Vorkýta lagerinde kúı tartqan qazaq

Iá, sol Murat, Murat О́skenbaev, dáýles­ker kúıshi, aqyn, kompozıtor, 1954-1960 jyldary Qazaq memlekettik fılarmonııasynda dombyrashy bolǵan, repertýaryna túr­li taqyrypta 300-ge jýyq kúı engen, onda­ǵan kúıdiń avtory, jyrshy О́skenbaev.

* * *

Redaksııamyzdyń esigin sypaıy ǵana qaǵyp ishke engen aǵamyz amandyq-saý­lyqtan soń «Esimim Tańatqan Jar­muhame­dov bolady. Sizdermen aqyldasyp, ákemnen estigen, keıin ózim kýá bolǵan eski áńgimeni gazetke jazǵym keledi. Otyz jetiniń oırany kimdi sergeldeńge salmady...» dep baıanyn bas­tap ketpegende joǵarydaǵy Murat О́sken­baevtyń murasy jaıly, onyń repres­sııa quryǵyna iligip on jylǵa Vorkýta lagerinde jazasyn ótegenin bilmeı de ketetin be edik, kim biledi? Keıin kúıshi týraly máli­met­ter jınastyra kele, onyń úlken óner­paz, keńestik tar jol, taıǵaq keshýdi ábden shıyrlaǵan taǵdyrly tulǵa ekenin túsindik. Muny dańqty dombyrashynyń «Amanat» atty kitabyna alǵysóz jazǵan Ibulla Sa­rıev te «Aqyn ómirinde qıly-qıyn kezder kóp boldy. Sondyqtan da ol «jasymnyń jar­tysy qys» dep ózi kórgen azaby mol jyl­dardy meńzeıtin sekildi» dep talaıly taǵdyr ıesiniń ótken ómirin ashyp aıtpasa da astarlap ótedi. Bul rette Murat murasy áli de jańa qyrynan jas urpaqqa jazylyp, aıtylýy kerek dep oılaımyz. Ázirge, redaksııamyzǵa kelgen qonaǵymyzdyń áńgi­me­sine nazar aýdarǵymyz keledi.

Tańatqan aǵamyz jaıly azǵantaı aıtyp ótsek, Qart Qostanaıdyń Baıǵabyl qoltyǵynda dúnıege kelgen áńgimeshil zerek jan eken. Buıyǵy jatqan momaqan aýy­ly, ondaǵy adal eńbegimen ǵana násibin terip, eshkimniń ala jibin attamaıtyn ańǵal qazaqtar jaıly aıtyp kelip, sol aýyldyń shetkeri qonǵan qarasha úıiniń birine, Jar­muham­med Bekibaev esimdi azamattyń, ıaǵnı ózde­riniń shap-shaǵyn shańyraǵyna bizdi bildirtpeı kirgizip kep jiberdi.

* * *

– Mine, – dedi radıodan berilip jatqan keshki konserttiń kúıshisin habarlaǵan bette Jarmuhammed áke úı-ishiniń bárine tyńda degendeı.

– Eee, asyl Murat, azamat Murat, bar eken­siń ǵoı, tiri ekensiń ǵoı, kúıińdi tartyp júr ekensiń ǵoı, – degen Jarmuhammed ákeniń eki kózi dymdanyp, jasaýrap sala beredi.

Balalar ol kim, ákemiz nege jylap otyr degendeı analaryna qaraıdy. Anasy da kemseńdep otyr. Iegimen ákelerin nusqap, ózi aıtady degendeı ıshara bildiredi. Ákeleri bolsa tereń oıǵa batyp, bir núk­teden kóz almaı biraz otyryp baryp, selk ete túskendeı esin jınap, aýyr kúrsinip sóılep ketedi (bul shamamen 1962 nemese 1963 jyldardyń muǵdary bolsa kerek):

