Úshinshi «Altyn adamdy» taýyp, álemdik arheologııaǵa sensasııalyq jańalyq ákelgen professor Ábdesh Tóleýbaevpen áńgimelesip, elimizdiń shyǵys óńirinen bastap uly dala tósindegi baı tarıhqa barynsha saıahat jasaǵandaı kúı keshtik.

– Ábdesh Tóleýbaıuly, 1972 jyly Qazaq Ulttyq ýnıversıtetinde «Arheologııa jáne etnografııa» degen kafedra ashyldy. Sizder alǵashqy túlegi ekensizder. El arasynda atalǵan kafedranyń ashylýyna «Abaı jolyndaǵy» ataqty Orazbaıdyń nemeresi – Ábdimanap Medeýuly Orazbaev muryndyq boldy degen sóz bar. Sony tarqatyp aıtyńyzshy...
– Ábekeń arheolog mamandyǵyn Lenıngradtan bitirip kelgen jandardyń biri boldy. Álbette keıin bul salada otandyq arheologııaǵa olja salyp, sol soqpaqpen aramyzdan talaı myqty azamattar shyqty. Stýdent kezimnen bastap Ábdimanap Medeýulynyń janynda tórt jyl ekspedısııada boldym. Únemi qasynan tastamaıtyn. Ol kisiniń basqa arheologterden bir ereksheligi – qazbanyń basynda kóp otyrmaıtyn, jer-jerdi aralap, jańa eskertkishter izdep, etnografııany, el arasyndaǵy folklorlyq materıaldardy yjdaǵattap, erinbeı-jalyqpaı jınaıtyn. Ábdimanap Medeýuly óziniń elý jylǵa jýyq ǵylymı shyǵarmashylyǵynda Qazaqstannyń Ortalyq, Soltústik, Shyǵys jáne Ońtústik óńirlerinde qola dáýiriniń kóptegen qorymy men iri jeti qonysynda zertteý jumystaryn júrgizdi. Ǵylymı zertteýleriniń basym bóligi qola dáýirine arnalǵan ǵalymnyń ómirdegi maqsaty da, baqyty da tarıhtyń osy kezeńderimen tikeleı baılanysty boldy. Bul da ǵalymnyń basty muraty sanalatyn jetistigi, óz mamandyǵyna degen shyn súıispenshiligi bolsa kerek.
– О́mirińizdiń attaı 48 jyly dalalyq ekspedısııada ótipti...
– Sonyń 17 jyly etnografııalyq ekspedısııalar, qalǵandary jalpy arheologııalyq ekspedısııalar bolǵanymen, eldiń ishindemiz ǵoı, sol Ábekeńniń úlgisi, qaı elge barsam da etnografııalyq materıaldardy jınap júremin. Etnografııa degenimiz – halyqtyń jady. Qazaqstanda aralamaǵan oblysym, aýdanym, áı joq shyǵar. Kóbinese Soltústik, Batys, Shyǵys, sonan soń Jambyl oblysyna at izin kóp saldym. Shymkent óńirin azdaý aralaǵan bolýym múmkin, alaıda Qyzylordanyń qyrat-qyratyn qaldyrǵan emespin. Jalpy, etnografııalyq, folklorlyq ekspedısııalar bolyp bólingenimen, ekeýiniń de ıleıtini bir teriniń pushpaǵy. Jer jerdegi aqsaqaldarmen, shejireshilermen, baqsy-balgerlermen, jalpy halyq murasyn kóp biletin adamdarmen áńgimelesip, keıbirimen tańdy tańǵa uryp sóılesseń de áńgimeniń túbine jete almaı, tipti jandarynda birneshe kún qonyp qalatyn kezder kóp bolǵan. Solardan alǵan materıaldarymdy kitap qylyp qattadym, árqaısysyna silteme jasadym. Ǵylym degen osy bolsa kerek.
– Etnografııalyq ekspedısııalardyń arheologııalyq ekspedısııalardan qandaı ózgeshiligi bar?
