterildi, bul aqylǵa syımaıtyn kórsetkish. Qymbatshylyqtyń sebep-saldaryn túsiný úshin naryqtaǵy azyq-túlik baǵasynyń ózgerý tetikterin bilý kerek. Máselen, kókónis, jemis-jıdek sııaqty azyq-túlik túrleriniń baǵasy etpen tyǵyz baılanysty. Et qaıda satylady? Bazarda. Alypsatarlar da, satýshylar da ettiń qunyna qarap otyrady. Et qymbattasa, qalǵan taýarlar da qymbattap shyǵa keledi. El arasynda maldyń bári eksportqa ketip jatyr degen áńgime kóbeıip ketti.

Et odaǵy jaqynda brıfıng ótkizip, «eksportqa 63 myń tonna et shyǵardyq» dep habarlady. Qazaqstannyń ishki naryǵy tutynatyn ettiń kólemi – 1 mln 200 myń tonna. Jańaǵy 63 myń tonna týraly áńgime ras bolǵan kúnniń ózinde, bul elimizde tutynylatyn et kóleminiń bes-aq paıyzyn quraıdy. Bul baǵanyń ósýine de, tómendeýine de áser etpeıtin óte az kórsetkish. Eksport kólemi 15-20 paıyz bolǵan kezde ǵana ishki naryqtaǵy baǵaǵa yqpal etedi. Iаǵnı baǵanyń qymbattaýyna shetelge eksporttalǵan ettiń kólemi emes, daýryqpa áńgimeler yqpal etti deýge negiz bar.
Taǵy bir aıta keterligi, 2018-2019 jyldary kúz aılarynda et qymbattady. 1995 jyldan bergi aralyqtaǵy azyq-túlik naryǵyn baqylap kelemin. Ádette azyq-túlik jeltoqsan aıynyń orta sheninen asqanda, ıaǵnı jańa jyl qarsańynda qymbattaıdy. Qańtar, aqpan aılarynda baǵa turaqtalady. Naýryzdyń sońyna qaraı et, kókónis, jemis-jıdek baǵasy taǵy óse bastaıdy. Sebebi halyqtyń soǵymy, azyq-túlik qory sarqyla bastaıdy. Erte kóktemde týǵan marqa áli jas, kókónis pen jemis-jıdektiń pisýine erte. Mamyrdyń aıaǵy, maýsymnyń basynda baǵa turaqtanady da, birtindep arzandaı bastaıdy. Sebebin ózińiz de bilip otyrsyz: marqa et jınaıdy, ońtústikten kókónis kele bastaıdy, naryqqa sút ónimderi shyǵady degendeı. Onyń ústine kún ysyǵan kezde adamnyń aǵzasy da qunarly asty, et pen maıdy qystaǵydaı qajetsine qoımaıdy. Tamyz aıynda jurt malyn soıyp satyp, balalaryn oqý jylyna daıarlaýdyń qamyna kirisedi, sóıtip et taǵy arzandaıdy. Jemis-jıdek pisken kezde baǵa taǵy túsip, jeltoqsanǵa deıin sol deńgeı saqtalady. Men osy qubylysty 25 jyl boıy baqylap, anyq kóz jetkizgenmin. О́kinishke qaraı, sońǵy eki jyl kóleminde qazan-qarasha aılarynda azyq-túlik qymbattap ketetin boldy. Oǵan jańa aıtylǵan «Mal men ettiń bárin sheteldikter satyp alyp ketip jatyr» degen daýryqpa áńgimeniń de áseri bar.
– Et ónimin arttyrýdy asyl tuqymdy mal basyn kóbeıtý arqyly sheshý qolǵa alynǵan edi. Sol jospar ne boldy?
