Keleshegi kemel Qazaqstan

Elimizde arıfmetıkalyq kópshilik degenimiz kim? Ol, árıne, qarapaıym halyq, sonyń ishinde memlekettegi el men jerdiń tarıhı ıesi sanalatyn qazaq halqy. Al saıası kópshilik degenimiz kim? Olar – sany az bolsa da eldiń saıası, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna, sonyń ishinde bı­likke yqpaly bar adamdar toby.

Stefan Kıselevskııdiń sózin­she, kópshilik tabıǵı quryl­sa, azshylyq sanaly túrde qalyp­tasatyn kórinedi. Elimiz táýelsiz­digine ıe bolǵannan keıin memle­ketimiz de bastapqy kezeńde saıa­sı kópshilikti qalyptastyrýǵa um­tylys tanytty. О́ıtkeni jas mem­lekettiń myzǵymastyǵynyń bir kepili osy, ıaǵnı saıası kópshiliktiń bolýy edi. Keshegi álemniń jartysyna jýyǵyna ústemdik qurǵan alyp ımperııa Keńes Odaǵy neden qulady? Árıne ár túrli tu­jy­rymdar aıtylady. Azyq-túlik máselesin sheshe almady, jylymyqqa baılanysty demo­kratııalyq úderister beleń aldy, kapıtalızmmen kúreske tótep bere almady degendeı. Biraq eń bastysy bul emes. Eń bas­­ty­sy Keńes Odaǵynda mem­le­ket­­tiń myzǵymastyǵyna mate­rıal­­dyq jaýapkershilik ar­qa­­laı­t­yn áleýmettik top bol­ǵan joq. Esh­kimde qur sózden bas­qa qor­­ǵaı­tyn eshteńe bolmady. Son­dyqtan Keńes Odaǵyn qo­rǵaýǵa eshkim belsenip shyqpady. Máselen, siz AQSh-taǵy, eýro­palyq memleketterdegi saıa­sı júıeni qulatýǵa talap qy­lyp kórińiz, dúnıeniń qalaı shaıqal­ǵanyn sonda kórer edińiz. Son­dyq­tan da bul memleketter ǵasyr­lar boıy ómir súrip keledi jáne súre de beredi.

Táýelsizdigine ıe bolysymen elimizde de álemniń kóp­tegen el­indegi sekildi naryq eko­n­o­mı­kasyn ornatý bastaldy. Mem­lekettik múlikter jekeshe­lendi­rildi. Kásipkerlik qozǵalysqa dem berildi. Baılardyń paıda bolýyna qoldaý jasalyndy. Sóıtip naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda óziniń ulttyq býrjýazııasyn tarıhı turǵydan qalyptastyrǵan álemniń kóptegen elindegi sekildi bizdiń elimizde de kapıtal­dyń alǵashqy shoǵyrlaný úderisi bel­sendi túrde júrdi.

Osy ýaqytqa deıin arıf­me­tıkalyq kópshiliktiń, ıaǵnı halyq­tyń saıasatta sharýasy bolmaǵany belgili. «Aldymen ekonomıka, sodan keıin saıasat» degen uran kópshiliktiń kóńilinen shyqqandaı boldy. Elimizdiń tynysh jaǵdaıda es jınaýyna eń birinshi kezekte qazaq halqynyń ózi múddeli boldy. Táýelsizdik búkil qazaq­tyń muraty bolǵandyqtan arıf­me­tıkalyq kópshilik qazaq­tyń qolyna táýelsizdiktiń tııýin qa­na­­ǵat tutyp keldi.