– Ulttyń dúnıejúzilik qoǵamdastyqtaǵy, jalpy órkenıettegi ornyn anyqtaý úshin aldymen onyń uly dala tósindegi jetken jetistikterin saralaý, baǵalaý qajet. Máselen, Altyn adamdy alaıyq. Eýrazııanyń birneshe jerinde: Tyva jerindegi Arjanda, Qara teńiz, Dýnaı, Dnepr boıyndaǵy saq-skıf eskertkishterinen altyn áshekeıler tabyldy. Biraq olardy tolyqqandy Altyn adam dep aıta almaımyz. Sebebi tabylǵan altyndar kıimdi qamtı almaıdy. Al 1969 jyly Esik qalasynyń janynan shyqqan Altyn adamnyń jóni bólek. Bizdiń ustazymyz, qazaq arheologııasynyń aqsaqaly marqum Kemel Aqyshev pen Beken Nurmaǵambetov aǵalarymyz ony taýyp qana qoımaı, búkil sán-saltanatyn qalpyna keltirdi. Ol qazaq memleketiniń mádenı jetistikteriniń shyńy boldy jáne ulttyq brendimizge aınaldy. Sodan keıin 1999 jyly Batys Qazaqstandaǵy Araltóbeden tabylǵan altyn adam bar. Eger Esik Altyn adamy b.z.d. V-IV ǵasyrlar aralyǵyna jatsa, Araltóbeden tabylǵany b.z.d. I ǵasyr men b.z.d. I ǵasyrdyń arasyna tán bolyp keledi. Al úshinshi Altyn adamdy biz 2003 jyly Zaısan aýdany Shilikti jazyǵyndaǵy saq patshalary obalarynyń birinen taptyq. Keıin Shyǵys Qazaqstandaǵy Úrjar aýdanynan, Qarqaraly jerindegi Taldydan, batystaǵy Taqsaıdan da tabyldy.
– Degenmen, osyndaı jádigerlerdi tabý bar da, sony qalpyna keltirip, zerttep, ǵylymı taldaý jasaý bar.
– Men Shilikti Altyn adamyn 10 jyldaı zerttep, kıim tarıhymen aınalysatyn tehnolog, dızaıner, sonymen birge arheolog, etnologtermen aqyldasa otyryp, qalpyna keltirdim. Bizge onyń tek 4303 dana altyny men súıegi ǵana jetti. Búkil tekstıl, mata shirip, joıylyp ketken. Odan qala berdi, qabir bir kezderi tonalǵandyqtan, altyn áshekeıler topyraqtyń ár deńgeıinde shashylyp jatty. Saq-skıf kıimi jónindegi derekter Gerodottyń eńbeginde, Parsy jerindegi jartastarǵa qashap salynǵan Persopol sýretterinde, Ámýdarııa kómbesindegi qańyltyr plastınadaǵy saqtardyń sýretinde kezdesedi. Biz solarǵa súıendik. Bir jerge shatyryńdy tigip tastap, 20 shaqty adammen, ózińmen óziń, qozǵalmaı turatyn arheologııalyq ekspedısııalarǵa qaraǵanda, etnografııalyq ekspedısııalardyń qyzyǵy mol. Ol jyljymaly. El aralaısyń. Kópti kóresiń, kóptegen mura tabasyń, bir jerden ekinshi bir mekenge úzdiksiz aýysyp otyrasyń. Túrli oqıǵalarǵa tap bolasyń. Túrli taǵdyrlardy keziktiresiń. 1983 jyly Beıneýde Beket atanyń meshitindegi shyraqshymen áńgimelestim. Ol kisimen uzaq sóılesip, aqyry ketpeı qonyp qaldym. Qart adam báıbishesimen sonda turady eken. Sodan túnniń bir ýaǵynda dál janymdaǵy úńgirden (bólmeden) qasqyrdyń ulyǵany, shynjyrdyń shyldyrlaǵany estildi. Ertesinde aqsaqaldan sony surasam, ol meni álgi daýys shyqqan jerge ertip bardy. Qarasam, ishinde bir qoly, bir aıaǵy shynjyrlanǵan eńgezerdeı bir jigit otyr. Sóıtsem ol shyraqshynyń jalǵyz uly eken. Bosatsam bárin shaǵady deıdi. Jyndanyp ketipti, aqsaqal soǵan medet tilep, dúnıeden baz keship, osynda shyraqshy bolyp júrgen jaıyn baıandady. Adam aıtsa nanǵysyz bundaı oqıǵalar el ishinde álbette kóp. Ony zertteý, zerdeleý óte kúrdeli de keshendi ǵylymdy talap etedi. Tarıh pen tylsymdy qatar zertteý – bir jaǵy qyzyq, bir jaǵy qıyn.
– Kandıdattyqty Máskeýde, al doktorlyqty Qazaqstanda qorǵapsyz. Máskeýdegi Mıklýho-Maklaı atyndaǵy antropologııa ınstıtýtynyń Ortalyq Azııany, onyń dástúrin zertteıtin tarıhı mektepterdiń ǵalymdarymen syılastyǵyńyzdyń keremet ekenin bilemiz. Máskeý mektebi ustanymyńyzǵa qalaı áser etti?
