– Ábdesh Tóleýbaıuly, 1972 jyly Qazaq Ulttyq ýnıver­sı­tetinde «Arheologııa jáne et­­no­­grafııa» degen kafedra ashyl­­­dy. Sizder alǵashqy tú­legi ekensizder. El arasynda atal­­­ǵan kafedranyń ashylýyna «Abaı jo­lyndaǵy» ataq­ty Oraz­baıdyń nemeresi – Ábdi­manap Me­deýuly Orazbaev mu­ryn­­­dyq boldy degen sóz bar. So­ny tarqatyp aıtyńyzshy...

– Ábekeń arheolog mamandyǵyn Lenıngradtan bitirip kelgen jan­dardyń biri boldy. Álbette keıin bul salada otandyq arheologııaǵa olja salyp, sol soqpaqpen aramyzdan talaı myqty azamattar shyqty. Stýdent kezimnen bas­tap Ábdimanap Medeýulynyń ja­nynda tórt jyl ekspedısııada boldym. Únemi qasynan tastamaıtyn. Ol kisiniń basqa arheologterden bir ereksheligi – qazbanyń basynda kóp otyrmaıtyn, jer-jerdi aralap, jańa eskertkishter izdep, etnografııany, el arasyn­daǵy folklorlyq materıaldardy yjdaǵattap, erinbeı-ja­lyq­paı jınaıtyn. Ábdimanap Medeýuly óziniń elý jylǵa jýyq ǵylymı shyǵarmashylyǵynda Qazaqstannyń Ortalyq, Soltús­tik, Shyǵys jáne Ońtústik óńirle­rinde qola dáýiriniń kóptegen qo­­rymy men iri jeti qonysynda zert­teý jumystaryn júrgizdi. Ǵy­lymı zertteýleriniń basym bóligi qola dáýirine arnalǵan ǵa­lymnyń ómirdegi maqsaty da, baqyty da tarıhtyń osy kezeńderimen ti­keleı baılanysty boldy. Bul da ǵalymnyń basty muraty sanalatyn jetis­tigi, óz mamandyǵyna degen shyn súıispenshiligi bolsa kerek.

– О́mirińizdiń attaı 48 jyly dalalyq ekspedısııada ótipti...

– Sonyń 17 jyly etnogra­fııa­lyq ekspedısııalar, qalǵandary jalpy arheologııalyq ekspedı­sııa­lar bolǵanymen, eldiń ishin­demiz ǵoı, sol Ábekeńniń úlgisi, qaı elge barsam da etnografııalyq materıaldardy jınap júremin. Etnografııa degenimiz – halyqtyń jady. Qazaqstanda aralamaǵan oblysym, aýdanym, áı joq shy­ǵar. Kóbinese Soltústik, Batys, Shy­ǵys, sonan soń Jambyl ob­­lysyna at izin kóp saldym. Shym­kent óńirin azdaý arala­ǵan bolýym múmkin, alaıda Qyzylordanyń qyrat-qyratyn qaldyrǵan emes­pin. Jalpy, etnografııalyq, fol­klorlyq ekspedısııalar bolyp bó­lingenimen, ekeýiniń de ıleıtini bir teriniń pushpaǵy. Jer jerdegi aqsaqaldarmen, sheji­reshilermen, baqsy-balgerlermen, jalpy halyq murasyn kóp bi­letin adamdarmen áńgimelesip, keıbirimen tańdy tańǵa uryp sóılesseń de áńgimeniń túbine jete almaı, tipti jandarynda birneshe kún qonyp qalatyn kezder kóp bolǵan. Solardan alǵan materıaldarymdy kitap qylyp qattadym, árqaısysyna silteme jasadym. Ǵylym degen osy bolsa kerek.

– Etnografııalyq ekspedı­sııa­­­lardyń arheologııalyq eks­­pedısııalardan qandaı óz­ge­shiligi bar?