Táýelsiz­dik­tiń ıgiligin kóre­miz dep oılady. Biraq eko­no­mıkalyq daǵda­rys­tar­­dyń oryn alýy, teńgeniń jıi qunsyzdanýy, halyqtyń qa­lyń bóligi eńbek etetin aýyl sha­rýa­shy­lyǵyndaǵy jaǵdaıdyń na­shar­­laýy sekildi faktorlar bul úmit­tiń aqtalýy­na múmkindik ber­medi. Onyń ústine Qazaqstanda barsha ult pen ulysty, dıas­po­ra­lar­dy biriktirýshi mánge ıe bolýy tıis qazaq tili otyz jylda tór­ge shyǵa almady. Sot, pro­kýra­týra, quqyq qorǵaý refor­ma­syn­­daǵy sátsizdikter, jem­qor­­lyq­tyń joıylmaýy arıf­me­tıka­lyq kópshiliktiń ómir súrýi­niń múm­kindik aıasyn tipten taryl­ta tús­ti. Sóıtip bul top endi jedel túrde saıası kópshilikke aına­la bastaǵanyn kórip otyrmyz. Qazir biz ashyǵyn aıtqanda, saıası áleý­­­met­tik jaǵdaıdyń osyndaı keze­­ńine kirip kele jatyrmyz, tipti kirip te qoıdyq dep aıtýǵa bolady.

Árıne arıfmetıkalyq kóp­shi­lik ár­daıym saıası kópshilik bolyp tura al­maıdy. О́ıtkeni onyń tabıǵaty solaı. Ádette onyń saıası belsendiliginiń tabı­ǵı apattar sekildi belgili bir kezeńdik qana, ıaǵnı tehnogendik sıpaty bolady. Arı­f­me­tıkalyq kópshilik ózine tán tıesili qu­qyqqa ıe bolǵan kezde ol qaıta basylady.

Mine, osy jaǵdaı qoǵamǵa zalalsyz júrý úshin ne isteý kerek? Ol úshin eń aldymen qoǵamǵa demokratııa kerek. Demokratııa tek kópshiliktiń ǵana emes, sonymen qatar azshylyqtyń memlekette moıyndalǵan quqyn qorǵaýdyń (sonyń ishinde adam quqy men men­shikti qorǵaýdyń) eń ozyq úlgisi sana­lady. Ol ári baılar men kedeı­lerdiń, orta tap ókilderiniń, ult pen dıasporalardyń memle­ke­ttiń qatysýymen júzege asyry­latyn dıalog alańy sekildi dúnıe: túrli kıkiljińder men janjaldardyń aldyn alýǵa múm­­kindik beredi. Qoǵamnyń qol­­­tyǵyndaǵy qyzýdy nemese qan qy­symyn ólshegish sekildi ishte neniń qaınap jatqanyn beıbit jaǵdaıda anyqtaýǵa jáne soǵan saı sharalar qabyldaýǵa járdem­desedi. Máselen, bir ǵasyr buryn Reseıdegi patsha ókimeti neden qulap edi? Ol demokratııalyq úderisterdiń tym kesheýildep, sodan halyq boıynda revolıýsııalyq pıǵyldyń etek alýynan, onyń aqyry jappaı búlikke ulasýynan qulaǵan bolatyn.

Ádette demokratııasy damy­ǵan elderde mıtıngiler kóp bolǵa­nymen, qoǵamdy búldiretindeı, bas jaryp, kóz shyǵaratyndaı janjal bola bermeıdi. О́ıtkeni de­mokratııa degenimizdiń ózi – bú­liktiń aldyn alý quraly. Mı­tıngilerge jáne onyń kótergen má­selesine, oǵan halyqtyń jınalý kólemine qarap, memleket arıfmetıkalyq kópshilikti ne tolǵandyratynyn tez ańǵarady. Soǵan saı sharalar belgileıdi. Sondyqtan bolar álem­­degi eń aqyldy saıasatkerlerdiń biri Ýıns­ton Cherchıll: «Demokratııa – bas­qa­rý­dyń eń keleńsiz formasy, biraq odan artyq­ty adamzat áli oılap taba alǵan joq» degen eken.

Osyǵan bir mysal retinde kezin­de Ma­laızııanyń ultara­lyq kıkiljińder men saıa­sı qaq­tyǵystardan qalaı aman shyq­qanyn keltirýge bolady.