– 2013-2015 jyldary et eksportyna qatysty baǵdarlama jasaýshylar «Qazaqstanda analyq mal az, ony shetelden ımporttaýymyz kerek» degen bastama kótergen-di. 2018 jyly «1 mıllıon analyq múıizdi iri qara ákelý kerek» dedi. О́zimizde analyq mal jetpeı jatyr eken, onda ony ne úshin shetelge eksporttap jatyrmyz? Sol jaǵy túsiniksiz.
Sońǵy ýaqytta shet memleketterden 130 myń sıyr ákelindi. Al 2019 jyldyń ózinde 156 myń bas mal shetelge satyldy. Jańaǵy shetelden ákelingen 130 myń bas maldyń árqaısysyna 225 myń teńgeden, barlyǵy 30 mlrd teńge sýbsıdııa berildi. Shetelden kelgen ár sıyrdyń quny – 650-670 myń teńge. Al ózimiz eksportqa shyǵaratyn maldyń ortasha baǵasy 250 myń teńge shamasynda. Iаǵnı aıyrmashylyq – 450 myń teńge. Sonda mınıstrlik kimdi, ne úshin sýbsıdııalady? Qazaqstannyń fermerin be, álde О́zbekstannyń fermerin be?
1994-1995 jyldary Jezqazǵanda qyzmet atqardym. Bul aımaqta bir keńsharda orta eseppen 60 myń qoı bolady, 200 adam jumys isteıdi. Jekeshelendirý kezinde jurttyń bárin fermerge aınaldyratyn bolyp, 60 myń qoı 200 adamǵa 300 tuıaqtan bólip berildi. Fermer degen – kásipker, al ekiniń biri kásipker bola almaıdy ǵoı. Aqyn, kompozıtor, sýretshi, jýrnalıst sııaqty, kásipker bolýǵa da daryn kerek. Sodan az ýaqyt ishinde keńsharlar jabyldy, jumys joq, jalaqy joq. Halyq un, kúrish sııaqty azyq-túlikti, araq-sharapty, turmysqa qajetti zattyń bárin qoıǵa aıyrbastaı bastady. Eti tiri, pysyq azamattar qaladan úı alyp, kólik minip úlgerdi. Sońynda álgi 200 adamnan 5-6 fermer ǵana qaldy. Olar zamanǵa beıimdeldi, mal basyn 5-6 myńǵa jetkizip, turmysyn túzep aldy. Al qalǵan maldyń bári birer jyldyń ishinde Ońtústik Qazaqstanǵa ketkenin kózimizben kórdik. Isker jigitter qarbyz-qaýyn tıep soltústik, ortalyq oblystarǵa ákelip ótkizdi de, qaıtarda kóliktiń tirkemesin eki qabat qylyp taqtaımen bólip, jekeniń qolyndaǵy qoıdy tıep, ońtústikke alyp ketti. Arada birneshe jyl ótkennen keıin jurt Ońtústik Qazaqstannan qoı ákelip, Jezqazǵan men Sátbaevtyń bazarynda sata bastady. Eger mınıstrlik maldy tirideı eksporttaýǵa shekteý qoımaǵanda, eki-úsh jyldan keıin týra osy jaǵdaı qaıtalanyp, qazaqtar etti О́zbekstannan ákele bastaýy ábden múmkin edi. Qazir 2 jarym myń teńgeniń etin qymbatsynyp otyrmyz, bolashaqta О́zbekstannan 10 myńǵa satyp alýǵa májbúr bolar edik.
– Eksportty shekteý bıznesmenderge soqqy boldy degen ýáj aıtylyp jatyr. Oǵan ne deısiz?
– Men biraz fermerlermen júzbe-júz kezdesip, pikirlestim. О́zbekstanmen shekaraǵa maldy Semeıdiń, Qaraǵandynyń, Aqtóbeniń fermerleri aparǵan joq. Fermer shekaraǵa mal tasyp júrse, aýyldaǵy malyna kim qaraıdy?! Shyndyǵynda, О́zbekstanǵa tirileı satylǵan maldy sharýa qojalyqtardan deldaldar arzanǵa satyp alyp ketti. Eksporttalǵan maldan túsken taza paıda sharýanyń emes, deldaldardyń qaltasynda ketti. Qoryta kelgende, maldy tirileı eksporttaýǵa tyıym salǵannan sharýalar utylmaıdy, eki ortada júrgen deldaldar ǵana utylady. Qazir et kombınattarynyń shıkizaty joq, 40 paıyz qýatpen jumys istep tur. Olarǵa shıkizat bersek, bıznestiń utqany sol emes pe.