– Ulttyń dúnıejúzilik qo­ǵamdastyqtaǵy, jalpy órke­nıet­tegi ornyn anyqtaý úshin aldymen onyń uly dala tósindegi jetken jetistikterin saralaý, ba­ǵa­laý qajet. Máselen, Altyn adamdy alaıyq. Eýrazııanyń bir­neshe jerinde: Tyva je­rin­degi Arjanda, Qara teńiz, Dý­naı, Dnepr boıyndaǵy saq-skıf es­kertkishterinen altyn áshe­keıler tabyldy. Biraq olardy tolyqqandy Altyn adam dep aıta almaımyz. Sebebi tabylǵan altyndar kıimdi qamtı almaıdy. Al 1969 jyly Esik qalasynyń janynan shyqqan Altyn adamnyń jóni bólek. Bizdiń ustazymyz, qazaq arheologııasynyń aqsaqaly marqum Kemel Aqyshev pen Beken Nurmaǵambetov aǵalarymyz ony taýyp qana qoımaı, búkil sán-saltanatyn qalpyna keltirdi. Ol qazaq memleketiniń mádenı je­tistikteriniń shyńy boldy já­ne ulttyq brendimizge aınaldy. Sodan keıin 1999 jyly Batys Qazaqstandaǵy Araltóbeden ta­byl­ǵan altyn adam bar. Eger Esik Altyn adamy b.z.d. V-IV ǵa­syrlar aralyǵyna jatsa, Araltóbeden tabylǵany b.z.d. I ǵasyr men b.z.d. I ǵasyrdyń ara­syna tán bolyp keledi. Al úshin­shi Altyn adamdy biz 2003 jyly Zaısan aýdany Shilikti jazyǵyndaǵy saq patshalary obalarynyń birinen taptyq. Keıin Shyǵys Qazaqstandaǵy Úr­jar aýdanynan, Qarqaraly je­rindegi Taldydan, batystaǵy Taq­saıdan da tabyldy.

– Degenmen, osyndaı já­di­gerlerdi tabý bar da, sony qal­pyna keltirip, zerttep, ǵy­lymı taldaý jasaý bar.

– Men Shilikti Altyn adamyn 10 jyldaı zerttep, kıim tarıhymen aınalysatyn tehnolog, dızaıner, sonymen birge arheolog, etnologtermen aqyldasa otyryp, qalpyna keltirdim. Bizge onyń tek 4303 dana altyny men súıegi ǵana jetti. Búkil tekstıl, mata shirip, joıylyp ketken. Odan qala berdi, qabir bir kezderi tonalǵandyqtan, altyn áshekeıler topyraqtyń ár deńgeıinde shashylyp jatty. Saq-skıf kıimi jónindegi derekter Gerodottyń eńbeginde, Parsy jerindegi jartastarǵa qashap sa­lynǵan Persopol sýretterinde, Ámýdarııa kómbesindegi qańyltyr plas­tınadaǵy saqtardyń sýre­tinde kezdesedi. Biz solarǵa sú­ıen­­dik. Bir jerge shatyryńdy tigip tastap, 20 shaqty adammen, ózińmen óziń, qozǵalmaı turatyn arheologııalyq ekspedısııalarǵa qa­raǵanda, et­nografııalyq ekspe­dısııalardyń qyzyǵy mol. Ol jyljymaly. El aralaısyń. Kóp­ti kóresiń, kóptegen mura­ tabasyń, bir jerden ekin­shi bir mekenge úzdiksiz aýysyp otyrasyń. Túrli oqıǵalarǵa tap bolasyń. Túrli taǵdyrlardy keziktiresiń. 1983 jyly Beıneýde Beket atanyń meshitindegi shyraq­shymen áńgimelestim. Ol ki­si­men uzaq sóılesip, aqyry ketpeı qonyp qaldym. Qart adam báıbishesimen sonda turady eken. Sodan túnniń bir ýaǵynda dál janymdaǵy úńgirden (ból­meden) qasqyrdyń ulyǵany, shynjyrdyń shyldyrlaǵany estildi. Ertesinde aqsaqaldan so­­ny surasam, ol meni álgi daýys shyqqan jerge ertip bardy. Qa­ra­sam, ishinde bir qoly, bir aıaǵy shynjyrlanǵan eńgezerdeı bir jigit otyr. Sóıtsem ol shy­raq­shynyń jalǵyz uly eken. Bosatsam bárin shaǵady deıdi. Jyndanyp ketipti, aqsaqal soǵan medet ti­lep, dúnıeden baz keship, osynda shyraqshy bolyp júrgen jaıyn baıandady. Adam aıtsa nanǵysyz bundaı oqıǵalar el ishinde álbette kóp. Ony zertteý, zerdeleý óte kúrdeli de keshendi ǵylymdy talap etedi. Tarıh pen tylsymdy qatar zertteý – bir jaǵy qyzyq, bir jaǵy qıyn.