– Men keıingi ǵylymı-oqytýshylyq, kafedra basqarýshy qyzmetterdi atqarǵan kezimde solardyń úlgisin, eń basty talabyn qoldanýǵa tyrystym. Olardyń talaby: sizge deıin osy taqyrypty kim zerttedi, sol ǵalymdardyń búkil jetistigin, eńbekterin jaqsy bilýge tıissiz jáne óz eńbegińizde solardy tolyq kórsetýińiz kerek. Bul ǵylymdaǵy etıka! Ekinshi, Álkeı Haqanuly, Halel Arǵynbaev, Marat Sábıtuly Muqanov syndy myqty etnograf ǵalymdardyń ulttyq mádenıetke degen zor mahabbatyn shákirtterime erekshe maqtanyshpen aıtyp júrýge tıispin. Mysaly, Álekeńniń jerine jetkizip aıtatyn mol bilimin maqtan tutýymyz kerek. Ol kisi kirmegen arhıv joq ta shyǵar, arheologııalyq-etnografııalyq qorlardyń qaısysyn qarasańyz da mindetti túrde Álekeńniń qoly turǵanyn kóresiz. О́ıtkeni sizden buryn alǵan adamnyń qashan qarap, paıdalanǵany týraly málimet jazylyp turady. Tipti, ol kisiniń keremettigi – Lenıngradtyń pálen muraǵatynyń, pálen bóliminde, pálen degen býmada dep turyp málimetti jatqa aıtady. Biz kórgen mektep osyndaı!
– Siz arheologııa men etnografııany tel alyp júrsiz. Qaısysyna basymdyq berer edińiz?
– Qıyn suraq, ıá, eskertkishter buǵan deıin myń jyl turǵan, ol taǵy da myń jyldap tura berýi múmkin. Al etnografııa olaı emes, qaıtalap aıtaıyq, ol – halyqtyń jady. Urpaq almasady, demek arhaıka azaıa beredi. Eskertkishter de ekige bólinedi: qozǵalatyn jáne qozǵalmaıtyn. Bir kezde aqsha qozǵalmaıtyn eskertkishterge ǵana jatatyn. Ol kezde eskertkishterdi qorǵaý qoǵamynyń tóraǵasy Ánýar aǵa Álimjanov edi. Sol kisige bardym. Orynbordaǵy qazaqtardyń arasynan etnografııalyq materıaldar jınaý kerektigin aıttym. Halyq arasynan qazyna izdeý – qozǵalatyn eskertkishterdi eksheý, ıaǵnı halyq aýyz ádebıetinen bastap este joq eski áńgimelerdi tarıh taspasyna túsirý. Aqyry 1983 jyly 20-daı stýdentpen Orynborǵa bardym. Úsh aýdanyn aralap, onda 120 myńdaı qazaq turatynyn bildik. О́kinishke qaraı turǵyndar «Sáýlem, sáýlem, sáýlemsińnen» basqa qazaqtyń keıingi óleńderiniń birin de bilmeıtin bolyp shyqty. Sóıtsek olarǵa bizden eshbir gazet-jýrnal barmaıdy eken. Aqtóbedegi Qarabutaq aýdanynan bir translıator qoısa, radıo da, bári barar edi, sony jasamaǵanbyz... Alaıda tarıhı bir erekshelik, zańdylyq ta bolýy kerek, mádenıettiń ózin-ózi saqtaýynyń ishki qupııasy ma, sondaı ortada keremet arhaıkalyq dúnıeler báribir saqtalyp qalady. Keıde oılaımyn, osy kúngi urpaqtyń aýzynan da, turmysynan da jazyp alyp qalatyn dúnıeler kóp. Aıtalyq, anaý Tıbet qyratyndaǵy Aqsaı qazaqtarynyń jaıy men ondaǵy murajaıdy jáne Qytaıdaǵy mýzeılerdi kórgende, osyndaı oıǵa keldim. Men sol jerden biraz dúnıeni qolǵa túsirdim, bul Shiliktiden tapqan oljamnan esh kem emes edi...
– Arheologııaǵa shyndap den qoıǵan kezińiz 1988 jyldan bergi ýaqyt eken.
