Et odaǵy jaqynda brıfıng ótkizip, «eksportqa 63 myń tonna et shyǵardyq» dep habarlady. Qazaqstannyń ishki naryǵy tutynatyn ettiń kólemi – 1 mln 200 myń tonna. Jańaǵy 63 myń tonna týraly áń­gime ras bolǵan kúnniń ózinde, bul eli­miz­de tutynylatyn et kóleminiń bes-aq pa­­ıyzyn quraıdy. Bul baǵanyń ósýine de, tómendeýine de áser etpeıtin óte az kór­­setkish. Eksport kólemi 15-20 paıyz bol­ǵan kezde ǵana ishki naryqtaǵy baǵaǵa yq­pal etedi. Iаǵnı baǵanyń qym­battaýyna shetelge eksporttalǵan ettiń kólemi emes, daýryq­pa áńgimeler yqpal etti deýge negiz bar.

Taǵy bir aıta keterligi, 2018-2019 jyldary kúz aılarynda et qymbattady. 1995 jyldan bergi aralyqtaǵy azyq-túlik naryǵyn baqylap kelemin. Ádette azyq-túlik jeltoqsan aıynyń orta sheninen asqanda, ıaǵnı jańa jyl qarsańynda qymbattaıdy. Qańtar, aqpan aılarynda baǵa turaqtala­dy. Naýryzdyń sońyna qaraı et, kók­ónis, jemis-jıdek baǵasy taǵy óse bastaıdy. Sebebi halyqtyń so­­ǵymy, azyq-túlik qory sarqyla bas­taı­dy. Erte kóktemde týǵan marqa áli jas, kókónis pen jemis-jıdektiń pisýine erte. Mamyrdyń aıaǵy, maýsymnyń basynda baǵa tu­raqtanady da, birtindep arzandaı bastaıdy. Sebebin ózińiz de bilip otyrsyz: marqa et jınaıdy, ońtústikten kók­ónis kele bastaıdy, naryqqa sút ónim­deri shyǵady degendeı. Onyń ústine kún ysyǵan kezde adamnyń aǵzasy da qu­nar­ly asty, et pen maıdy qystaǵydaı qa­jet­sine qoımaıdy. Tamyz aıynda jurt malyn soıyp satyp, balalaryn oqý jylyna daıarlaýdyń qamyna kirisedi, sóı­tip et taǵy arzandaıdy. Jemis-jıdek pis­ken kezde baǵa taǵy túsip, jeltoqsanǵa deıin sol deńgeı saqtalady. Men osy qubylysty 25 jyl boıy baqylap, anyq kóz jetkizgenmin. О́kinishke qaraı, sońǵy eki jyl kóleminde qazan-qarasha aılarynda azyq-túlik qymbattap ketetin boldy. Oǵan jańa aıtylǵan «Mal men ettiń bárin sheteldikter satyp alyp ketip jatyr» degen daýryqpa áńgimeniń de áseri bar.

– Et ónimin arttyrýdy asyl tuqym­dy mal basyn kóbeıtý arqyly sheshý qol­­­ǵa alynǵan edi. Sol jospar ne boldy?

– 2013-2015 jyldary et eksportyna qatysty baǵdarlama jasaýshylar «Qazaqstanda analyq mal az, ony shetelden ımporttaýymyz kerek» degen bastama kótergen-di. 2018 jyly «1 mıllıon ana­lyq múıizdi iri qara ákelý kerek» dedi. О́zimizde analyq mal jetpeı jatyr eken, onda ony ne úshin shetelge eksporttap jatyrmyz? Sol jaǵy túsiniksiz.

Sońǵy ýaqytta shet memleketterden 130 myń sıyr ákelindi. Al 2019 jyldyń ózinde 156 myń bas mal shetelge satyldy. Jańaǵy shetelden ákelingen 130 myń bas maldyń árqaısysyna 225 myń teńgeden, barlyǵy 30 mlrd teńge sýbsıdııa berildi. Shetelden kelgen ár sıyrdyń quny – 650-670 myń teńge. Al ózimiz eksportqa shyǵaratyn maldyń ortasha baǵasy 250 myń teńge shamasynda. Iаǵnı aıyrmashylyq – 450 myń teńge. Sonda mınıstrlik kimdi, ne úshin sýbsıdııalady? Qazaqstannyń fermerin be, álde О́zbekstannyń fermerin be?

