Qostanaı oblysy – astyqty mol óndiretin óńirdiń biri. Egin jáne mal sharýashylyǵy jaqsy damyǵan. Jeri qunarly, orman-toǵaıy mol, jazyq dalasy tórt túlik malǵa qolaıly óńir.

Jerden ónim alý úshin ómirlik tájirıbe, ǵylymı bilimdilik, mol eńbek qajet. Astyqtyń ónim­diligi bıdaıdyń tuqymyna da kóp baılanysty. Jınaǵan ónim­nen tuqymdyq bıdaıdy alyp qalamyn. Ara-arasynda tuqymdy jańartyp otyramyn. Egin egý tehnologııasy ózgergen joq. О́tken jyly jaqsy ónim alyndy. Bizdiń jaqta bıdaıdyń ónimdiligi ortasha alǵanda gektaryna 17 sentnerden keledi. Bul joǵary emes, biraq qanaǵattanarlyq. Qazir bıdaıdyń baǵasy da ósti. Bir jyldary 1 tonnasyn 30 myń teńgege sattyq, búginde 70 myńnan ótkizýge bolady. Bizdiń sharýshylyǵymyzda 1700 gektar egin alqaby bar, negizinen bıdaı egemiz. 1000 gektardaı mal jaıylymy bar. Osy jaıylymǵa sáıkes mal ustaımyz. Malǵa qajetti suly, arpa egemiz. Bárin elep-ekshep, óndirgen bıdaıymyzben esep aıyrysamyz. Artyǵyn satyp, qaryzdardan qutylyp, eńbek etken adamdardyń jalaqysyn tóleımiz.

Bıdaı keptirgish keshender salynsa

Egin jınaý kezinde toqtaýsyz jaýyn jaýyp ketetin jaǵdaılar bolady. Buryn ondaı kezde bı­daıdy shaýyp alyp, aýdan orta­lyǵynda nemese keńsharda orna­lasqan astyq qabyldaý kásip­oryn­daryndaǵy bıdaı keptiretin qurylǵylarǵa jetkizetin edi. Qazir onyń biri de joq. Al kúnniń ashylýyn kútip qalsań, ýaqyttan da utylasyń, astyqtyń sapasy da túsip ketedi. Aldaǵy ýaqytta osy jaǵyn memlekettik turǵyda oılastyryp, sheshken durys dep oılaımyn. О́ıtkeni onyń bárine sharýa qojalyqtarynyń kúshi jete ber­meıdi. Qazir kórshi Reseı eli bıdaı keptirgishterdi shyǵaryp jatyr. Biraq baǵasy arzan emes. Bıdaı keptiretin qurylǵyny alý, ornatý jaǵyn aýdan, oblys bas­shylyǵy sheshkeni durys. Osy oraıda, astyq qabyldaý kásip­­oryndarynyń bıdaı kepti­re­tin qurylǵylary durys jumys iste­se, bárimizge de tıimdi bolar edi. Biz onyń qyzmetine ǵana aqy tóler edik. Sol sııaqty astyq saq­taı­tyn qoımalar bolýy kerek. Jal­py, tuqymdy saqtaý, bıdaı­dy kóktemde egý kezinen bas­tap, ony jınap alýdy qosqanda, eleva­tor­larǵa tapsyrǵanǵa jáne eli­miz­diń naryǵy men shetelge eks­port­qa shyǵarǵanǵa deıingi pro­ses­ter­ge qajetti barlyq qural-jab­dyq­­­tardy qamtamasyz etý jáne olar­­­dy ornalastyrý, jumy­syn júr­­gizý Úkimet tarapynan jú­ıeli túrde qolǵa alynýy qajet. Al dı­­­qan­dar tek egin egý, jınap alý naý­­­qany­men alańsyz aınalysýy tıis. 

