Qazaq óleńiniń aspanynda juldyzdaı jarqyrap, orda buzar jasynda opat bolǵan Baýyrjan Úsenovti oıly oqyr­man shyn mánindegi taǵdyrly talant retinde tanıdy. Jýaly jerinde dúnıege kelip, jastyq shaǵy ózi arman qýyp barǵan Almatyda ótken arda aqyn­nyń bul kúnde juldyz tektes jyrlary ózi erterek dúnıeden ótse de, rýhy­nyń ólmeıtindigin kórsetip otyr. Aqynǵa degen aǵa býynnyń, zamandas qalam­dastarynyń iltıpatynyń bólek eken­digin estip te, kórip te júrmiz. Qyran syndy qııada samǵap júrip jalǵanmen qa­pııada qoshtasqan shaıyrdyń shynaıy taǵdyry, jan áleminiń jumbaq syry, muńy men nazy sol óleńderinde. Jalǵanmen syıysa almaǵan, qoǵammen kelisimge kele almaǵan aqynnyń ózi jasyndaı jarq etip, ańyzǵa aınalyp sala berdi.

«Juldyz aqty aspannan

bir dir etip...»

О́z jolym bar, sonan soń óz únim bar,

Taǵdyrym bar syn tunǵan

sezimimde ár.

Umtylamyn, men saǵan umtylamyn,

Qupııańmen sen meniń tózimimdi al, – degen aqynnyń armanshyl janynyń aq shyraǵy, asqaq rýhy búginde kóptiń kókeıinen kete qoıǵan joq. Jany erkin­dik ańsaǵan aqynnyń ómirge kózqarasy, taǵdyrǵa nazy da óleńderiniń ózeginen aqıqattyń aq shuǵylasy bolyp shashylyp tur.

Saýsaqtaryn jaıady sáýlege gúl,

Japyraǵyn julady áýrelep ul.

Ǵumyr boıy dalaǵa telmirýmen,

О́tip jatqan qamkóńil dáýren-ómir,

– deıdi aqyn. Baýyrjan Úsenov jal­ǵannyń jaryǵynda az ǵumyr keshse de, onyń shyǵarmashylyǵynan túrli kezeńderdi tap basqan tamyrshydaı ta­lanttyń belgisin kórýge bolady. Jas­tyq shaqtyń jupar seziminen bastap, adamnyń, zamannyń, qoǵamnyń ortaq qasiretin qozǵaǵan óleńderiniń ózinde de shynaıylyqpen qatar, shynshyldyq bar. Otyz jetiniń oıranyn jazǵan «Qurylyq qasireti», seksen altynyń qasiretin shert­ken «Jeltoqsan jańǵyryǵy» poema­lary da ulttyq ádebıettegi boıaýy qanyq, oıy anyq shyǵarmalar edi. Al Ilııas Jansúgirov, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılınniń qıly taǵdyry týraly jazylyp, kezinde taǵdyry qıyn­dyqqa tap bolǵan «Qara mashına» óle­ńiniń bolmysy da, tarıhy da bir bólek. Al mundaı dúnıeler aqynnyń eske alý keshinde, bolmasa shaıyr atyndaǵy jyr dodalarynda aıtylsa, bul da rýhanı shejiremizdiń aq paraǵynda jazylǵan aqıqat bolyp qalatyn edi.

Juldyz aqty aspannan bir dir etip,

Tamshy tamdy shatyrdan kúmbir etip.

