Shoqan Ýálıhanov: «Oshtyń tóńireginde Tahty-Sýleıman – «Solomonov prestol» dep atalǵan tas, shyǵys ańyzdary boıynsha osy paıǵambardyń ýáziri bolǵan Asaftyń mazary jáne Júnis (Iona) paıǵambardyń mazary bar. Biz Oshtyń tóńiregindegi qasıetti jerler týraly kitapty ózimiz de oqydyq. Odan belgili bolǵandaı, Muhammed bul qalanyń bar ekenin bildi jáne aq dindegi árbir adamǵa ómirinde bir ret bolsa da Oshtaǵy qasıetti jerge kelip ketýdi nusqady», dep jazǵan (Ch.Ch.Valıhanov. Sobranıe sochınenıı v pıatı tomah. 3 tom, str 183).

Árıne, Ýálıhanovtyń bul jazǵandaryn oqyǵan adamda «Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s.) Osh qalasyn ne úshin qadir tutty eken?» degen saýal týyndamaı qoımaıdy. Naqtylaı keteıik, Sh.Ýálıhanov kitaptyń qalaı atalatynyn jazbaǵan eken. Jaqynda L.Zımın degen avtordyń «Osh qalasy jóninde musylman ańyzy» degen maqalasyn kezdestirip, bul boıynsha edáýir málimetke tap boldyq. Aldymen Zımınniń kim ekendigine toqtalaıyq.

Lev Aleksandrovıch Zımın (1886-1920) – arab, parsy jáne túrik tilderi boıynsha maman, tarıhshy. Sankt-Peterbýrg ýnıver­sıtetiniń shyǵys tilderi fakýl­tetin 1904 jyly támam­­daǵan. Sol kezderdegi Orta Azııadaǵy aldyńǵy oqý oryn­darynyń biri Tashkent realdyq ýchılıshesinde sart (ózbek) tilinen sabaq bergen. Azamattyq soǵys jyldarynda Merv qalasyndaǵy realdyq ýchılısheniń dırektory bolǵan.

L.Zımın 1911 jyldyń jaz aılarynda Osh qalasynda bir aı boıy ǵylymı-zertteý isterimen aınalysady. Oshqa keler aldynda Tashkent qalasynda bolyp, Osh qalasy týraly jazylǵan maǵ­lumattardy jınaıdy. Belgili shy­ǵystanýshy oqymysty, tash­kenttik N.P.Ostroýmov oǵan «Týr­kestanskaıa Týzemnaıa gazeta» (Gazet 1885-1909 jyldary Tashkentte orys jáne sart (ózbek) tilderinde shyǵyp turǵan) basy­lymynyń 1885 jylǵy sandarynda ózbek tilinde jaryq kórgen Osh shahary jónindegi maqalany oqýdy usynady. О́zbekshe jaqsy bilgen L.Zımın «Osh shaharynyń rısalasy» degen osy maqalany oqyp, biraz málimetke qanyǵyp, Osh qalasyna baryp kelgennen keıin, 1913 jyly Tashkentte shy­ǵyp turǵan «Protokoly zaseda­nıı ı soobshenııa chlenov Týrkes­tan­skogo krýjka lıýbıteleı arheo­­logıı. God XVII (11 dekabrıa 1912 g. – 11 dekabrıa 1913 g.). Tash­kent, 1913» degen jınaqta ja­rııa­laıdy. Zımın maqalany jaı ǵana aýdaryp qoımaı, oǵan ǵy­ly­mı tús­indirmeler men Oshqa bar­ǵan­daǵy kórgen-bilgenderin jazǵan.