– Byltyr jyl sońynda «Keıbir zańnamalyq aktilerge agroónerkásip keshendi retteý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańǵa qol qoıyldy. Bul qujattyń qandaı artyqshylyǵy, tıimdi tustary bar?
– Bul qujatty ázirleý 2016 jyly bastalǵan-dy. Agroóndiris kesheniniń 5 jyldyq damý baǵdarlamasyn jasaýǵa sarapshy retinde biz de qatystyq. Sóıtip 2016-2017 jyldary jańa zań jobasy ázirlendi. Májiliske usynǵan kezde 13 Kodekske, 30-ǵa tarta zańǵa ózgeris engizildi. Agroónerkásip kesheni Jer kodeksi, Sý kodeksi jáne Orman sharýashylyǵy kodeksimen tikeleı baılanysty sala. Asyl tuqymdy mal sharýashylyǵy týraly, astyq sharýashylyǵy, maqta sharýashylyǵy, aýyldyq eldi mekenderdi damytýǵa jáne basqalaryna qatysty 15-ke tarta zań da agroónerkásip keshenin damytýmen baılanysty. Sonyń bárine ózgeris engizildi.
– Aýylsharýashylyq salasynda ǵylymdy qarjylandyrý jaǵy qalaı júrip jatyr?
– Jańa ózińiz aıtqan zańda agrarlyq ǵylymdy memlekettik qoldaý máselesi de qamtyldy. Iá, ǵylymǵa bólingen qarajat bir kezderi 0,1 paıyzǵa deıin túsip ketken-di. Sońǵy bir-eki jylda túrli qarjy kózderinen aýylsharýashylyq ǵylymyna qarajat bólý kórsetkishi 17,5 mlrd teńgege jetti. 4 trıllıon teńgeni quraıtyn IJО́-ge shaǵatyn bolsaq, shamamen 0,4 paıyz. Iаǵnı qarjylandyrý kólemi 3-4 ese ósti. 2021 jyly bul kórsetkish 0,5 paıyzǵa, 2030 jylǵa qaraı 1 paıyzǵa jetedi degen jospar bar.
AQSh, Argentına, Aýstralııa sııaqty aýyl sharýashylyǵy damyǵan elderdiń tájirıbesine súıensek, salany qarjylandyrýǵa taýar óndirýshilerdiń ózderiniń qyzyǵýshylyǵyn týdyrý qajet. Máselen, AО́K ókili óziniń jumysyn jeńildetetin jaǵdaıdy aıtyp, tıisinshe talap qoıady, aqshasyn tólep tapsyrys beredi. Aıtalyq AQSh-taǵy fermerler qaýymdastyǵy, basqa da odaqtar ǵylymı ortalyqtarǵa bıdaıdyń jańa tuqymyn ázirleýge tapsyrys beredi. Olar tez ónetin, ónimi mol, sapasy joǵary, klımatqa tózimdi bolýy kerek degen syndy talap qoıyp, 5 mıllıon dollar qarajat aýdardy delik. Qalǵan qarjyny ǵylymı ortalyqtarǵa memleket tóleıdi. Iаǵnı tapsyrys birinshi kezekte óndiristen túsedi. Al óndiris ózine ne keregin jaqsy biledi ǵoı, kórdińiz be.