«1937 jyly Itjekkende «Vorkýta – Kotlas» temir jolyn saldyq. Soltústik Dvına ózeninen áıdik kópir turǵyzdyq. Sol tar jol, taıǵaq keshýde qazaq azamattary óte kóp edik. Jalpy sany 250 myń adamǵa deıin jazasyn ótegen lagerge bizben birge aıdaý­da bolǵandardyń kóbisi sol qıyrda jan tapsyrdy. Dám-tuzymyz taýsylmaǵandar aman-esen elge oraldyq. Bul ómirde bar ma, joq pa dep júrýshi edim, myna kúı tartyp jatqan Murat О́skenbaev ta sol jerde aramyzda bolǵan azamat edi. О́te talantty kúıshi, ǵajap ónerpaz jigit. Murattyń da bar kinási – Mańǵystaý jaǵyndaǵy baı tuqymynan shyqqan kúıshilerdiń shyǵarmalaryn nasıhattaǵany úshin naqaq 10 jylǵa sottalǵan bolatyn.

Salaly saýsaqtary erekshe jaratylǵan Muratty birden ortamyzǵa tarttyq. О́nerli azamatty tutqyndaǵy jigitterdiń bári qol­daı ketti. «Murat, sen saýsaǵyńdy saqta, jumys aýyr, odan da sharshap kelgen bizdi sol saýsaqtaryń saýyp berer kúımen ju­bat», dep ol atqaratyn eńbekti jigitter bóli­sip aldyq. Men qaraǵaıdan dombyra shaýyp berdim. Aspapqa «Qara dombyra» dep at ta qoıyp aldyq. О́zimiz turǵyzǵan baraqta otyryp osy kúılerdi tyńdaıtyn edik», deıdi Tańatqannyń ákesi Jarmuhammed.

Keıin jazasyn ótegender jaılap elge orala bastaıdy. Jarmuhammed te sol jerde jigittermen qosh aıtysyp, elge qaıtady. Dosy qaraǵaıdan shaýyp bergen qara dombyrany qushaqtap Murat sonda qalsa kerek. Jarmuhammed elge kelýin kelgenmen jigitterdi oılap, Murat dosynyń ne óli, ne tiri ekenin bilmeı ishqusa bolyp júrgende, álgindegi radıodan esimin estip egiledi ǵoı.

Eń qyzyǵy, shırek ǵasyrdaı ýaqyt ótkende Baıǵabyl aýylyna «Qazaq­kon­sert» keldi degen bir kúni habar jetedi. Konsertke Jarmuhammedtiń jubaıy Zylıha men qyzy Jupar barady. Nebir ónerpazdar sahnaǵa shyǵa bastaıdy. Bir kezde júrgizýshi ataq-dárejesin aıtyp kelip «Kelesi bolyp sahnaǵa shyǵatyn kúıshi Murat О́skenbaev» dep habarlasa kerek. Qýanyp ketken Zylıha qyzyna: – Jupar-aý, bul kisi ákeń ylǵı aıtyp otyratyn kúıshi kisi, – dep ushyp kete jazdaıdy. Dereý úıine júgirip, joldasy Jarmuhammedke habarlaıdy.

Jalma-jan júgirgen Jarmuhammed aǵasy Aqmuhammedtiń ónerge jaqyn uly Jaqsylyqtan álgi qonaqtardyń qaı­da toqtaǵanyn suraıdy. Jaqsylyq qonaq­tardyń aýyl dırektory Saǵıdolla Mýsınniń úıinde ekenin aıtady. Jarmu­hammedtiń tórgi úıge jetkenshe júregi atqaqtap ketedi. Jıyrma bes jyldan keıingi júzdesý. Qıyn-qystaý kezeńdi qatar ótkergen baýyry, qany da, jany da týys eń abzal adamdy aman-esen aýylynda kórý qandaı ǵanıbet?!