– Kandıdattyqty Más­keý­de, al doktorlyqty Qazaq­stan­­­da qorǵapsyz. Máskeýdegi Mıklýho-Maklaı atyndaǵy an­tropologııa ınstıtýtynyń Or­talyq Azııany, onyń dástú­rin zertteıtin tarıhı mektep­ter­diń ǵalymdarymen syı­las­ty­ǵy­ńyz­­dyń keremet eke­nin bi­lemiz. Más­k­eý mektebi usta­ny­myńyzǵa q­alaı áser etti?

– Men keıingi ǵylymı-oqy­týshylyq, kafedra basqarýshy qyzmetterdi atqarǵan kezimde solar­dyń úlgisin, eń basty talabyn qoldanýǵa tyrystym. Olar­dyń talaby: sizge deıin osy taqyrypty kim zerttedi, sol ǵa­lymdardyń búkil jetistigin, eń­bekterin jaqsy bilýge tıissiz jáne óz eńbegińizde solardy to­lyq kórsetýińiz kerek. Bul ǵy­lym­daǵy etıka! Ekinshi, Álkeı Haqanuly, Halel Arǵynbaev, Marat Sábıtuly Muqanov syndy myqty etnograf ǵalymdardyń ulttyq mádenıetke degen zor mahabbatyn shákirtterime erekshe maqtanyshpen aıtyp júrýge tıispin. Mysaly, Álekeńniń je­rine jetkizip aıtatyn mol bi­limin maqtan tutýymyz kerek. Ol kisi kirmegen arhıv joq ta shyǵar, arheologııalyq-etnogra­fııalyq qor­lardyń qaısysyn qa­rasańyz da mindetti túrde Ále­keńniń qoly turǵanyn kó­resiz. О́ıtkeni sizden buryn al­ǵan adamnyń qashan qarap, paıdalanǵany týraly málimet jazylyp turady. Tipti, ol kisiniń keremettigi – Lenıngradtyń pálen muraǵatynyń, pálen bóliminde, pálen degen býmada dep turyp málimetti jatqa aıtady. Biz kór­gen mektep osyndaı!

– Siz arheologııa men etno­gra­fııany tel alyp júrsiz. Qaı­­­sysyna basymdyq berer edi­­ńiz?

– Qıyn suraq, ıá, eskertkishter buǵan deıin myń jyl turǵan, ol taǵy da myń jyldap tura be­rýi múmkin. Al etnografııa olaı emes, qaıtalap aıtaıyq, ol – ha­lyq­tyń jady. Urpaq almasady, demek arhaıka azaıa beredi. Es­kertkishter de ekige bólinedi: qoz­­ǵa­latyn jáne qozǵalmaıtyn. Bir kezde aqsha qozǵalmaıtyn es­kertkishterge ǵana jatatyn. Ol kezde eskertkishterdi qorǵaý qo­ǵamynyń tóraǵasy Ánýar aǵa Álimjanov edi. Sol kisige bardym. Orynbordaǵy qazaqtardyń arasynan etnografııalyq materıal­dar jınaý kerektigin aıttym. Halyq arasynan qazyna izdeý  – qozǵalatyn eskertkishterdi eksheý, ıaǵnı halyq aýyz ádebıetinen bastap este joq eski áńgimelerdi tarıh taspasyna túsirý. Aqyry 1983 jyly 20-daı stýdentpen Orynborǵa bardym. Úsh aýdanyn aralap, onda 120 myńdaı qazaq turatynyn bildik. О́kinishke qaraı turǵyndar «Sáýlem, sáý­lem, sáýlemsińnen» basqa qa­zaqtyń keıingi óleńderiniń birin de bilmeıtin bolyp shyqty. Sóıt­sek olarǵa bizden eshbir ga­zet-jýr­nal barmaıdy eken. Aq­tóbedegi Qarabutaq aýdanynan bir translıator qoısa, radıo da, bári barar edi, sony jasamaǵanbyz... Alaıda tarıhı bir erekshelik, zańdylyq ta bolýy kerek, mádenıettiń ózin-ózi saqtaýynyń ishki qupııasy ma, sondaı ortada keremet arhaı­kalyq dúnıeler báribir saq­ta­lyp qalady. Keıde oılaımyn, osy kúngi urpaqtyń aýzynan da, turmysynan da jazyp alyp qa­la­tyn dúnıeler kóp. Aıtalyq, anaý Tıbet qyratyndaǵy Aqsaı qaz­aqtarynyń jaıy men ondaǵy murajaıdy jáne Qytaıdaǵy mýzeılerdi kórgende, osyndaı oıǵa keldim. Men sol jerden biraz dúnıeni qolǵa túsirdim, bul Shiliktiden tapqan ol­jamnan esh kem emes edi...