Jalpy, jer degenimiz – tiri organızm. Ony ekologııalyq zardaptarǵa ushyratpaı, tıimdi paıdalaný kerek. Egin nemese basqa da dándi-daqyl­dar ekkendikten, jerge zııan kelmeýi tıis. Mysaly, asa joǵary ónim alý maqsatynda nebir tehnologııalardy, qaýipti tyńaıtqyshtardy qoldanyp, jerdi azdyryp jiberip jatqandar týraly da estip júrmiz. Birneshe jyl paıdalanylǵan alqaptar jaramsyz bolyp qalatyny týraly da aıtylady. Sondyqtan jerdiń topyraǵy, onyń quramy udaıy ǵylymı turǵyda zerttelip otyrýy kerek. Buryn alqapta qalǵan bıdaıdyń sabaqtaryn bir jerge jınap, órteıtin edi. Qazir mundaı tásilge jol berilmeıdi. Onyń ekologııalyq zardaby bar. Sol sebepti qazir bıdaıdyń sabaqtary men qaldyqtaryn jerdiń betine shashyp tastaımyz. Topyraqty nól­dik óńdeý júıesine kóshtik. Bu­ryn jer qyrtysyn qaıta-qaı­ta aıyra beretin bolsa, qazir kóp qoz­ǵamaımyz. Eń bastysy, topy­raqqa zııan keltirmeı, jer­diń qu­nar­lylyǵyn, ylǵalyn ózinde saq­taı bilýimiz qajet. Bizde topyraq bonıtetiniń baly joǵary ǵoı.

Tabys kilti – ǵylym men tehnologııa

Adamzat balasynyń búgingi ǵylymı-tehnologııalyq ǵalamat jetistikter­ge qol jetkizýi ǵalym­dardyń eńbeginiń arqasy. Baıaǵyda adamdar atpen, arbamen júrgen bolsa, qazir el men eldiń arasyna ushaqpen qatynaıdy. Osy­dan bir ǵasyr buryn poıyzdar saǵatyna 30-40 shaqyrym jyl­dam­dyqpen qozǵalsa, búginde 300-400 shaqyrym jyldamdyq­pen júıtkıtin poıyzdar bar. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde ushaq­tar­dyń jyldamdyǵy 200-220 shaqyrym­dy quraǵan. Al qazir saǵatyna 1 myń, tipti 2 myń sha­qy­rym jyldamdyqta usha ala­tyn jolaýshylar ushaǵy bar. Áskerı ushaqtardyń jyldamdyǵy dybystan da ozady, olar saǵatyna 4 myń shaqyrym jyldamdyqty baǵyndyryp otyr. Sondyqtan qaı salada bolsyn, ǵalymdarmen birge jumys isteýdiń tıim­di bolatyny sózsiz. Kezinde ǵalymdar óndiris oryndarymen tyǵyz baılanys jasap, jańalyqtaryn engizip, eńbek ónim­diligin arttyrýǵa tikeleı atsa­lysty. Al qazir ǵalymdar men ónerkásip arasynda baılanys jo­qtyń qasy. Osy kemshiliktiń or­nyn toltyryp, ǵalymdardyń ashyp jatqan jańalyqtaryn óndi­riske engizip, tıimdi jobalar­dy iske asyrý – búginginiń talaby. Týǵan ólkemizdiń qunarly jer­lerin tozdyryp almaý, ekolo­gııa­lyq apattarǵa ushyramaý úshin ǵylymnyń utymdy jańalyq­taryn paıdalanýdyń mańyzy zor.

Sýbsıdııa – sharýaǵa demeý

Búginde tehnıka da, tehnologııa da ózgerip jatyr. Aýyl sharýa­shyly­ǵy­na janar-jaǵar­maıdy jeńildikpen bere­tini de oryndy. Biz Reseı eliniń dı­qandarymen baılanystamyz. Olar aýyl sharýashylyǵymen aına­lysatyndardyń bárine de alǵan tehnıkasynyń 50 paıy­zyn sýbsıdııa berip qaıtaratynyn aıtady. Bizde eginmen aınalysatyn­dar­ǵa ǵana 25 paıyzdyq sýbsıdııa­men qaıtarady. Aldaǵy ýaqyt­ta biz­diń elde de sondaı múmkin­dik­ter jasalsa, astyq óndirý­shilerge úlken qoldaý bolar edi. Tehnıkalary jańarǵan saıyn sharýa qojalyqtarynyń jumys tıimdiligi artady, ónimderiniń sapa­sy da jaqsarady. Búginde Re­seı­diń kombaındary 45-50 mln teńge turady. Alys shetel­diki tip­ten qymbat. Qosalqy ból­shek­teri de arzanǵa túsetin bol­ǵan­dyq­tan biz kóbine kórshi eldiń «Vektor» degen kombaınyn alamyz.

Nesin jasyraıyq, qazir aýyl sharýa­shylyǵynda júrgenderdiń kóbi jańa kombaın, traktorlar ala almaıdy. Sol sebepti 200-300 gektar jeri bar sharýa qojalyqtary burynǵy Keńes odaǵy kezinde shyqqan tehnıkalaryn jamap-jasqap, barymen kún kórip júr. Tozyǵy jetken tehnıkamen mol ónim de jınaı almaısyń. Osynyń bári memleket tarapynan oılastyrylyp, sheshilgeni jón.