Malaı halqy 1957 jyly Brı­tanııadan táýelsizdigin alǵanda el halqynyń
53%-yn ǵana quraǵan eken. Qalǵany qytaılar men ún­diler bolǵan. Malaılar da qazaq­tar sekildi aýyldarda ǵana ómir súrip kelgen. Al bilim jaǵy­nan qazaqtardan kóp tómen bolyp, kóbinese aýyl moldasynan oqyp hat tanyǵan. Sondyqtan eldiń búkil kapıtaly, bıznes kózderi ózge ulttardyń qolynda shoǵyrlanyp, olar qalalarda shalqyp ómir súrgen. Aǵylshynsha, qytaısha, hındıshe sóılep, malaı tili jetimniń kúıin kesh­ken. Osylaısha 1969 jyly úl­ken ultaralyq qaqtyǵys bolyp, resmı derekter boıynsha 200 adam, al beıresmı aqparat boıyn­sha 2 myńnan astam adam qaza taýypty. Osy oqıǵadan keıin Malaızııa úkimeti batyl qadam­dar jasap, barlyq qytaı jáne úndi mektepterin jaýyp, tek malaı tilinde bilim beretin júıe qa­lyp­tastyrǵan. Aǵylshyn tilin de barlyq saladan yǵystyryp, eń aldymen Úkimet, Parlament, Sot sııaqty barlyq júıe tek malaı tiline kóshken. Kóp uzamaı bıznes pen óndiristi de malaı tiline kóshirgen. Ma­laı­larǵa bıznespen, memlekettik qyz­met­pen aınalysýǵa kóptegen jeńildik jasap, jerdi, kásiporyndardyń aksııa­laryn tek malaılar satyp alatyn zań shyǵarǵan. Aýyl­daǵy malaılardy ýrbandap, quldyq sanadan arylýǵa bar kúshterin salǵan. Sonyń ózin­de bul halyq basynda bilim­­sizdik saldarynan ózderine beril­gen aksııalardy arzan baǵaǵa qytaı­lar men úndilerge sata bas­ta­ǵan kezde eldiń premer-mı­nıstri Mohadhır Mohamad taǵy da kómekke kelip, malaı halqy naryqqa erkin aralasyp kózi ashylǵansha aksııalardy satý­ǵa tyıym salyp, tek olardyń dıvı­dendin tólep turatyndaı jaǵdaı týǵyzǵan. Onyń «Malaı halqy, seniń qolyńda kedeılik pen aýyldan basqa ne qaldy?!», dep artta qalǵan malaı­lyq­tardy eńbekke, bilimge, is júrgizýge shaqyryp, ashyna sóıleıtini osy tus.

Qazir Malaızııada malaı tili 100 pa­ıyz qoldanylady, malaı halqy ozyq oıly, jan-jaqty saýatt­y, álemdik básekelestikke esh qı­nalmaı aralasa alatyn erkin ultqa aınaldy. Eldegi ózge ult ókilderi de ózderin bóten sana­maı, malaı tilinde sóılep, malaı­zııalyqpyn dep maqtanysh­pen aıtatyn deńgeıge jetti.

Mine, osy malaılyqtardan biz­diń qazaq halqy kem be?! Qazaq jastary da bilimdi, oqýǵa qabiletti. Naryq kelgeli beri eńbektiń de synaǵynan ótip jatyrmyz. Árbir qazaq óziniń otbasy jaǵdaıyn, balalarynyń bolashaǵyn oılaıdy. Balalary áke-sheshelerine qamqorlyq kórsetýge beıim. Bul – óte jaqsy qasıet. Halyqty damýǵa bastaıtyn qasıet. Tek bılik tarapynan halyqtyń qoıyp otyrǵan talabyna qulaq asý qajet. Buǵan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qurý ıdeıasy dóp keledi.

