Biz adamzat úshin úlken qaýip tónip turǵanyn bar jaýapkershiligimizben málimdeımiz. Qazirgi ýaqytta barlyq el, búkil álem osy qorqynyshty epıdemııamen kúresip keledi. Birde-bir elde ol tolyq joıylmaǵan. О́kinishke qaraı, eshkim oǵan qarsy tıimdi dári-dármek ázirleı alǵan joq. Alaıda bul jaıt qorqynyshqa sebep bola almaıdy. О́ıtkeni belgili dárilerden turatyn tıimdi kombınasııalar anyqtaldy. Sonymen qatar, dáriger-ǵalymdar pasıenttiń naqty densaýlyq jaǵdaıyn eskere otyryp, emdeýdiń ártúrli terapevtik ádistemelerin ázirledi. Bizdiń dárigerler jalpy klınıkalyq jáne ımmýnıtetti kóteretin ádisterdi kásibı túrde meńgergen, sondyqtan olardyń emdelýshileri saýyǵyp jatyr. Biz barlyǵymyz jaqyn ýaqytta pandemııa joıylady dep senýimiz kerek. Ol úshin barlyq kúsh-jigerimizdi biriktirip, osy kezeńniń qıyndyǵyn eńserýimiz qajet.

Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy (DDU) AQSh jáne Japonııa ǵalymdary ázirlegen vırýsqa qarsy dezınfeksııalaý quraldaryn, antıvırýstyq sanıtaızerler usyndy. Olar barlyq vırýstarmen qatar, dál COVID-19 vırýsyn joıý arqyly óte tıimdi jumys atqarady. Alaıda olardyń quramyna kiretin keıbir komponentter – hımııalyq zattar Qazaqstanda joq nemese jetkizilýi qıyn. Sondyqtan olardyń bıologııalyq antıvırýstyq belsendiligin saqtaı otyryp, qoljetimdi basqa hımıkattarǵa aýystyrý kerek boldy. Bul tapsyrmany D. Sokolskıı atyndaǵy Janarmaı, katalız jáne elektrohımııa ınstıtýtynyń ǵalymdary qolǵa aldy. Olar ondaǵan túrli hımreaktıvterdi synap, antıvırýstyq sanıtaızerlerdiń ártúrli dezınfeksııalyq quramdaryn jasady. Bilim jáne ǵylym mınıstri A.Aımaǵambetovtyń qoldaýymen Ulttyq bıotehnologııalyq ortalyqta (Nur-sultan q.), sonymen qatar Vırýsologııa jáne mıkrobıologııa ınstıtýtynda (Almaty q.) synaqtan ótkizdi. Biz karantın kúnderi bir top ǵalymdarǵa jumys isteýge ruqsat etken Almaty jáne Nur-Sultan qalalarynyń ákimdikterine alǵys aıtamyz.

Sonyń nátıjesinde, hımııalyq-bıologııalyq zertteýler kórsetkendeı, DDU sanıtaızerlerinen eshqandaı kemshiligi joq, asa tıimdi, sondaı-aq qoljetimdi dezınfeksııalyq quraldar jasalyp shyqty.

Sanıtaızerlerge qoıylatyn basty talap – vırýstardy jedel túrde jáne tolyq joıý. Bul birer mınýt ótkende emes, sol sátte bolatyn jaıt. Olaı bolmasa, birer mınýttar arasynda aýyrǵan adam qasyndaǵy ózge adamdarǵa da juqtyrýy múmkin. Bizde tipti medısına qyzmetkerleriniń ózderi vırýs juqtyryp alǵan jaǵdaılar da boldy.

Sanıtaızerlerdiń reseptileri jaqyn kúnderi UǴA  saıtynda jáne basqa da BAQ-tarda jarııalanatyn bolady. Ony orta mektep kóleminde hımııa pánin meńgergen azamattar óz úılerinde de jasap ala alady.