– Arheologııaǵa shyndap den qoıǵan kezińiz 1988 jyldan bergi ýaqyt eken.

– Negizinen Shyǵys aımaqty zerttedim. Aspırant kezimnen bas­tap atalǵan óńirdi kóp araladym. 2003 jyly úshinshi Shilikti Altyn adamyn ashýyma osy saparlar alǵash jol saldy deýime bolady.

Aqsýat pen Shiliktiniń arasy týra júrgen adamǵa 150 sha­qyrym. Kishkene kúnimde áke­me ilesip, Shiliktige bardym. Sonda taý-taý obalardy kórgenmin. Jypyrlaǵan kóp oba... Keıin osy jerge qazba ju­mysyn júr­gizdim. Shiliktini qazý úshin kóp qarjy, tehnıka kerek. Bizdiń ınstıtýttyń azǵantaı qarjysy ony kótere almaıdy. Sodan bir­neshe jyl joba usynyp, ony ıge­retin qarjyny jeńip ala almaı júrdik. 2002 jyly júrekten qatty syrqattanyp, bir jarym aı tósek tartyp jattym. Tipti mamyr aıyna deıin solaı qaıta-qaıta jansaqtaý bólimine túse berdim. Biraq oǵan da úırenedi ekensiń... Túnde qasyńda bireý jatady, tańerteń betin jaýyp alyp ketedi. «Alla, alla!» dep aman qaldyq... Bir kúni Shi­liktige ar­nalǵan jobamdy ma­quldaǵan «Qazmunaıgazdyń» qaǵazy ýnıversıtetke keldi degen súıinshi habar jetti. Bes mıllıon teńge beremiz degen qoldaý hat qýanyshymyzdy eseleı berdi. Ol kezde bul qomaqty qarjy.

Qazba jumystaryn sol jyly dereý bastap kettik. Men taıaqpen júremin. Aýdannyń beldi degen adamdary kútip aldy, ózara aqyl­dastyq. Bir-birimizdi qoldap, kómektesetin bolyp ýaǵdalastyq.

Al Shiliktiniń ózi ońtústikten soltústikke 6-7 shaqyrym, eni 1 shaqyrym, al uzyndyǵy 6 shaqy­rymdaı aýmaqta 200-deı oba bar. Sonyń 40 shaqtysy iri obalar. Meniń «Báıgetóbe» degen obaǵa erekshe kóńilim tústi. Árkim ár túrli oılaryn aıtty, biraq men osy obaǵa toqtadym. Qazý prosesi uzaq ári tııanaqty júrgizildi. Ár jarty metr saıyn topyraqtyń túsin muqııat qarap otyrdyq. Sóıtip 1 jarym aıda tas obaǵa jettik. Tas obanyń bıiktigi 5 metr 50 santımetr boldy, al jal­py obanyń bıiktigi – 8 metr. Samyrsyn aǵashynan salynǵan qabyr­ǵalarǵa jettik. 7 qabat bó­rene qabyrǵa. Jýandyǵyna qushaq áreń jetedi. Uzyndyǵy – 15 metr. Obanyń shyǵys jaq beti qıyq pıramıda sııaqty bolyp kel­tirilgen. Aldyndaǵy dálizben patshanyń qabirhanasyna barady. Qabirhananyń batys jaǵyn qıyp alyp, kishkene sypyrtqylarmen, qalaqshalarmen tazalap otyryp, 1 aı 20 kúnde edenine jet­tik. Aýdany – 17 sharshy metr. Ishin tolyq zerttep bitken kez­degi ta­bylǵan qazbalarǵa tańyr­qaısyz, ǵajap edi deısiz.