– Negizinen Shyǵys aımaqty zerttedim. Aspırant kezimnen bastap atalǵan óńirdi kóp araladym. 2003 jyly úshinshi Shilikti Altyn adamyn ashýyma osy saparlar alǵash jol saldy deýime bolady.
Aqsýat pen Shiliktiniń arasy týra júrgen adamǵa 150 shaqyrym. Kishkene kúnimde ákeme ilesip, Shiliktige bardym. Sonda taý-taý obalardy kórgenmin. Jypyrlaǵan kóp oba... Keıin osy jerge qazba jumysyn júrgizdim. Shiliktini qazý úshin kóp qarjy, tehnıka kerek. Bizdiń ınstıtýttyń azǵantaı qarjysy ony kótere almaıdy. Sodan birneshe jyl joba usynyp, ony ıgeretin qarjyny jeńip ala almaı júrdik. 2002 jyly júrekten qatty syrqattanyp, bir jarym aı tósek tartyp jattym. Tipti mamyr aıyna deıin solaı qaıta-qaıta jansaqtaý bólimine túse berdim. Biraq oǵan da úırenedi ekensiń... Túnde qasyńda bireý jatady, tańerteń betin jaýyp alyp ketedi. «Alla, alla!» dep aman qaldyq... Bir kúni Shiliktige arnalǵan jobamdy maquldaǵan «Qazmunaıgazdyń» qaǵazy ýnıversıtetke keldi degen súıinshi habar jetti. Bes mıllıon teńge beremiz degen qoldaý hat qýanyshymyzdy eseleı berdi. Ol kezde bul qomaqty qarjy.
Qazba jumystaryn sol jyly dereý bastap kettik. Men taıaqpen júremin. Aýdannyń beldi degen adamdary kútip aldy, ózara aqyldastyq. Bir-birimizdi qoldap, kómektesetin bolyp ýaǵdalastyq.
Al Shiliktiniń ózi ońtústikten soltústikke 6-7 shaqyrym, eni 1 shaqyrym, al uzyndyǵy 6 shaqyrymdaı aýmaqta 200-deı oba bar. Sonyń 40 shaqtysy iri obalar. Meniń «Báıgetóbe» degen obaǵa erekshe kóńilim tústi. Árkim ár túrli oılaryn aıtty, biraq men osy obaǵa toqtadym. Qazý prosesi uzaq ári tııanaqty júrgizildi. Ár jarty metr saıyn topyraqtyń túsin muqııat qarap otyrdyq. Sóıtip 1 jarym aıda tas obaǵa jettik. Tas obanyń bıiktigi 5 metr 50 santımetr boldy, al jalpy obanyń bıiktigi – 8 metr. Samyrsyn aǵashynan salynǵan qabyrǵalarǵa jettik. 7 qabat bórene qabyrǵa. Jýandyǵyna qushaq áreń jetedi. Uzyndyǵy – 15 metr. Obanyń shyǵys jaq beti qıyq pıramıda sııaqty bolyp keltirilgen. Aldyndaǵy dálizben patshanyń qabirhanasyna barady. Qabirhananyń batys jaǵyn qıyp alyp, kishkene sypyrtqylarmen, qalaqshalarmen tazalap otyryp, 1 aı 20 kúnde edenine jettik. Aýdany – 17 sharshy metr. Ishin tolyq zerttep bitken kezdegi tabylǵan qazbalarǵa tańyrqaısyz, ǵajap edi deısiz.
Munda da tonaýshylardyń izi jatyr. Áıtse de odan 4303 dana altyn shyqty. Tabylǵan áshekeılerdiń bári ne syrǵa, ne saqına emes, túgeli kıimge taǵatyn túımeligi bar quıma altyndar. Osylardyń tehnologııasyn zerttegen maman ǵalymdar bul dúnıelerge qatty tańǵaldy. Kólemderi tarydaı ǵana túımeler. Eń qyzyǵy, mamandardyń aıtýynsha, altyn dánekerleıtin aspaptar bul túımelerden keıin shyqqan delinedi jáne altyndy altynǵa dánekerleý úshin onyń erý temperatýrasy tómen bolýy kerek. Oǵan mys qosý qajet. Sonda 650So-ta altyn erıdi. Al tabylǵan túımelerdiń dánekeri – 930-960-shy synama. Munyń erý temperatýrasy – 1100So. Ony dánekerleý úshin ıneniń ushyndaı ǵana qyzdyrǵysh kerek. 1100So jylýdy qazirgi jetilgen tehnologııanyń ózimen shyǵarý múmkin emes. Meni qýantqan jaıt osy boldy.