1994-1995 jyldary Jez­qazǵan­da­ qyz­met atqardym. Bul aımaqta bir keń­sharda orta eseppen 60 myń qoı bolady, 200 adam jumys is­teıdi. Jekeshelendirý kezinde jurt­tyń bárin fermerge aınaldy­ratyn bolyp, 60 myń qoı 200 adamǵa 300 tuıaqtan bólip berildi. Fermer degen – kásipker, al ekiniń biri kásipker bola almaıdy ǵoı. Aqyn, kompozıtor, sýretshi, jýrnalıst sııaqty, kásipker bolýǵa da daryn kerek. Sodan az ýaqyt ishin­de keńsharlar jabyldy, jumys joq, jalaqy joq. Halyq un, kúrish sııaqty azyq-túlikti, araq-sharapty, turmysqa qajetti zattyń bárin qoıǵa aıyrbas­taı bastady. Eti tiri, pysyq azamattar qaladan úı alyp, kólik minip úlgerdi. Sońynda álgi 200 adamnan 5-6 fermer ǵana qaldy. Olar zamanǵa beıimdeldi, mal basyn 5-6 myńǵa jetkizip, turmysyn túzep aldy. Al qalǵan maldyń bári birer jyldyń ishinde Ońtústik Qazaqstanǵa ketkenin kózimizben kórdik. Isker jigitter qarbyz-qaýyn tıep soltústik, ortalyq oblystarǵa ákelip ótkizdi de, qaıtarda kóliktiń tirkemesin eki qabat qylyp taqtaımen bólip, jekeniń qolyndaǵy qoıdy tıep, ońtústikke alyp ketti. Arada bir­­neshe jyl ótkennen keıin jurt Ońtústik Qazaqstannan qoı áke­lip, Jezqazǵan men Sát­baev­tyń bazarynda sata bastady. Eger mı­nıstrlik maldy tirideı eks­port­taýǵa shekteý qoımaǵanda, eki-úsh jyldan keıin týra osy jaǵ­­daı qaıtalanyp, qazaqtar etti О́z­bek­stannan ákele bastaýy ábden múmkin edi. Qazir 2 jarym myń teń­geniń etin qymbatsynyp otyrmyz,­ bolashaqta О́zbekstannan 10 myń­ǵa satyp alýǵa májbúr bolar edik.

– Eksportty shekteý bıznesmenderge soqqy boldy degen ýáj aıtylyp jatyr. Oǵan ne deısiz?

– Men biraz fermerlermen júzbe-júz kezdesip, pikirlestim. О́zbekstanmen shekaraǵa maldy­ Semeıdiń, Qaraǵandynyń, Aq­tó­beniń fermerleri aparǵan joq.­ Fermer shekaraǵa mal tasyp júrse, aýyldaǵy malyna kim qa­raıdy?! Shyndyǵynda, О́zbek­stan­ǵa tirileı satylǵan maldy sharýa qojalyqtardan deldaldar arzanǵa satyp alyp ketti. Eks­porttalǵan maldan túsken taza paıda sharýanyń emes, del­daldardyń qaltasynda ketti. Qoryta kelgende, maldy tirileı eksporttaýǵa tyıym salǵannan sharýalar utylmaıdy, eki ortada júrgen deldaldar ǵana utylady. Qazir et kombınattarynyń shıkiza­ty joq, 40 paıyz qýatpen jumys istep tur. Olarǵa shıkizat bersek, bıznestiń utqany sol emes pe.

– Byltyr jyl sońynda «Keıbir zańnamalyq aktilerge agroónerkásip keshendi retteý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańǵa qol qoıyldy. Bul qujattyń qandaı artyqshy­lyǵy, tıimdi tustary bar?