Alaıda, etıl jáne ızo-propıl spırtterin úzdiksiz jetkizý máselesin respýblıka kóleminde sheshý qajet. Buryn olar Qazaqstanda óndirilgen, biraq olardy óndiretin kásiporyndar óz qyzmetin áldeqashan toqtatqan bolatyn. Spırtter kóp mólsherde negizinen eki zaýytta – Shymkent hımııa-farmasevtıka zaýytynda (etıl spırti) jáne Petropavl qalasynyń Hımııa zaýytynda (ızo-propıl spırti) paıdalanylady. Olarda Orsk qalasynan (Reseı) ákelinedi. Biz spırttiń ár qalaǵa, ár aýdanǵa jetkizilýin uıymdastyryp, dárihanalar men jergilikti emhanalar arqyly ákimdikterdiń baqylaýymen jurtqa tegin taratýdy usynamyz.

Bul antıvırýstyq sanıtaızerlerdiń ózindik quny óte tómen, sondyqtan olardy barlyq jerde tegin taratý kerek. Maskalar da múmkindiginshe tegin taratylǵany jón. Buǵan baılanysty keıbir jaýapsyz kásipkerlerdiń tabys tabýyna múmkindik berýge bolmaıdy. Ákimdikter eshkimniń aldaýyna jol bermeı, olardy qatań baqylaýy tıis. Prezıdent jarııalaǵan tótenshe jaǵdaı jumys istep tur, ákimdikter men mınıstrlikterge taǵy qandaı quqyqtar qajet? Karantın kezinde keıbir azyq-túlik ónimderine baǵa 3 esege ósti. Qazirgi kezde eshbir jaramsyz, esh jerde tekserilmegen vırýsqa qarsy sanıtaızerlerdi árbir dúkende satady, pandemııa kezinde osylaısha abyroı bermeıtin bıznes jasaıdy. Maskalar da joǵary baǵamen satylady, sonymen qatar olardyń basym kópshiligi vırýstan qorǵaı almaıdy. Maskalardyń sanaýly túri ǵana vırýstardy súzedi, biraq olar qymbat jáne qoljetimsiz. Biraq maskany báribir qoldaný kerek, óıtkeni bul jótel, túshkirý jáne jaqyn turǵan adamnan mehanıkalyq ekran qyzmetin atqara otyryp, vırýstardyń tikeleı juǵýynan qorǵaıdy. Taǵy da atap ótemiz, eń bastysy – árkim óz qoldaryn tazalyqta ustaýy jáne qoldy sabynmen jıi jýýy jáne sanıtaızer-spreımen óńdeýi qajet. Eń jaqsysy – spırtti (etıl nemese ızo-propıl) negizde Akademııa usynǵan resept boıynsha úıde daıyndaý. Bul rette spırttiń quramyn 80%-dan tómen túsirmeý kerek. Áıtpese nátıje kútkendeı bolmaıdy. Bul maqsatqa araqty qoldaný jaramsyz. BAQ-ta keıbireýler keńes bergendeı, ony ishý de paıdasyz jáne tipti zııan, óıtkeni bul rette adam saqtyq jáne ózin-ózi baqylaý múmkindikterin joǵaltady. Eger maska joq bolsa, betti mehanıkalyq ekrandaý úshin kóp qabatty dáke tańǵysh jaramdy. Sonymen qatar, ony kún saıyn sabynmen jýýǵa, ystyq útikpen útikteýge jáne qaıtadan qoldanýǵa bolady. Al usynylǵan maskalar qaıta paıdalanýǵa jaramsyz.

Adamnyń ımmýnıteti men fızıkalyq kúıin kóteretin belgili tásilderdiń mańyzy zor. Sondaı-aq qorqynysh pen pessımızmnen de arylý kerek. Qazaqstan joǵary bilimdi, ǵylymy men mádenıeti damyǵan memleket ekenin umytpaýymyz kerek. Al jalpy alǵanda, biz ıntellektýaldyq deńgeıdiń damýy boıynsha Azııa qurlyǵyndaǵy Japon, Qytaı, Ońtústik Koreıa elderinen ǵana qalyspyz. Basqa memleketter bizben teń nemese artta. Bul – úlken jetistik!