– Qazba kezinde tabylǵan Besjuldyz neni bildiredi?
– Besjuldyz – eń kóne sımvol, saq dáýirinen de buryn bolǵan. Besjuldyzdyń túpki semantıkasy, ishki máni eki qolyn eki jaqqa jaıyp jiberip taltaıyp turǵan adamnyń beınesinen kelip shyǵady. Muny ǵylymda «sımvol vsemogýshego cheloveka» deıdi. Adamnyń keremet qasıetin, artyqsha qabiletin bildiretin belgi. Bul on segiz myń ǵalamdy jaratqan qudaıdyń bir maqulyǵy, tabıǵat álemdi bıleýshi degen maǵynany da bildiredi. Tipti osy oı Quranda da bar. Jalpy adamzatqa tán sımvoldy keıin massondyq uıymdar, evreıler ózderiniń sımvoly etip alǵan. Bertinde proletarlyq dıktatýra besjuldyzdy basqa taptarǵa ústemdik dep te belgiledi. Bul negizi bir ózi jeke taqyryp deýge bolady.
– Endi áshekeı buıymdar jaıly keńirek aıtyp ótseńiz. Qazba jumystary kezinde eki taýtekeniń tumsyǵy túıisip turǵan músinder jıi kezdesedi. Qyrynan qarasańyz – qalqyp kele jatqan qus. Demek, bir formaǵa úsh túrli maǵyna berýi saqtardyń ań stılindegi eń kóne zamanyna tán dúnıe me?
– Qazaqstan jerindegi saqtardyń eń kóne eskertkishi basy qasqyrdiki, denesi aıýdiki sııaqty altyn buıym, ol da saqtardyń sıntezdik ónerine jatady. Bulardyń kóbi quıma altyn. Shilikti «Altyn adamynyń» (kıiminiń) 80 paıyzy quıma altyn. Salystyrmaly túrde bizdiń brendimizge aınalǵan Esik altynynyń kópshiligi qańyltyr. Bederlep salǵan. Folgadan sál ǵana qalyń. Al quıma altynnyń tehnologııasy áldeqaıda kúrdeli. Jáne joǵarydaǵy atalǵan úlgilerden bólek Altyn arqar áshekeıi tabyldy. Ol da quıma altyn. Jalpy, tabylǵan altyn 1 kıloǵa jaqyndady. Ǵalymdar mundaı áshekeılengen altyndar (kózine bırıýza qondyrylǵan) b.z.d. VI ǵasyrdan aryǵa barmaıdy deıdi. Al mynaý VIII ǵasyrǵa jatatyndyǵy jáne sol kezdiń ózinde bizde bırıýzanyń kenishi bolǵany anyqtaldy. Biz oǵan deıin asyl tastardy Úndistannan, Pákistannan ákeldi dep kelgen bolatynbyz. Sol sııaqty eki buǵynyń múıizdesip turǵany, ol ómir báıteregi, ósip-ónýdi bildiredi, onyń semantıkasy qyzyq, bul endi uzaq áńgime. Besjuldyz jaıly joǵaryda aıtyp kettik. Men buny alǵash kórgende qazba oryndarynda sovet ofıserleriniń gımnasterkalarynan túsip qalǵan áshekeı bolýy kerek dep te oıladym. О́ıtkeni alǵashqy kezde olar osyndaı eskertkishterdi kóp tonaǵan. Alyp qarasam, quıma altyn, artynda túımeligi bar. Kóne mysyrlyqtar men vavılondyqtarda eki aıaǵyn taltaıtyp, eki qolyn eki jaqqa kerip, basyn tik ustap turǵan adam – onyń mańaıyna degen bıligin, quzyretin bildiredi. Eń bastysy, besjuldyz belgisi patsha kıiminiń kórnekti jerinde turǵan, demek qabirhanadan tabylǵan adamdy biz patsha dep tanydyq. Alǵashynda kóbisi bul tujyrymymyzdy moıyndaǵysy kelgen joq, ózim syılaıtyn Karl Baıpaqov aǵamyz da bul tujyrymyma kúmánmen qaraǵanyn jasyrmaımyn. Biraq keıin ózi maqala jazyp, moıyndady. Aıtaıyn degenim, massondyqtar men kommýnıstik júıe osy besjuldyzdy paıdalanǵan, al arǵy túbi qaıda jatqanyn bizdiń qazba kórsetip tur, osydan 2800 jyl buryn saqtar qoldanǵan erekshe belgi bizdiń tarıhtyń tym tereńde ekenin anyq ańǵartqandaı.