Munda da tonaýshylardyń izi jatyr. Áıtse de odan 4303 dana altyn shyqty. Tabylǵan áshe­keılerdiń bári ne syrǵa, ne saqına emes, túgeli kıimge taǵa­tyn túımeligi bar quıma altyndar. Osylardyń tehnologııasyn zerttegen maman ǵalymdar bul dúnıelerge qatty tańǵaldy. Kó­lemderi tarydaı ǵana túımeler. Eń qyzyǵy, mamandardyń aıtýynsha, altyn dánekerleıtin aspaptar bul túımelerden keıin shyqqan delinedi jáne altyndy altynǵa dánekerleý úshin onyń erý temperatýrasy tómen bolýy kerek. Oǵan mys qosý qajet. Son­da 650S^o-ta altyn erıdi. Al ta­bylǵan túımelerdiń dánekeri – 930-960-shy synama. Munyń erý temperatýrasy – 1100S^o. Ony dánekerleý úshin ıneniń ushyn­daı ǵana qyzdyrǵysh kerek. 1100S^o jylýdy qazirgi jetilgen tehnologııanyń ózimen shyǵarý múm­kin emes. Meni qýantqan jaıt osy boldy.

– Qazba kezinde tabylǵan Besjuldyz neni bildiredi?

– Besjuldyz – eń kóne sımvol, saq dáýirinen de buryn bolǵan. Besjuldyzdyń túpki semantıkasy, ishki máni eki qolyn eki jaqqa jaıyp jiberip taltaıy­p turǵan adamnyń beınesinen ke­lip shyǵady. Muny ǵylymda «sımvol vsemogýshego cheloveka» deıdi. Adamnyń keremet qasıetin, artyqsha qabiletin bildiretin belgi. Bul on segiz myń ǵalamdy jarat­qan qudaıdyń bir maqulyǵy, tabıǵat álemdi bıleýshi degen maǵynany da bildiredi. Tipti osy oı Quranda da bar. Jalpy adamzatqa tán sımvoldy keıin massondyq uıymdar, evreıler ózderiniń sımvoly etip alǵan. Bertinde proletarlyq dık­tatýra besjuldyzdy basqa taptarǵa ús­temdik dep te belgiledi. Bul negizi bir ózi jeke taqyryp deý­ge bolady.

– Endi áshekeı buıymdar jaıly keńirek aıtyp ótseńiz. Qazba jumystary kezinde eki taýtekeniń tumsyǵy túıisip turǵan músinder jıi kezdesedi. Qyrynan qarasańyz – qalqyp kele jatqan qus. Demek, bir for­maǵa úsh túrli maǵyna berýi saqtardyń ań stılindegi eń kóne zamanyna tán dúnıe me?