– Bul qujatty ázirleý 2016 jyly bastalǵan-dy. Agroóndiris kesheniniń 5 jyldyq damý baǵ­darlamasyn jasaýǵa sarapshy retinde biz de qatystyq. Sóıtip 2016-2017 jyldary jańa zań jobasy ázirlendi. Májiliske usynǵan kezde 13 Kodekske, 30-ǵa tarta zańǵa ózgeris engizildi. Agroónerkásip kesheni Jer ko­deksi, Sý kodeksi jáne Orman sha­rýashylyǵy kodeksimen tikeleı baılanysty sala. Asyl tuqym­dy mal sharýashylyǵy týra­ly, astyq sharýashylyǵy, maqta sharýa­shy­lyǵy, aýyldyq eldi me­kenderdi damytýǵa jáne basqa­lary­na qatysty 15-ke tarta zań da agroónerkásip keshenin damytýmen baılanysty. Sonyń bárine ózgeris engizildi.

– Aýylsharýashylyq salasynda ǵylymdy qarjylan­dyrý jaǵy qalaı júrip jatyr?

– Jańa ózińiz aıtqan zańda agrarlyq ǵylymdy memlekettik qoldaý máselesi de qamtyldy. Iá, ǵylymǵa bólingen qarajat bir kezderi 0,1 paıyzǵa deıin túsip ketken-di. Sońǵy bir-eki jylda túrli qarjy kózderinen aýylsharýashylyq ǵylymyna qarajat bólý kórsetkishi 17,5 mlrd teńgege jetti. 4 trıllıon teńgeni quraıtyn IJО́-ge shaǵatyn bolsaq, shamamen 0,4 paıyz. Iаǵnı qarjylandyrý kólemi 3-4 ese ósti. 2021 jyly bul kórsetkish 0,5 paıyzǵa, 2030 jylǵa qaraı 1 paıyzǵa jetedi degen jospar bar.

AQSh, Argentına, Aýstralııa sııaqty aýyl sharýashylyǵy damyǵan elder­diń tájirıbesi­ne súıensek, salany qarjy­landyrýǵa taýar óndirýshilerdiń ózderiniń qyzyǵýshylyǵyn týdyrý qajet. Máselen, AО́K ókili óziniń jumysyn jeńildetetin jaǵdaıdy aıtyp, tıisinshe talap qoıady, aqshasyn tólep tapsyrys beredi. Aıtalyq AQSh-taǵy fermerler qaýymdastyǵy, basqa da odaqtar ǵylymı ortalyqtarǵa bıdaıdyń jańa tuqymyn ázir­leýge tapsyrys beredi. Olar tez ónetin, ónimi mol, sapasy joǵary, klımatqa tózimdi bolýy kerek degen syndy talap qoıyp, 5 mıllıon dollar qarajat aýdardy delik. Qalǵan qarjyny ǵylymı ortalyqtarǵa memleket tóleıdi. Iаǵnı tapsyrys birinshi kezekte óndiristen túsedi. Al óndiris ózine ne keregin jaqsy biledi ǵoı, kórdińiz be.

Al osyǵan deıin bizdegi jaǵ­daı bas­qasha boldy. Mınıstrlik bıýdjetten 2 mlrd teńge qara­jat bóledi, ǵylymı ıns­tıtýt­tar oǵan 40-50 túrli taqyrypta zert­teý júrgizedi. 2007 jyly tipti 500 taqy­rypqa deıin ǵylymı jumys jazylyp­ty. Ol zertteýler óndiriske kerek pe, joq pa, belgisiz. Árıne odan beri zert­teı­tin taqyryptardy azaıttyq. 2013 jyly ǵylymdy qarjylandyrýǵa taýar ón­dirý­shilerdiń ózderi qatysýǵa tıis eke­nin aıtyp usynys jasadyq. Taýar ón­­dirý­­shilerdiń qarajat bólgenin de kór­dik, biraq oǵan memleket qarjylaı kómek­tesken joq, sebebi tıisti zań áli shyq­paǵan bolatyn. Byltyr qazan aıyn­da qabyl­danǵan qujatta alǵash ret eko­nomı­ka­nyń basqa salalaryna qaraǵanda ag­rar­lyq sektordaǵy ǵylymǵa erekshe kóńil bólindi. Taýar óndirýshiler ǵylymǵa qan­sha qa­rajat bólse, sonyń 80 pa­ıyzyna teń soma memlekettiń esebinen sýbsıdııalana­tyn boldy. Mysaly, taýar óndirýshi ǵyly­mı ıns­tıtýtqa «maǵan osyndaı tu­qym da­ıy­ndap ber» dep 1 mıllıon teńge berse, onyń 800 myń teń­gesin memleket ózine qaı­taryp beredi. Sonda ǵalymdar tikeleı óndiris talap etken jumyspen aınalysady.