– О́lim aldyndaǵy aıqasqan grıfon, qustyń aıaǵyna oralyp jatqan jylan sıýjeti, bul jer men kók kúresi dep túsinemiz. Odan bólek qazba jumysy kezinde qońyraýshalar tańbasy da tabylypty. Osylar týraly aıtyp berseńiz?
– Túrki dáýirinen, qola dáýrinen bizge jetken merzimdeýshi qural – qos qyrly jebeniń ushy. Onyń salmaǵy ár kezde ózgerip otyrǵan. Shiliktiden atalǵan jebe de tabyldy. Bul eskertkishtiń kóneligin kórsetedi. Bizdiń aldymyzda Chernıkovtyń qazbasynan osyndaı 7-8 jebe ushy shyqqan. Ol kisi bunyń bárin Alǵazııaǵa, alǵazııa mádenıetterine jatqyzdy, telidi... Shiliktiden taqtaıshaǵa buǵynyń sýreti salynǵan buıym da shyqty. Saq-skıf mádenıetindegi alǵash boıaýy bar eskertkish. Jalpy, Shiliktiniń Altyn adamyn qalpyna keltirý óte kúrdeli boldy. Ony 2009 jyly bir-aq qalpyna keltirdik. О́ıtkeni bizge jetkeni tek altyn, onyń ózi ár jerde shashylyp jatty. Ony jınaqtaýda Túrkilerdiń, Ortalyq Azııa, Sibir, kóne Orta ǵasyr, saq-skıf kıimderi týraly eńbekter maǵan kóp kómektesti. Men oǵan beshpent kıgizdim. Bul saqtarǵa tán syrtqy kıimniń biri. Saqtar kıimderiniń túsi kóbinese qyzyl-kúreń tús. Sodan soń shapan japtym. Mınıstrler shapandy qabyldamaı qoıdy. Sheship tasta, Esiktiń altyn adamymen birdeı bolý kerek dep qoımady. Men Esiktiń Altyn adamy ol jas bala, al mynaý patsha dep shyr-shyr etemin. Jáne, bir nárseni aıtýymyz kerek, Esiktiń Altyn adamy ortalyq qabirden shyqqan joq, ol tolyq tonalǵan. Ol shetki qabirden esh tonalmaı shyqqan jas hanzada. Shapan kııý jasyna jetken joq. Al men shapandy oılap tapqanym joq, ar jaǵynda «Qatyndy» degen jerden toń basqan obada kıimniń tekstıli saqtalyp qalǵan. Sol kıim úlgisi Shiliktiden shyqqan. Astarly, jibekten jasalǵan shapan.
Al bet pishinin Máskeýdegi Gerasımov laboratorııasyna jiberdik. Patshanyń búkil súıegi túgel shyqty. Olardyń jibergen gıps-nusqasy maǵan unaǵan joq. Altyn adamdy evropeoıd qylyp jibergen. Senimdi adamdarymdy jiberip, teksersem, múlde kelmeıdi. Sóıtip onyń naǵyz bet pishinin qaıta jasadyq. Bul evropeoıd, biraq kóne evropeoıd. Onyń quramynda 30-40 paıyz mongoloıdtik pishin de bar. Al bas kıimi kádimgi Esikten shyqqan Altyn adamnyń, tıgrohaýd saqtarynyń shoshaq bórigi. Bul – tymaqtyń prototıpi. Biz ata-babadan kele jatqan dúnıeni saqtaǵan ekenbiz. Besjuldyz týra mańdaıynda tur. Keıbir joldastar sen ony qyzylarmııashylar qylyp jiberdiń ǵoı dep kúldi. Boıy – 179-182 santımetrdiń arasy, zerttegen antropologter onyń et pen sútpen tamaqtanǵan jáne solaqaı adam ekenin anyqtady. Jambas súıektiń belgilerine qaraǵanda, at ústinde kóp júrgen adam ekeni jáne anyqtaldy. Jasy 37-42-niń arasy dep topshylandy. Naǵyz el basqaratyn kezi jáne sol jaýgershilik zamandaǵy olardyń ómir súrý yqtımaldyǵyna sáıkes kelip tur.
– «Qara arheologter» áli de bar. Bul – bizdiń ultymyzdyń, mádenıetimizdiń tragedııasy.