Al osyǵan deıin bizdegi jaǵdaı basqasha boldy. Mınıstrlik bıýdjetten 2 mlrd teńge qarajat bóledi, ǵylymı ınstıtýttar oǵan 40-50 túrli taqyrypta zertteý júrgizedi. 2007 jyly tipti 500 taqyrypqa deıin ǵylymı jumys jazylypty. Ol zertteýler óndiriske kerek pe, joq pa, belgisiz. Árıne odan beri zertteıtin taqyryptardy azaıttyq. 2013 jyly ǵylymdy qarjylandyrýǵa taýar óndirýshilerdiń ózderi qatysýǵa tıis ekenin aıtyp usynys jasadyq. Taýar óndirýshilerdiń qarajat bólgenin de kórdik, biraq oǵan memleket qarjylaı kómektesken joq, sebebi tıisti zań áli shyqpaǵan bolatyn. Byltyr qazan aıynda qabyldanǵan qujatta alǵash ret ekonomıkanyń basqa salalaryna qaraǵanda agrarlyq sektordaǵy ǵylymǵa erekshe kóńil bólindi. Taýar óndirýshiler ǵylymǵa qansha qarajat bólse, sonyń 80 paıyzyna teń soma memlekettiń esebinen sýbsıdııalanatyn boldy. Mysaly, taýar óndirýshi ǵylymı ınstıtýtqa «maǵan osyndaı tuqym daıyndap ber» dep 1 mıllıon teńge berse, onyń 800 myń teńgesin memleket ózine qaıtaryp beredi. Sonda ǵalymdar tikeleı óndiris talap etken jumyspen aınalysady.
2015-2019 jyldary ǵalymdar ósimdik sharýashylyǵynda 300-ge jýyq, mal sharýashylyǵynda 200-ge tarta jańalyq ashty. Oǵan deıingi jobalar men osy 500 ınnovasııany iriktep alynyp, elektrondy portalǵa salyndy. О́kinishke qaraı taýar óndirýshiler ony kádege jaratýǵa ázir qulyqsyzdyq tanytyp otyr. Otandyq ǵalymdar shyǵarǵan býdandastyrylǵan tuqym túrleri de óte kóp. Alaıda elimizdegi 18 mıllıon gektar egistik alqabynyń úshten bir bóligine ǵana otandyq tuqym sebiledi.
Agrarlyq sala qarqyndy damyǵan Argentına, Izraıl syndy elderdiń tájirıbesimen tanysyp kórdik. Bul elde agrarlyq ǵylymnyń qurylymy úsh bloktan turady eken. Birinshi blogy – zertteý ınstıtýttary, ýnıversıtetter. Bul bizdiń elde bar. Ekinshi blok – bilim taratý salasy, extension deımiz. Iаǵnı jańa tehnologııalar, jańa tuqymdar týraly aqparattar fermerlerge júıeli túrde jetkizilip otyrady. 2008 jyly Qazaqstanda osyndaı ortalyq ashyldy, 2024 jylǵa deıin olardyń qataryn 200-ge deıin kóbeıtýimiz kerek. Úshinshi blok – ınnovasııalyq júıeniń qyzmet kórsetý salasy. Bul degenimiz, salany kommersııalandyrý, venchýrlyq qorlar, tehnoparkter qurý. Fermer men ǵylymdy tikeleı baılanystyratyn júıe osy úshinshi blok. Qazaqstanda osy úshinshi blok joq, ǵalymdardyń ashqan jańalyqtary óndiriske jetpeıdi. Qazir ǵylymnyń jetistikterin agrofermalarǵa taratýdy qolǵa alyp jatyrmyz.
– Aýylsharýashylyq jerlerin ǵaryshtan monıtorıngileý týraly jıi aıtylyp júr. Sonyń mánisin túsindirińizshi.