Halyq únin tyńdaıtyn memleket qurý – qazirgi kezeń úshin óte mańyzdy másele. О́ıtkeni halyqpen kelisimdi jaǵdaıda aqyldasyp sheshiletin máseleler aýqymy óte úlken, al ony aınalyp ótý múmkin emes. BRIF Research Group-tiń aldaǵy on jyldyqta eldiń saıası-áleýmettik ómirinde bola­tyn ózgeristerge qatysty jú­r­­gizgen zertteýi naq osyny kór­­se­tedi. Aldaǵy on jylda jas­tar­dyń qandaı áleýmettik toby qazaq­standyq ómirdi belsendi qurý­­shyǵa aınalady? Zertteý mine, osyny anyqtaýǵa arnalǵan. Onyń keıbir derekterine nazar aýdaryp kóreıik: Zertteýge Qazaq­stannyń 7 qalasyndaǵy 14-25 jas aralyǵyndaǵy 1 myń qyz-jigit tartylǵan. Eger 1999 jyly elimizdegi qazaqtardyń úlestik sany 53%-dy qurasa, 2019 jyly 67%-ǵa ósken. Demograftar boljamy boıynsha 2030 jyly bul kórsetkish 80-85%-ǵa jetetin bolady.

Eger 2000 jyldar basyn­da bi­lim salasyndaǵy orys tili­­niń úlesi 70%-dy, al qazaq tili 30%-dy qurasa, sońǵy 15 jyl­­dyń ishinde munda da úlken ózge­ris­ter oryn alǵan. Endi qazaq tili­niń úlesi 65-70%-ǵa jetip, orys tiliniń úlesi 30-35%-ǵa tó­men­dep otyr. Demek, 2030 jy­ly bilim salasynda ǵana emes, ómir­­diń barlyq salasynda qazaq ti­li­­niń basymdyǵy aıqyn ańǵa­ry­la­tyn bolady.

«Demek, endi 5-10 jyldan keıin biz basqa Qazaqstanda ómir súretin bolamyz. Qazirgi 15-25 jas aralyǵyndaǵylar 2030 jy­ly sol Qazaqstandy belsendi qu­rý­­shyǵa aınalady. Sondyqtan bizge qazirdiń ózinde olardy túsi­ný, kim ekendikterin bilý, neni qa­laı­tyndyqtaryn jáne qan­daı qun­dylyqtardy joǵary qoıatyn­dyq­taryn anyqtaý qajet», deıdi zertteý avtorlary.

Osyǵan oraı zertteýshiler óz isterin odan ári tereńdete otyryp, sol jastardyń áleý­mettik ortaq beınesin jasap shyqqan. Sonda olardyń ulttyq qundylyqtardy joǵary qoıatyn, qazaq tilinde sóıleıtin jastar bolatyny bel­gili bolǵan. Zertteýshilerdiń máli­metinshe, qazirgi qoǵamda eýro­palyq qun­dy­lyqtardy ańsaıtyn jastar qatary 17 pa­ıyzdy qurap otyr. Olardyń kóbi Eýropadan bilim alyp kelgen jastar. Biraq al­daǵy on jylda olardyń qatary tómendemese, kóbeımek emes. Sebe­bi mundaı jastardyń ara­syn­da shetelge ketýshiler kóp.

Sonymen Qazaqstannyń saıası-áleý­­mettik beınesinde sońǵy ke­zeń­de paıda bolǵan qubylystar men ózgerister jáne aldaǵy ómi­ri­mizge jasalǵan zertteýler arı­fmetıkalyq kópshiliktiń bu­ryn­ǵy ómirge endi esh kóndige al­maı­­ty­nyn, sondyqtan onyń saıa­sı­laný­­ǵa barynsha beıim turǵa­nyn kór­setedi. Memleket úshin muny es­­­k­­er­meý qaýipti. Biz muny es­ker­gen­­de ǵana jaqsy ómirge qaraı se­nim­di qadam basa alamyz. Al ony es­kerýdiń tıimdi álemdik tá­ji­rı­besiniń birin joǵaryda keltirdik.