– Qazaqstan jerindegi saqtar­dyń eń kóne eskertkishi ba­sy qasqyrdiki, denesi aıýdiki sııaq­ty altyn buıym, ol da saq­tar­dyń sıntezdik ónerine jatady. Bulardyń kóbi quıma altyn. Shilikti «Altyn adamynyń» (kıi­miniń) 80 paıyzy quıma altyn. Salystyrmaly túrde bizdiń brendimizge aınalǵan Esik alty­nynyń kópshiligi qańyltyr. Bederlep salǵan. Folgadan sál ǵana qalyń. Al quıma altynnyń tehnologııasy áldeqaıda kúrdeli. Jáne joǵarydaǵy atalǵan úlgi­lerden bólek Altyn arqar áshe­keıi tabyldy. Ol da quıma altyn. Jalpy, tabylǵan altyn 1 kıloǵa jaqyndady. Ǵalymdar mun­daı áshekeılengen altyndar (kózine bırıýza qondyrylǵan) b.z.d. VI ǵasyrdan aryǵa barmaıdy deıdi. Al mynaý VIII ǵasyrǵa jatatyndyǵy jáne sol kezdiń ózinde bizde bırıýzanyń kenishi bolǵany anyqtaldy. Biz oǵan deıin asyl tastardy Úndistannan, Pákistannan ákeldi dep kelgen bolatynbyz. Sol sııaqty eki buǵynyń múıizdesip turǵany, ol ómir báıteregi, ósip-ónýdi bil­­diredi, onyń semantıkasy qy­zyq, bul endi uzaq áńgime. Bes­juldyz jaıly joǵaryda aı­typ kettik. Men buny alǵash kór­gen­de qazba oryndarynda sovet ofı­serleriniń gımnasterkalarynan túsip qalǵan áshekeı bolýy kerek dep te oıladym. О́ıtkeni alǵashqy kezde olar osyndaı eskertkishterdi kóp tonaǵan. Alyp qarasam, quıma altyn, artynda túımeligi bar. Kóne mysyrlyqtar men vavılondyqtarda eki aıaǵyn taltaıtyp, eki qolyn eki jaqqa kerip, basyn tik ustap turǵan adam – onyń mańaıyna degen bıligin, quzyretin bildiredi. Eń bastysy, besjuldyz belgisi patsha kıi­miniń kórnekti jerinde tur­ǵan, demek qabirhanadan tabyl­ǵan adamdy biz patsha dep tany­dyq. Alǵashynda kóbisi bul tu­jyrymymyzdy moıyndaǵysy kelgen joq, ózim syılaıtyn Karl Baıpaqov aǵa­myz da bul tujyrymyma kú­mánmen qaraǵanyn jasyrmaımyn. Biraq keıin ózi maqala jazyp, moıyndady. Aıtaıyn degenim, massondyqtar men kommýnıstik júıe osy besjuldyzdy paıda­lanǵan, al arǵy túbi qaıda jatqa­nyn bizdiń qazba kórsetip tur, osydan 2800 jyl buryn saqtar qoldanǵan erekshe belgi bizdiń tarıhtyń tym tereńde ekenin anyq ańǵartqandaı.

– О́lim aldyndaǵy aıqasqan grıfon, qustyń aıaǵyna oralyp jatqan jylan sıýjeti, bul jer men kók kúresi dep t­úsinemiz. Odan bólek qazba ju­mysy kezinde qońyraýshalar tań­basy da tabylypty. Osylar týraly aıtyp berseńiz?

– Túrki dáýirinen, qola dáý­rinen bizge jetken merzimdeýshi qural – qos qyrly jebeniń ushy. Onyń salmaǵy ár kezde ózgerip otyrǵan. Shiliktiden atal­ǵan jebe de tabyldy. Bul es­kert­kishtiń kóneligin kórsetedi. Bizdiń aldymyzda Chernıkovtyń qazbasynan osyndaı 7-8 jebe ushy shyqqan. Ol kisi bunyń bárin Alǵazııaǵa, alǵazııa mádenıetterine jatqyzdy, telidi... Shiliktiden taq­taıshaǵa buǵynyń sýreti sa­lyn­ǵan buıym da shyqty. Saq-skıf mádenıetindegi alǵash boıaýy bar eskertkish. Jalpy, Shiliktiniń Altyn adamyn qalpyna keltirý óte kúrdeli boldy. Ony 2009 jy­ly bir-aq qalpyna keltirdik. О́ıtkeni bizge jetkeni tek altyn, onyń ózi ár jerde shashylyp jatty. Ony jınaqtaýda Túrkilerdiń, Ortalyq Azııa, Sibir, kóne Orta ǵa­syr, saq-skıf kıimderi týraly eń­bekter maǵan kóp kómektesti. Men oǵan beshpent kıgizdim. Bul saqtarǵa tán syrtqy kıimniń biri. Saqtar kıimderiniń túsi kóbinese qyzyl-kúreń tús. Sodan soń shapan japtym. Mınıstrler shapandy qabyldamaı qoıdy. She­ship tasta, Esiktiń altyn adamymen birdeı bolý kerek dep qoımady. Men Esiktiń Altyn adamy ol jas bala, al mynaý patsha dep shyr-shyr etemin. Jáne, bir nárseni aıtýymy­z kerek, Esiktiń Altyn adamy ortalyq qabirden shyq­qan joq, ol tolyq tonalǵan. Ol shetki qabirden esh tonalmaı shyqqan jas hanzada. Shapan kııý jasyna jetken joq. Al men shapandy oılap tapqanym joq, ar jaǵynda «Qatyndy» degen jerden toń basqan obada kıimniń teks­tıli saqtalyp qalǵan. Sol kı­im úlgisi Shiliktiden shyqqan. As­­tarly, jibekten jasalǵan shapan.