– Ǵaryshtyq monıtorıng – ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń jemisi, onyń artyqshylyǵyn, paıdasyn moıyndaý kerek. Degenmen keńirek oılastyratyn jaqtaryn da aıtpaı ketýge bolmaıdy. Mysaly, fermer bir alqapqa bıyl bıdaı ekse, keler jyly ony tyńaıtý úshin mal azyǵyn ekti delik. Ol ǵaryshtan túsirgende aramshóp bolyp kórinýi múmkin. Sol úshin «jer ıgerilmeı jatyr» degen jeleýmen alyp qoıýǵa bolmaıdy ǵoı.
Medısınadaǵy ÝZI, tomogrof sııaqty qurylǵylardyń túsirgenin dáriger ǵana túsinedi ǵoı. Kosmomonıtorg te sol sııaqty, onyń túsirgenin oqıtyn myqty maman kerek. Aımaqtarda ondaı maman az. Tikeleı kosmomonıtorıngpen aınalysatyn maman daıyndap jatqanymyzǵa bir-eki-aq jyl boldy, olardy geologııa, jol qurylysy sııaqty salalar talap áketip jatyr. Soǵan qaramastan aýylsharýashylyq salasyn tıisti mamandarmen tolyq qamtamasyz etý kerek.
Áńgimelesken
Arnur ASQAR,
«Egemen Qazaqstan»
Nur-Sultanda kópbalaly analardyń 5 qabattan qulaǵany ras pa?
Aımaqtar • Búgin, 14:48
AQSh-ta COVID-19-qa qarsy 2,9 mıllıon vaksına salyndy
Álem • Búgin, 14:07
Qyzylordada 1000 otbasyǵa azyq-túlik sebeti taratyldy
Aımaqtar • Búgin, 12:38
Atyraýlyq oqýshy AQSh ýnıversıtetiniń grantyn ıelendi
Aımaqtar • Búgin, 12:21
Salǵyrt qurylys kompanııalaryn qara tizimge engizemiz - Altaı Kólginov
Aımaqtar • Búgin, 11:47
Shetelden 307 azamat PTR anyqtamasyz ushyp keldi
Qazaqstan • Búgin, 10:49
Sport • Búgin, 10:10
Qostanaı qazaq teatry kórermenderimen qaıta qaýyshty
Aımaqtar • Búgin, 09:47
Jansaı Smaǵulov kúmis medaldi ıelendi
Sport • Búgin, 09:37
Pnevmonııanyń 52 jáne 3 ólim jaǵdaıy tirkeldi
Qazaqstan • Búgin, 09:27
Elimizde 568 adam koronavırýstan jazylyp shyqty
Koronavırýs • Búgin, 09:18
Elimizde bir táýlikte qansha adam vırýs juqtyrdy
Koronavırýs • Búgin, 09:07
Sport • Keshe
Elimizde alǵash ret «Domalaq ana» operasy sahnalandy
Aımaqtar • Keshe
ShQO aýmaǵynda shekteý sharalary 20 naýryzǵa deıin uzartyldy
Aımaqtar • Keshe
SQO polısııasynda 374 qyz-kelinshek qyzmet atqarady
Aımaqtar • Keshe
Qostanaılyq «Tobyl» Qazaqstan sýperkýbogyn jeńip aldy
Aımaqtar • Keshe
Almatynyń ortasyndaǵy kóshe opyrylyp qaldy
Aımaqtar • Keshe
Teńiz kenishindegi bes avtobýs órtiniń sebebi anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Boksshylar ázirge tórt qola aldy, taǵy ekeýi fınalda
Sport • Keshe
Taraz qalasynda 135 otbasy baspanaly boldy
Aımaqtar • Keshe
Jansaı Smaǵulov júldege talasady
Sport • Keshe
Almatynyń bas sanıtary Jandarbek Bekshın jańa qaýlyǵa qol qoıdy
Aımaqtar • Keshe
Ekologııa mınıstrligi Qaraǵandydaǵy arystan jóninde pikir bildirdi
Aımaqtar • Keshe
8 naýryz kúni hokkeıden balalar týrnıri ótedi
Aımaqtar • Keshe
Elordanyń Dostyq úıinde 8 naýryzǵa oraı qaıyrymdylyq aksııasy ótti
Aımaqtar • Keshe
Sport • Keshe
Oraldyq magıstranttar qazaq ádebıetin oqıdy
Aımaqtar • Keshe
Álem elderindegi koronavırýsqa qatysty ahýalǵa sholý
Álem • Keshe
Qazaqstannyń qaı óńirleri «sary» aımaqta tur
Qazaqstan • Keshe
Dzıýdodan Parıjdegi týrnır Qazan qalasyna aýystyryldy
Sport • Keshe
Atyraý oblysynda gazdan ýlanǵan tórt adam qaıtys boldy
Aımaqtar • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Teńiz kenishinde 5 avtobýs otqa orandy