Gazettegi rısala (ańyz-áńgi­me) Osh qalasynyń osylaısha atalý tarıhynan bastalypty. «Al­ǵashqyda Osh Haır-ýl-Býldan (arabsha, «qalalardyń eń jaqsysy» – N.B.), sondaı-aq Osh dep ataldy, keıingi ataýdyń shyǵýy tómendegideı: Qudiretti Alla taǵala Ázireti Jábireıilge Ázireti Adamǵa egin ekkendi úıret dep buıryq berdi. Ázireti Jábireıil sol sátte peıishten jup ógizdi shyǵaryp, Ázireti Adamǵa jerdi óńdeýdi úıretip, oǵan aıtty: «Oý, Adam, Qudiretti Alla ta­ǵala saǵan nandy (shıkideı) jemesin dedi. Ázireti Adam maqul boldy. Ázireti Jábireıil jer óńdeıtin soqany ázirlep, ony Adamǵa berdi. Adam jup ógizge moıynturyq salyp, Úndistannan Basrııa jerine deıin, ol jaqtan Persııaǵa deıin júrip ótti, biraq ógizderdi artqa qaraı bura almady. Sonda Jábireıil «Hosh» dep aıtyp, olardy burdy. Osydan baryp Osh ataýy kelip shyqty».

L.Zımın maqalaǵa túsindir­mesinde tarıhshy V.Nalıvkınge silteme jasap, ańyzdyń basqa nusqasynda Adam-Atanyń ornynda Súleımenniń atalatynyn da aıtady. Sondaı-aq L.Zımın H ǵasyrda ómir súrgen tarıhshy Ál-Istahrıdiń kitabynan mynadaı úzindini keltirgen: «Osh qalasynyń qonystary syrtynan dýaldarmen qorshalǵan, ishinde qamal jáne basqarýshynyń úıi bar, ol (kórshiles) túrikterdi baqylaıtyn qaraýyl munarasy bar taýǵa janasa salynǵan. De­mek, budan H ǵasyrda Osh qala­­syna deıingi jer Persııa dep ata­­lyp, qala parsylar men túrik­­ter­diń shekarasy bolǵanyn ańǵaramyz».

Osh qalasy ne úshin qasıetti dep sanalǵanyn rısaladaǵy myna joldardan baıqaımyz: «Áziret Áliniń (oǵan Alla razy bolsyn) Asa meıirimdi elshiden (oǵan Allanyń salaýaty men sálemi bolsyn) estip, aıtyp ketkeni tómendegideı: «Bir kúni túnde men mıǵrajǵa kóterildim. Tórtinshi qabatqa jetkenimde shyǵysqa jáne batysqa kóz júgirttim, shyǵys jaqtyń qıyrynda jaryq­ty kórdim: quddy aspanǵa jaryq shamdy ilip qoıǵandaı, Baky mazaryndaǵyǵa uqsas (Baky mazary – Mekkede. Muhammed paı­ǵambar oǵan baryp, qaıtys bol­ǵandarǵa duǵa oqyp turatyn bolǵan. Munda paıǵambardyń týysqandary, joldastary, sahabalary t.t. jerlengen – L.Z.). Sonda men Ázireti Jábireıilden: «O, meniń Jábireıil aǵam, qıyr shyǵystan Baky múrdesindegi ja­ryqqa uqsas aspanǵa kóterilip bara jatqan jaryqty kórdim»,  dedim suraýly júzben. Ázireti Jábireıil jaýap berdi: «O, Muhammed, siz suraǵan qıyr shy­ǵys­taǵy jaryq sol jaqtaǵy jerde. Ol jerdiń aty – Haır-ýl-Býldan nemese Osh. Ol jerde taý bar. Ázireti Súleımen bul taýdaǵy meshitte Alla taǵa­laǵa kóp maqtaýlar aıtyp, taǵ­zym jasaǵan». Sosyn Ázireti Já­bi­reıil buǵan baılanysty oqı­ǵa­lardyń barlyǵyn bastan-aıaq aıtyp berdi. Sonda Alla taǵa­lanyń qasıetti elshisi (s.ǵ.s.) barlyq máselelerdi estip, tilek (tıesili) tiledi. Sol sátte Ázire­ti Jábireıilge (ǵ.s.) Qudiretti Alla taǵaladan pármen keldi. Qudiretti Alla taǵala buıyrdy: «Osh ta­ýyn aspannyń tórtinshi qabatyna kóter, birde-bir jan ıesi muny bilmesin». Sol mezette Ázireti Jábireıil ol taýdy aspannyń tórtin­shi qa­ba­tyna kóterdi, esh­kim bul jó­ninde bilgen joq».