Mal sharýashylyǵyna naqty jaǵdaı jasaý kerek

Mal sharýashylyǵy kúrdeli óz­geris­terdi qajet etedi. Oǵan úlken qoldaý qajet. Negizinen asyl tuqymdy malmen aına­lys­qandarǵa ǵana sýbsıdııa beriledi. Al basqalary ondaı qoldaýǵa qol jetkize almaı otyr. Búgingi tańda áleýeti joǵary sharýashylyqtar ǵana asyl tuqymdy mal ósiredi. Al basqalary maldy semirtip, soıý úshin satýmen ǵana shektelip júr. Sondyqtan maldy asyldandyrýǵa da kóp mán berilýi tıis. Basym bóligi etti iri qara malyn baǵady. Al sútti sıyrlardy alaıyn dese, onyń sútin saýyp, aýdan ne oblys ortalyǵyna jetkizýdiń problemasy bar, uzaq jolǵa ashyp ketedi. Búginde mal ustaý men baǵýdyń ózindik quny arta tústi, tapqan tabystaryn aqtaı qoımaıdy.

Mal sharýashylyǵynyń qıyn­dyq­tary óte kóp. Malshylar qysy-jazy tynym tappaıdy. Bizdiń jaqta qys alty aı bolady. Dalada baǵa almaısyń, qorada ustap, jem-shóbin berip turasyń. Maldy tek eńbekqor adam ǵana baǵyp, baptap, kúte alady.

Baıaǵyda ata-babalarymyz mal baǵý­dyń qyr-syryn tereń bilgen ǵoı. Qys­ta qystaýda otyrǵan, jazda jaılaýǵa kóshken, tipti kúzde bir-eki aı kúzeý­de otyratyn bolǵan. Abaıdyń áıgili «Qarasha, jeltoqsan men sol bir-eki aı» atty óleńinde «Erte barsam jerimdi jep qoıam dep, yqtyrmamen kúzeýde otyrar baı» degen joldary bar emes pe? Sondyqtan bizge de qazir zamanaýı jetis­tikterdi paıdalana otyryp, maldy jaz­da jaılaýǵa shyǵaryp, qys aılarynda qystaýǵa alyp kelip baǵatyn tásilge shy­ǵarmasa bolmaıtyn sııaqty. Bul úshin aýdan ortalyqtary mańynda iri sharýa qojalyqtaryna jer bólip, jyly qoralar salyp, maldy aıdap ákelip, aýdandaǵy adamdarǵa jumys berip, kóktemge deıin qystap shyǵatyndaı jaǵdaı jasasa, oryndy bolatyn sııaqty. Kóktemde jaılaýǵa shyǵarý kerek. Osylaı maldyń sanyn da, sapasyn da arttyrýǵa bolady.

Búgingi tańda alys qystaqta qalǵan malshyǵa alty aı qysta qatynas bolmaı qalady. Azyq-túlik jetkize al­maısyń jáne ondaı jerge eshkim bar­ǵysy da kelmeıdi. Tipti qysta joldy qardan tazartýdyń ózi úlken prob­lema. Buryn aýdan ortalyǵynan keń­sharlarǵa, bólimshelerge baratyn joldy sharýashylyqtar udaıy tazartyp turdy. Bizdiń jaqta keıde qysta jol boıyndaǵy qardyń bıiktigi eki metrden asady. Týnneldiń ishimen júrip kele jatqandaı bolasyń. Búgingi tańda mal qystaqtarynan aýylǵa deıingi joldy eshkim tazartpaıdy. Sondyqtan 60-70 shaqyrym jerge traktormen de jete almaı­syń. Malshy qysta aýyra qalsa, aýrýhanaǵa jetkizý de qıyn. Bul máseleni tereń zerttep, óńirdiń jaı-kúıin jáne aýa raıyn eskere kelip, bir sheshimder qabyldaý kerek. Tutastaı alǵanda, malshylar halyqty etpen qamtamasyz etip otyr. Olardyń problemalaryn naqty sheshpesek, mal sharýashylyǵy damymaıdy. 