Aımaqtar • Keshe
Pnevmonııanyń 42 jáne 2 ólim jaǵdaıy tirkeldi
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstanda koronavırýstan jazylǵandar sany 200 myńnan asty
Qazaqstan • Keshe
О́tken táýlikte 832 adamnyń koronavırýs juqtyrǵany anyqtaldy
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstan men О́zbekstan medısına salasynda yntymaqtastyqty nyǵaıtady
Medısına • 05 Naýryz, 2021
Almatyda jaýyn-shashyn saldarynan kólikterdi aǵash basyp qaldy
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Qazaqstannyń 7 oblysynda aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • 05 Naýryz, 2021
Kóktemdegi UBT 10-naýryzda bastalady
Bilim • 05 Naýryz, 2021
Úkimette «Nur Otan» partııasynyń saılaýaldy baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi shtabtyń otyrysy ótti
Úkimet • 05 Naýryz, 2021
Almatyda «Jyl qusy-2021» kórmesi bastaldy
О́ner • 05 Naýryz, 2021
Ashyq qosymshasy arqyly tekseriletin JSN málimetteri qaıda jiberiledi
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
Eki-aq tórti bar eken, qalǵanynyń bári bes...
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Ár sala úzdikterine qurmet tanytty
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Almaty taýlarynda qar kóshkini júredi
Ekologııa • 05 Naýryz, 2021
Jańa maýsymda jergilikti oıynshylarǵa senim artty
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
AQSh-tyń eki shtatynda betperde taqpaýǵa ruqsat etildi
Álem • 05 Naýryz, 2021
«Qoǵamdyq baqylaý týraly» zań jobasy jarııalandy
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
Aldaǵy 9 naýryzda Bas sanıtardyń jańa qaýlysy kúshine enedi
Medısına • 05 Naýryz, 2021
Atyraýda túrmedegiler týysymen eki táýlikke kezdese alady
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Elordalyqtar aqpan aıynda MÁMS-ke 3,2 mlrd teńgeden asa jarna aýdardy
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Nurlan Ermekbaev reseılik áriptesi armııa generaly Sergeı Shoıgýmen telefon arqyly sóılesti
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Bıyl Jańaqorǵan aýdanynan kún elektr stansııasy paıdalanýǵa beriledi
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Almatyda gashısh satqan azamat ustaldy
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
«Qazaqaltyn» kenishinen 122 mln teńgeniń altyny urlandy
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Qostanaı oblysynda «Kóktem - 2021» oqý-jattyǵý sharasy ótti
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Fýtzaldan «Evro-2022» dodasynyń irikteý oıyndary ótti
Sport • 05 Naýryz, 2021
Rýslan Beketaev jańa qyzmetke taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • 05 Naýryz, 2021
Elordada aǵashtar men butalardy qoıandardan qorǵaý jumysy júrip jatyr
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
«Ashyq» qosymshasyn 27 almatylyq kásipker synaqtan ótkizýde
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Elimizidiń kólik saqshylary polıseı áıelderdi tól merekecimen quttyqtady
Qazaqstan • 05 Naýryz, 2021
Gúlshara Ábdiqalyqova aıaýly analardy merekesimen quttyqtady
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Uqsas jańalyqtar