Taǵy bir ańyzda Osh jeri sýymen qosa aspanǵa kóterildi dep aıtylady. Alla taǵalanyń qasıetti elshisi (s.ǵ.s.) meshitke kirip, eki rákat namaz oqydy, Ázi­reti Sú­leı­menniń taza rýhyna kóńil bur­ǵan Alla taǵalany maqtap duǵa oqy­dy jáne kúnáhar­lardyń, búlik­shi­lerdiń jáne aramza adamdardyń kúná­laryn keshirýdi, taýdy óz orny­na qoıýdy surady. Ázireti Jábi­reıil taýdy óz ornyna bekit­ti. Alla taǵa­lanyń Elshisi sol me­shit­tegi tas­qa qolynyń jáne mań­daıynyń izin qaldyrdy. Eger qaısybir dinge sengen kisi meshitke kirip, eki rákat namaz oqysa jáne sol kıe­liniń (Muhammed paıǵam­bar­­dyń – N.B.) qaldyrǵan qa­sıet­ti belgisine taǵzym jasasa, bul a­damdy qııamette tirilgende to­zaq­­tyń oty sharpymaıdy, (Alla taǵalanyń) Elshisi (s.ǵ.s.) ony qut­qarady jáne peıishke kirgizedi».

Mıǵraj týraly áńgime Qoja Ahmet Iаssaýıge baılanysty dinı ańyzdy eske túsiredi. Dinı raýaıattarda mundaı baıan bar. Muhammed paıǵambar (s.ǵ.s.) mıǵ­rajǵa kóterilip bara jat­qanda, úsh adamnyń rýhyn kóripti. Ázireti Jábireıilden «Bular – kim?» dep surasa, Ázi­reti Jábireıil: «Bular sizdiń úm­betterińiz. Biri – Imam Aǵ­zam, ekinshisi – Ǵaýsyl Aǵzam, úshinshisi Qoja Ahmet» dep ja­ýap bergen. El arasynda aıtylyp júrgen «Mekkede – Muhammed, Túrkistanda – Qoja Ahmet» degen sóz osyndaı ańyzdardan kelip shyqsa kerek.

Qyrǵyzdar Osh­ty ekinshi Mek­ke dep esepteıdi. Buǵan Ibra­gım, Súleımen jáne Muhammed paıǵambarlar (s.ǵ.s.) týraly el aýzyndaǵy ápsanalar sebep bolǵany sózsiz.

L.Zımın maqalanyń túsindir­melerinde el aýzyndaǵy áńgime­ler­ge sene bermeý kerektigin, Muhammed paıǵambar dúnıeden ótken soń, 200 jyldan keıin dinde jik paıda bolyp, sony aýyz­dyqtaý úshin áńgimeni paı­ǵam­bardyń atynan baıandaý ádet­ke aınalýy múmkin ekendigin eske salǵan. Avtor ǵylymı is-sapary kezinde Súleımen taýda kórgenderin: «Tahty-Súleımanǵa áldeneshe ret barǵanymda, eshkim maǵan Muhammedtiń izin kórsete alǵan joq, esesine Súleımen qaldyrǵan izderdi qadam basqan saıyn kórsetip jatty. О́tken ǵasyrdyń aıaǵynda Oshqa kelgen Sherbına-Kramerenko myrza túzemdikterdiń kórsetýi boıynsha Súleımenniń taýǵa kelgendegi izin egjeı-tegjeıli sýrettegen. Biraq Muhammed qaldyrǵan izdi kórsetti dep aıtpaıdy», dep tym qysqa qaıyrǵan.