Al bet pishinin Máskeýdegi Gerasımov laboratorııasyna ji­ber­dik. Patshanyń búkil súıegi túgel shyqty. Olardyń jibergen gıps-nusqasy maǵan unaǵan joq. Altyn adamdy evropeoıd qylyp jibergen. Senimdi adamdarymdy jiberip, teksersem, múlde kel­­meıdi. Sóıtip onyń naǵyz bet pishinin qaıta jasadyq. Bul evro­peoıd, biraq kóne evropeoı­d. Onyń quramynda 30-40 paıyz mongoloıdtik pishin de bar. Al bas kıimi kádimgi Esikten shyqqan Altyn adamnyń, tıgrohaýd saqtarynyń shoshaq bórigi. Bul – tymaqtyń prototıpi. Biz ata-babadan kele jatqan dúnıeni saqtaǵan ekenbiz. Besjuldyz týra mańdaıynda tur. Keıbir joldas­tar sen ony qyzylarmııashylar qylyp jiberdiń ǵoı dep kúldi. Boıy – 179-182 santımetrdiń arasy, zerttegen antropologter onyń et pen sútpen tamaqtanǵan jáne solaqaı adam ekenin anyqtady. Jambas súıektiń belgilerine qara­ǵanda, at ústinde kóp júrgen adam ekeni jáne anyqtaldy. Jasy 37-42-niń arasy dep topshylandy. Naǵyz el basqaratyn kezi jáne sol jaýgershilik zamandaǵy olardyń ómir súrý yqtımaldyǵyna sáıkes kelip tur.

– «Qara arheologter» áli de bar. Bul – bizdiń ultymyzdyń, mádenıetimizdiń tragedııasy.

– Jalpy, «qara arheologter» áli de bar, byltyr Eleke sazyn qazǵanda, Zeınolla Samashev bir Altyn kıimdi adam tapty. Qystaı sol jerde oblys ákimi qaraýyl qoısa da báribir eki obany qazyp, altynyn alyp ketipti. Ondaı jaǵ­daı Qazaqstanda kóp, bul – bizdiń elimizdegi basty tragedııalardyń biri. Tarıhqa zııan, qyp-qyzyl qııanat. Zańǵa ózgeris engizý kerek, úlken aıyppul salsa, toq­tar edi dep oılaımyn. Biraq qalaı ekeni belgisiz, osy usynys qabyl­danbaıdy, 3-5 mıllıonǵa deıin aıyp salý, sottaý týraly Zań jobasyn usynǵanbyz. Biraq sonymyzǵa selt etken tiri jan kórgenimiz joq.

Bizdiń Zekeń (Samashev) ekeýi­­mizdiń ereksheligimiz, qaz­ba ju­mystaryn júrgizgende tabylǵan dúnıelerdi zertteý úshin arnaıy túrli sala mamandaryn at­taı qalap, shaqyryp alamyz. Olar­dyń da kózqarasy kerek. Pa­leobotanık, paleozolog degen ma­mandar bar, solarǵa materıaldarymyzdy be­re­miz. Qazir jan-jaqty qarastyrmasań, burynǵydaı taza tarıhı, etno­gra­fııalyq paıym jetkiliksiz.

Eń basty aıtarym, biz Saq, Úısin mádenıetin shatastyrmaýy­myz kerek. Ekeýi jeke-dara eki úlken mádenıet. Jınaqtap kel­sem, Shilikti týraly 600 betke jý­yq ǵylymı eńbek jazdym, demek aıtar nárse kóp. Keıbir aıtylmaı qalǵan aqparattar bolsa, sol kitapta jáne osyǵan deıingi jazǵan ǵylymı maqalalarym men eńbekterim de bar, sondyqtan uzaq áńgimeni osylaı qysqa qaıyrýǵa týra kelip tur.

 Áńgimelesken

Saparbaı PARMANQUL,

«Egemen Qazaqstan»

ALMATY