2015-2019 jyldary ǵalymdar ósimdik sharýashylyǵynda 300-ge jýyq, mal sharýa­shylyǵynda 200-ge tarta jańalyq ashty. Oǵan deıingi jobalar men osy 500 ınnovasııany iriktep alynyp, elektrondy portalǵa salyndy. О́kinishke qaraı taýar óndirýshiler ony kádege jaratýǵa ázir qulyqsyzdyq tanytyp otyr. Otandyq ǵalymdar shyǵarǵan býdandastyrylǵan tuqym túrleri de óte kóp. Alaı­da eli­mizdegi 18 mıllıon gektar egis­tik alqabynyń úshten bir bó­ligine ǵana otandyq tuqym sebiledi.

Agrarlyq sala qarqyndy damyǵan Argentına, Izraıl syndy elderdiń tájirıbesimen tanysyp kórdik. Bul elde agrarlyq ǵylymnyń qurylymy úsh bloktan turady eken. Birinshi blogy – zertteý ınstıtýttary, ýnıversıtetter. Bul bizdiń elde bar. Ekinshi blok – bilim taratý salasy, extension deımiz. Iаǵnı jańa tehnologııalar, jańa tuqymdar týraly aqparattar fermerlerge júıeli túrde jetkizilip otyrady. 2008 jyly Qazaqstanda osyndaı ortalyq ashyldy, 2024 jylǵa deıin olardyń qataryn 200-ge deıin kóbeıtýimiz kerek. Úshinshi blok – ınnovasııalyq júıe­niń qyzmet kórsetý salasy. Bul degenimiz, salany kommersııa­landyrý, venchýrlyq qorlar, teh­noparkter qurý. Fermer men­ ǵylymdy tikeleı baılanys­ty­ra­tyn júıe osy úshinshi blok. Qa­zaqstanda osy úshinshi blok joq, ǵalymdardyń ashqan jańa­lyq­tary óndiriske jetpeıdi. Qa­zir ǵylymnyń jetistikterin agro­fer­malarǵa taratýdy qolǵa alyp jatyrmyz.

– Aýylsharýashylyq jerle­rin ǵaryshtan monıtorıngileý týraly jıi aıtylyp júr. So­nyń mánisin túsindirińizshi.

– Ǵaryshtyq monıtorıng – ǵylymı-tehnıkalyq progrestiń jemisi, onyń artyqshylyǵyn, paıdasyn moıyndaý kerek. Degenmen keńirek oılastyratyn jaqtaryn da aıtpaı ketýge bolmaıdy. My­saly, fermer bir alqapqa bıyl bı­daı ekse, keler jyly ony ty­ńaı­tý úshin mal azyǵyn ekti delik. Ol ǵaryshtan túsirgende aramshóp bolyp kórinýi múmkin. Sol úshin «jer ıgerilmeı jatyr» degen jeleýmen alyp qoıýǵa bolmaıdy ǵoı.

Medısınadaǵy ÝZI, tomogrof sııaqty qurylǵylardyń túsirgenin dáriger ǵana túsinedi ǵoı. Kosmomonıtorg te sol sııaqty, onyń túsirgenin oqıtyn myqty maman kerek. Aımaqtarda ondaı maman az. Tikeleı kosmomonıtorıngpen aınalysatyn maman daıyndap jatqanymyzǵa bir-eki-aq jyl boldy, olardy geologııa, jol qurylysy sııaqty salalar talap áketip jatyr. Soǵan qaramastan aýylsharýashylyq salasyn tıisti mamandarmen tolyq qamtamasyz etý kerek.

Áńgimelesken

Arnur ASQAR,

«Egemen Qazaqstan»