Sankt-Peterbýrgtegi Impe­ra­tor­lyq kórkemóner akademııa­synyń joldamasymen 1895-1897 jyldary Orta Azııadaǵy kóne eskertkishterdi zerttegen tarıhshy-arheolog, arhıtektor, sýretshi-keskindemeshi Nıkolaı Sherbına-Kramerenkonyń (1863-1913) Súleımen taý týra­ly aı­tylǵan «Orta Azııadaǵy qa­sıetti musylman áýlıeler jónin­de (saıahattyq jazbalar jáne áserler)» aty maqalasy 1896 jyly Samarqandta jaryq kórgen «Samarqand oblysynyń 1896 jylǵy anyqtama kitaby» degen basylymda jarııalanypty.

«Ejelgi Osh ǵajaıyp Tahty-Súleıman taýynyń eteginde sozylyp jatyr, – dep jazady N.Sherbına-Kramerenko. – Eń ǵajaby, meniń kórgenim, bul sart­tardyń kıeli orny – Súleımen patshanyń mazary jáne úıshigi. Buralańdaǵan jartasty soqpaqpen kózdegen bıikke shyǵyp, men túnerińki otyrǵan moldalardy kórdim. Olar maǵan Súleımenniń kebisshisi turǵan delinetin úńgirdi kórsetti. Odan ári jartastaǵy eki oıyqty kórsetti. Aıtýlarynsha, bireýine Súleımen osy jerde dem alǵanda aıaǵyn salyp otyrypty, onyń ar jaǵynda tas bar, oǵan Súleımen otyrǵan sy­ńaıly... Jartastyń arǵy jaǵyn­daǵy Súleımenniń múrdesi bar jaqtan taýǵa oıylǵan taǵy eki dóńgelek oıyqty kórsetti, bul jerde Súleımen jýynady eken, sondaı-aq onyń shıpaly qasıeti bar dep sanaıdy. Sondyqtan sıynýshylar aýyrǵan bastaryn oıyqqa salady eken. Bulardan joǵary jerde jańadan salynǵan kishkentaı mazar bar, sol jerdegi jartastan eki jalpaq oıyqty kórsetti, arasy bir-birinen bir arshyn, muny Súleımenniń namaz oqyǵandaǵy tizeleriniń izderi dep aıtty. Bul oıyqtardyń al­dynda kishirek úsheýi bar, bular – Súleımenniń kóz jasy tam­shy­larynyń izi».

Rısalada Haır-ýl-Býldanda (Oshta) Ázireti Jábireıildiń (ǵ.s.) aıaǵynyń 11 iz-tańbasy qalǵany da jazylypty. Sondaı-aq Barakýh taýyna (Súleımen taýdyń taǵy bir ataýy) 366 paıǵambardyń jáne Alla elshileriniń tabany tıgen dep aıtylady da, maqala: «Ázireti Muhammed Jýrjanıden (oǵan Alla razy bolsyn) bizge jetkendeı, Osh jerinde jer­len­gen áýlıe kisilerdiń, sheıh­ter­diń, úlemderdiń, jaqsy adam­dardyń, paıǵambarlardyń, din taratýshylardyń sanyn bir Alladan basqa eshkim bil­meıdi, Alla aqıqatty óte jaq­sy biledi», dep aıaqtalady. Any­ǵynda, Osh ma­ńaıynda jurt sıyn­ǵan áýlıe­ler kóp. Joǵaryda atal­ǵan­dar­dan basqa belgilileri – Ydy­rys paıǵambardyń kúmbezi bar, al endi Aıýb paıǵambar shı­paly sýynan denesindegi jara­dan aıyqqan jerde qazir Jalalabad sanatorııi halyqqa qyzmet kórsetýde.

Nazarbek BAIJIGITOV,

Qyrǵyz Respýblıkasy Úkimeti «Qyrǵyz Týy» gazetiniń jaýapty hatshysy,

arnaıy «Egemen Qazaqstan» úshin

Bishkek