Sondyqtan bizdiń halqymyz joǵary sana-sezimin kórsete otyryp, elde keń taralǵan pandemııaǵa jol bermedi jáne indet oshaqtaryn is júzinde buǵattap tastady. Az ǵana ýaqyt ishinde bizdiń otandastarymyz pandemııamen kúresýge kómektesý úshin Arys qalasyndaǵy qaıǵyly oqıǵadan keıingi ekinshi úlken erikti qaıyrymdylyq qoryn qurýǵa májbúr boldy. Alaıda, qoǵam árbir synaqtan tájirıbe jınaı otyryp ósýi kerek jáne bul joly, birinshi kezekte, halyqtyń aqshasy júıeli, naqty jáne aıqyn túrde jarııalanǵan maqsattarǵa jumsalýy kerek. Sol jobalardyń ishinde vırýsqa qarsy otandyq preparattardy jasaýdyń memlekettik baǵdarlamasyn qabyldaý qajet. Respýblıkamyz vırýsologııa boıynsha úsh iri ǵylymı ortalyq bar, joǵaryda atalǵan eki ortalyqtan basqa, Almaty qalasyna jaqyn Otar stansasynda taǵy bir iri ortalyq bar. Negizgi zertteýler solarda júrgizilýge tıis. Alaıda baǵdarlamany ǵylymnan alshaq turǵan kásipkerler men sheneýnikter emes, maman ǵalymdar basqarýy kerek.

Memlekettiń ekonomıkalyq qaýipsizdigin mıneraldy shıkizat pen munaı, gazdy qaıta óńdeý arqyly, mettalýrgııalyq zaýyt ónimin ǵylymı negizde ózimizdiń jeke ónimimizge, taýarymyzǵa, quralymyzǵa aınaldyrý arqyly qamtamasyz ete alamyz. Agroónerkásip kesheniniń barlyq múmkindigin qoldanýymyz kerek, ásirese malsharýashylyǵyn, sebebi mal sany geometrııalyq progressııamen ósedi. Eń bastysy, jemqorlyqty tıyp, ashyq, demokratııalyq damý jolyna kóshýimiz kerek. Elbasy N.Nazarbaev aıtqandaı, ekonomıkany ártaraptandyrý, shaǵyn jáne orta bıznesti damytý, ekonomıkany basqarý isine merıtokratııalyq sıpat berip, talantty, bilimdar azamattardy tartý qajet.

Qymbatty dostar! Qazaqstan halqynyń jarqyn bolashaǵy úshin sizderdi taǵy da uıymshyldyqqa, birlik pen dostyqqa shaqyramyz. Dál osy qasıetterdi Elbasy – N.Á. Nazarbaev «Birlese bilgen el bárin jeńedi» atty maqalasynda aıtyp ótti jáne de túńilýdi, enjarlyqty shetke ysyryp, daǵdarystan shyǵý jolynda bárimiz búkil álemmen birge ózin-ózi nyǵaıtýdy (qolǵa alý) usyndy. Shynynda da, sońǵy onjyldyqta biz kóp jaıttardy bastan ótkerdik, osy qıyndyqty da birge aman-saý ótkeremiz. Sóz joq, pandemııadan keıin álem ózgeredi, ol qazirdiń ózinde ózgerdi, biraq adamnyń eń jaqsy qasıetteri ózinde qalady – meıirimdilik, dostyq, janashyrlyq – bul búkil álemdi qutqarady.

Barlyqtaryńyzǵa densaýlyq, baqyt jáne bereke tileımiz.

Murat JURYNOV,

Memlekettik syılyqtyń laýreaty, UǴA prezıdenti, akademık