– Jalpy, «qara arheologter» áli de bar, byltyr Eleke sazyn qazǵanda, Zeınolla Samashev bir Altyn kıimdi adam tapty. Qystaı sol jerde oblys ákimi qaraýyl qoısa da báribir eki obany qazyp, altynyn alyp ketipti. Ondaı jaǵdaı Qazaqstanda kóp, bul – bizdiń elimizdegi basty tragedııalardyń biri. Tarıhqa zııan, qyp-qyzyl qııanat. Zańǵa ózgeris engizý kerek, úlken aıyppul salsa, toqtar edi dep oılaımyn. Biraq qalaı ekeni belgisiz, osy usynys qabyldanbaıdy, 3-5 mıllıonǵa deıin aıyp salý, sottaý týraly Zań jobasyn usynǵanbyz. Biraq sonymyzǵa selt etken tiri jan kórgenimiz joq.
Bizdiń Zekeń (Samashev) ekeýimizdiń ereksheligimiz, qazba jumystaryn júrgizgende tabylǵan dúnıelerdi zertteý úshin arnaıy túrli sala mamandaryn attaı qalap, shaqyryp alamyz. Olardyń da kózqarasy kerek. Paleobotanık, paleozolog degen mamandar bar, solarǵa materıaldarymyzdy beremiz. Qazir jan-jaqty qarastyrmasań, burynǵydaı taza tarıhı, etnografııalyq paıym jetkiliksiz.
Eń basty aıtarym, biz Saq, Úısin mádenıetin shatastyrmaýymyz kerek. Ekeýi jeke-dara eki úlken mádenıet. Jınaqtap kelsem, Shilikti týraly 600 betke jýyq ǵylymı eńbek jazdym, demek aıtar nárse kóp. Keıbir aıtylmaı qalǵan aqparattar bolsa, sol kitapta jáne osyǵan deıingi jazǵan ǵylymı maqalalarym men eńbekterim de bar, sondyqtan uzaq áńgimeni osylaı qysqa qaıyrýǵa týra kelip tur.
Áńgimelesken
Saparbaı PARMANQUL,
«Egemen Qazaqstan»
ALMATY
Nur-Sultanda kópbalaly analardyń 5 qabattan qulaǵany ras pa?
Aımaqtar • Búgin, 14:48
AQSh-ta COVID-19-qa qarsy 2,9 mıllıon vaksına salyndy
Álem • Búgin, 14:07
Qyzylordada 1000 otbasyǵa azyq-túlik sebeti taratyldy
Aımaqtar • Búgin, 12:38
Atyraýlyq oqýshy AQSh ýnıversıtetiniń grantyn ıelendi
Aımaqtar • Búgin, 12:21
Salǵyrt qurylys kompanııalaryn qara tizimge engizemiz - Altaı Kólginov
Aımaqtar • Búgin, 11:47
Shetelden 307 azamat PTR anyqtamasyz ushyp keldi
Qazaqstan • Búgin, 10:49
Sport • Búgin, 10:10
Qostanaı qazaq teatry kórermenderimen qaıta qaýyshty
Aımaqtar • Búgin, 09:47
Jansaı Smaǵulov kúmis medaldi ıelendi
Sport • Búgin, 09:37
Pnevmonııanyń 52 jáne 3 ólim jaǵdaıy tirkeldi
Qazaqstan • Búgin, 09:27
Elimizde 568 adam koronavırýstan jazylyp shyqty
Koronavırýs • Búgin, 09:18
Elimizde bir táýlikte qansha adam vırýs juqtyrdy
Koronavırýs • Búgin, 09:07
Sport • Keshe
Elimizde alǵash ret «Domalaq ana» operasy sahnalandy
Aımaqtar • Keshe
ShQO aýmaǵynda shekteý sharalary 20 naýryzǵa deıin uzartyldy
Aımaqtar • Keshe
SQO polısııasynda 374 qyz-kelinshek qyzmet atqarady
Aımaqtar • Keshe
Qostanaılyq «Tobyl» Qazaqstan sýperkýbogyn jeńip aldy
Aımaqtar • Keshe
Almatynyń ortasyndaǵy kóshe opyrylyp qaldy
Aımaqtar • Keshe
Teńiz kenishindegi bes avtobýs órtiniń sebebi anyqtaldy
Aımaqtar • Keshe
Boksshylar ázirge tórt qola aldy, taǵy ekeýi fınalda
Sport • Keshe
Taraz qalasynda 135 otbasy baspanaly boldy
Aımaqtar • Keshe
Jansaı Smaǵulov júldege talasady
Sport • Keshe
Almatynyń bas sanıtary Jandarbek Bekshın jańa qaýlyǵa qol qoıdy
Aımaqtar • Keshe
Ekologııa mınıstrligi Qaraǵandydaǵy arystan jóninde pikir bildirdi
Aımaqtar • Keshe
8 naýryz kúni hokkeıden balalar týrnıri ótedi
Aımaqtar • Keshe
Elordanyń Dostyq úıinde 8 naýryzǵa oraı qaıyrymdylyq aksııasy ótti
Aımaqtar • Keshe
Sport • Keshe
Oraldyq magıstranttar qazaq ádebıetin oqıdy
Aımaqtar • Keshe
Álem elderindegi koronavırýsqa qatysty ahýalǵa sholý