Aýyl sharýashylyǵyn damytýda aýyldyń róli zor

Endi bir másele – turǵyndar­dyń qala­larǵa qonys aýdarýy. Ásirese, jas­tardyń aýyldan ketip qalǵany qıyn bolyp tur. Eńbek etetin jastaǵy adamdardyń ketkeni óz aldyna, olar kóshken soń, mekteptiń birinshi synybyna baratyn oqýshylar bolmaı qalady. Eki-úsh jyl boıy bastaýysh synypqa eshkim barmasa, balalar sany azaıǵan mektep jabylady. Al bilim uıasy jabylsa, aýyldyń berekesi ketedi. Ustazdar jumyssyz qalady. Olar da qalaǵa qaraı kóshedi. Qalǵan oqýshylar kórshi aýyldarǵa baryp oqýǵa májbúr bolýda. Mysaly, kezinde 300 oqýshy oqyǵan mektepterde qazir 50-60 baladan qalyp otyr. Qaratal, Teńiz, Kamenoral, Barkıdiń mektepteri qandaı edi?! Endi olar da jabylǵaly tur. Mysaly, bizdiń aýyldaǵy mektepte bir kezderi 11-synyp oqýshylaryn oqytqan muǵalimderge ózimiz jal­aqy tóledik. Sodan keıin «1-sy­nypqa baratyn balalar joq, oqý­shylar sany azaıdy» degen sebeppen jabylyp qaldy. Sol jyly turǵyndar údere kóship ketti.

Saqtalyp kelgen bir júıe buzylǵan soń, báriniń toz-tozy shyǵyp, «aýyldyń bolashaǵy bar ma, joq pa?» degen suraq týyndaıdy. Buryn kósheleri túzý, bir qatardy saqtap turǵan úılerdiń de kórki ketedi. Kóshken adamdar úılerin buzyp alyp, qalaǵa alyp baryp, materıaldaryn qurylysqa paıdalanady. Qalaı desek te, oblysta irgesi sógilip ketken aýyldar az emes.

Negizi kúre joldyń boıynda jáne basqa eldimekenderge jaqyn aýyldy ortalyq retinde saqtap qalýdyń mańyzy óte joǵary. Áleýmettik-mádenı nysandar saqtalsa, aýyz sýmen, gazben, tas jolmen qamtamasyz etilse, aýyl turǵyndary eshqaıda ketpeıdi. «Qalaǵa baryp, ár jerde jumys istep, basqa ortada júrgenimshe, ózim úırengen aýylym jaqsy», dep bári de týyp-ósken jerinde tura berer edi. Týǵan jerdiń qadir-qasıetin bilgen adamǵa aýyl­dyń orny bólek qoı!

Eń birinshiden, aýylǵa oń kóz­qaras kerek. Eldiń yntymaǵyn, tutastyǵyn saqtaýda, óńirlerdi, onyń ishinde aýyl sharýashylyǵyn damytýda aýyldardyń róli óte zor ekenin túsinetin ýaqyt jetti. Shekara mańyndaǵy aýdandar men mekender bar. Olardy ustap qalý tipten mańyzdy! Res­pýblıka boıynsha shaǵyn eldi­mekenderdi saqtap qalýǵa arnal­ǵan baǵdarlama bolýy kerek. Bul qordalanyp qalǵan kúr­deli problemalardy sheship, bólin­gen qarajat maqsatty túrde jum­salsa, aýyl da kórkeıedi, tur­ǵyndary da turaqtanady.

Osy atalǵan problemalardyń memlekettik deńgeıde sheshilýine mán berilse jáne biz sııaqty aýyl sharýashylyǵy salasynda júr­gen adamdardyń oı-pikirlerin jınaq­tap, saralap, óńirlerdi damytýǵa kúrdeli betburys jasalsa, úlken jetistikterge jeter edik.

Shaǵyn sharýa qojalyqtaryna shynaıy qoldaý qajet. Osy salada qandaı problemalar bar, sonyń bárin tereń zerdelep, ǵylymı jańalyqtarǵa súıene otyryp, keshendi túrde sheshe bilsek, elimiz órkendeı túsetini aqıqat.

Halqymyz «Qalaýyn tapsa, qar janar» deıdi. Túbi eli­miz­de aýyl sharýashylyǵy órken­deıdi. О́ıtkeni álem halqyn azyq-tú­likpen qamtamasyz etý máse­le­si kún ótken saıyn ózekti bola túsýde. Tek osy salany damytý­dyń jolyn taba bilýimiz qajet.

Orazǵalı OMAROV,

«Qarajar» JShS dırektory

Qostanaı oblysy,

Meńdiǵara aýdany