Ne kerek, ekeýi anda shurqyrasyp tabysady. Eńiregen qushaqtar ebil-debil aıqasady. Amandyq-saýlyq surasady. Sol kúni Jarmuhammed Muratqa tań atqan­sha kúı tartqyzypty. «Ana kúıdi tartshy, myna kúıdi tartshy» dep áli de tartylýǵa tyıym salynǵan kúılerdi kúńirentse kerek. Sonda shamamen alpysynshy jyldardyń ózinde Keńes bıliginiń quryǵy óner adamdaryn ańdyp turǵan bolyp tur ǵoı.

* * *

Bul oqıǵalar kezinde Tańatqan aǵamyz oqýda bolsa kerek. Keıin barlyǵyn estip, Murat aǵasyn kóre almaı qalǵanyna qatty ókinipti. Keıin úılenip, jumys babymen (Keńes ókimet qulamaǵan kez) Aqtaýǵa barǵanda, kúıshiniń atalas baýyrlary Aral, Alash esimdi uldardyń ákesinen ónerpaz týraly taǵy da estip, biledi. Ol aqsaqaldyń aıtýynsha, Murat О́skenbaevtan bir qyz bala qalsa kerek. Jalǵyz urpaǵy Jańaózen jaǵynda turady dep estıdi. Alaıda baryp tanysýǵa Tańatqanda ýaqyt tapshy bolady...

Aǵamyzdyń redaksııamyzǵa kelgendegi endigi maqsaty sol, Murat О́skenbaevtan taraǵan urpaqtar osy maqalany oqyp, keri baılanysqa shyqsa, solardan álgi qara dombyranyń qazirgi hal-jaǵdaıyn bilgisi keledi eken. О́nerpaz jaıly basqa da tyń derekter tapqysy keletinin de jasyrmaıdy. Bir sózinde Almatydaǵy Halyq mýzykalyq aspaptar mýzeıine tapsyrǵan bolýy da ǵajap emes dep joramaldaıdy. Bertinge deıin saqtalyp kelgen qundy jádigerdi eshkim laqtyra salmaǵan shyǵar dep úmittenedi.

Qazaq KSR Ǵylym akademııasyna ha­lyq qıssalaryn, kóptegen ósıet, terme, jyrlar toptamalaryn tapsyrǵan Murat О́skenbaev ózimen qıyn-qystaý kezeńde aırylmas serik bolǵan qara dombyrany da qasterlep bireýge amanat etken bolar dep biz de úmittenemiz.

Joǵaryda aıtyp ótken «Amanat» kita­byna jazylǵan alǵysózde de: «1981 jyl­dyń jazynda Mańǵystaýdaǵy Murat О́skenbaevqa ádeıilep izdep barǵanbyz. Aqyn úıi qalanyń kúnbatys jaǵynan salynǵan jańa poselkede kóp shatyrly kórikti úılerdiń qalyń ortasynda eken. Qystaý janynda kúmbirlegen kıiz úı tigýli tur. Irge túrýli. Qanshama estisek te jalyqtyrmas ónerdi tamashalap, sol kúni óreli ónerpaz qasynda qas qaraıǵansha otyryp qalyppyz. Bir sát kúıshi, irgeden, qara chemodannan bir býma qaǵaz, óziniń tól týyndy, óleń-jyrlaryn alyp kórsetti. «Mynaý meniń ólgennen soń artymda qalar dúnıelerimniń birsypyrasy», degen edi. Solardy iriktep qalyń kópshilikke qaıta usynýdy borysh dep bildik», dep jazylǵan.

Bizdiń oıymyzsha, sol jyrlardyń, sol kóne kúılerdiń kóbi álgi Vorkýta qara­ǵaıynan Jarmuhammed Bekibaev shapqan qara dombyramen oryndalǵan bolýy da ǵajap emes. Tipti sol aspap tabylar, tabylmas, másele, qundy jádigerdi izdep, talaı qasiretti taǵdyrlar men jaraly júrek­terdi sazben súıegen qasterli qý taqt­aıdy joqtap, qandy tarıhty qaıta bir esimizge túsirgen Tańatqan aǵanyń tap-taza bolmysynyń bizdi tolqytyp ketkeni boldy.