Álem • Keshe
Qazaqstannyń qaı óńirleri «sary» aımaqta tur
Qazaqstan • Keshe
Dzıýdodan Parıjdegi týrnır Qazan qalasyna aýystyryldy
Sport • Keshe
Atyraý oblysynda gazdan ýlanǵan tórt adam qaıtys boldy
Aımaqtar • Keshe
Aımaqtar • Keshe
Teńiz kenishinde 5 avtobýs otqa orandy
Aımaqtar • Keshe
Pnevmonııanyń 42 jáne 2 ólim jaǵdaıy tirkeldi
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstanda koronavırýstan jazylǵandar sany 200 myńnan asty
Qazaqstan • Keshe
О́tken táýlikte 832 adamnyń koronavırýs juqtyrǵany anyqtaldy
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstan men О́zbekstan medısına salasynda yntymaqtastyqty nyǵaıtady
Medısına • 05 Naýryz, 2021
Almatyda jaýyn-shashyn saldarynan kólikterdi aǵash basyp qaldy
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Qazaqstannyń 7 oblysynda aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • 05 Naýryz, 2021
Kóktemdegi UBT 10-naýryzda bastalady
Bilim • 05 Naýryz, 2021
Úkimette «Nur Otan» partııasynyń saılaýaldy baǵdarlamasyn iske asyrý jónindegi shtabtyń otyrysy ótti
Úkimet • 05 Naýryz, 2021
Almatyda «Jyl qusy-2021» kórmesi bastaldy
О́ner • 05 Naýryz, 2021
Ashyq qosymshasy arqyly tekseriletin JSN málimetteri qaıda jiberiledi
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
Eki-aq tórti bar eken, qalǵanynyń bári bes...
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Ár sala úzdikterine qurmet tanytty
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Almaty taýlarynda qar kóshkini júredi
Ekologııa • 05 Naýryz, 2021
Jańa maýsymda jergilikti oıynshylarǵa senim artty
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
AQSh-tyń eki shtatynda betperde taqpaýǵa ruqsat etildi
Álem • 05 Naýryz, 2021
«Qoǵamdyq baqylaý týraly» zań jobasy jarııalandy
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
Aldaǵy 9 naýryzda Bas sanıtardyń jańa qaýlysy kúshine enedi
Medısına • 05 Naýryz, 2021
Atyraýda túrmedegiler týysymen eki táýlikke kezdese alady
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Elordalyqtar aqpan aıynda MÁMS-ke 3,2 mlrd teńgeden asa jarna aýdardy
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Nurlan Ermekbaev reseılik áriptesi armııa generaly Sergeı Shoıgýmen telefon arqyly sóılesti
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Bıyl Jańaqorǵan aýdanynan kún elektr stansııasy paıdalanýǵa beriledi
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Almatyda gashısh satqan azamat ustaldy
Qoǵam • 05 Naýryz, 2021
«Qazaqaltyn» kenishinen 122 mln teńgeniń altyny urlandy
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Qostanaı oblysynda «Kóktem - 2021» oqý-jattyǵý sharasy ótti
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Fýtzaldan «Evro-2022» dodasynyń irikteý oıyndary ótti
Sport • 05 Naýryz, 2021
Rýslan Beketaev jańa qyzmetke taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • 05 Naýryz, 2021
Elordada aǵashtar men butalardy qoıandardan qorǵaý jumysy júrip jatyr
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
«Ashyq» qosymshasyn 27 almatylyq kásipker synaqtan ótkizýde
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Elimizidiń kólik saqshylary polıseı áıelderdi tól merekecimen quttyqtady
Qazaqstan • 05 Naýryz, 2021
Gúlshara Ábdiqalyqova aıaýly analardy merekesimen quttyqtady
Aımaqtar • 05 Naýryz, 2021
Uqsas jańalyqtar