Jazylmaǵan janymdy jyr júdetip,

Onsyz da kóp jiberdi muńdy údetip, – («Tań jyry») degen aqynnyń óziniń de taǵdyry aspannan bir dir etip aqqan juldyzdaı boldy. Árıne, bizdiń býyn Baýyrjandaı aqynnyń kózin kóre qoıǵan joq. Biraq aýyzsha hám jazbasha estelikterden jigittiń sultany, talant­tyń naq ózi edi dep sıpattalatyn aqyn bolmysyn aıqyn kóre alamyz. Armanda ketken aqyn týraly kezinde birtalaı aıtyldy. Sherhan Mur­tazanyń Baýyrjan Úsenovtiń Bet­paqdala qasiretin jyrlaǵan óleńin mysalǵa keltire kelip, «Ajaldyń oǵy oǵan da tıip, ómirden jarq etip, lezde ótip ketti. О́leńderiniń ómiri, sirá, uzaq bolar. Al ańdy, tabıǵatty qor­ǵaý qoǵamy aqynnyń osy óleńin óz meke­mesiniń mańdaıyna jalaýlata ilip qoı­sa ǵoı», degeni eldiń esinen qalaı shyǵa qoısyn. Iran-Ǵaıyptyń ókinishti keıipte «Aınalaıyn-aı... Aınalaıyn! Sen – Men úshin – Tirisiń, Baýyrjan! Hal­qyń – Qazaǵyń úshin de...», dep tebi­rengeni de júrekti eljiretetin sezim. Aǵalardyń osy bir alqaýy talanttyń dáreje-deńgeıin kóterip turǵan sóz, biraq aqynnyń rýhyn, atyn óltirmeý bárimizdiń ortaq mindetimiz ekenin eske salyp turǵan amanat-sóz de sııaqty... Árıne, aqyn aldymen óziniń óleńderi arqyly aqyn. Baýyrjan Úsenov kim degende, áýeli esimizge «Qara mashına», «Búırek týraly jyr» óleńderiniń túse­tini anyq. Bul óleń de jazyqsyz japa shekken jannyń ishki qasireti edi. Tap bir óziniń ajalyn boljaǵandaı, ǵaıyptyń kemesine erte minip ketetinin bilgendeı jazylǵan dúnıeniń kim-kimdi de tebirentpeı qoımasy anyq.

Bir óksik alqymyma kep turady,

Shýlaıdy kóńilimniń kók quraǵy.

Buıyǵyp búıirimde búlkildegen

Búıregim túbi meni jep tynady,

– degen qaıran aqyn, sol orda buzar shaǵynda kelmestiń kemesine minip ke­te bardy. Árbir shyǵarmanyń ózindik taǵdyry men tarıhy bolady. Bul rette aqynnyń jary Gaýhar Tajkenova da aqynnyń taǵdyrly týyndylary týraly áńgimelep bergen edi. «Bizdiń otaý qurǵanymyzǵa da alty jyl ýaqyt bolyp qalǵan. Sol baqytty shaqtyń tusynda Baýyrjan eki búıreginen tura almaı, qatty qınalyp, kóz aldymda solyp bara jatty. Sol kezde óleń jazýdan bas almaı, óziniń ishki jan qınalysyn óleńge aqtardy. Jazyqsyz japa shegip, kózqarasy úshin qýǵyn kórgenniń saldarynan eki búıregi istemeı, 1991 jy­ly táýelsizdikke sanaýly kúnder qal­ǵanda dúnıeden ozdy. Sol kezde ákem marqum «Shúkir et, qyzym» deýshi edi. Men túsinbeı, qanatymnan qaıy­rylǵan qustaı kúı keshtim. Ol kezde men nebári jıyrma segizde edim. Bes jáne úsh jasar eki balamen jesir qalyp, tyǵyryqqa kep tirelgendeı ózimdi tirideı jeı berdim. Jalǵyzdyqta ja­nyma jubanysh tappaı, tek óleń oqyp, ózimdi poezııadan taptym», deıdi aqyn­nyń jary. Bul óleń shaıyrdyń eki dúnıe arasyndaǵy, jantásilim eter sátindegi arpalysy ekenin uǵýǵa bolady. Aqynnyń ózi ómirden ótip ketse de onyń artynda kóńilge demeý sózi qalady. О́lim túgili, ókpege qımaıtyn janashyr jandar aqyn rýhynyń óshpeýine hal-qaderinshe atsalysady. Gaýhar Tajkenovanyń aıtýynsha, 1992 jyly qarasha aıynda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda Meıirhan Aqdáýletulynyń uıymdastyrýymen Baýyrjan Úsenovti eske alýǵa arnalǵan kesh ótedi. Almatyǵa aqynnyń kózkórgen, syılas bolǵan adam­dary baryp, estelikter aıtady. Juldyzdaı aǵyp ótken jasyn ǵumyrly aqynnyń rýhyn ardaqtap, atyn aspandatqan bul sát te kópshiliktiń kókeıinde máńgilikke saqtalyp qaldy.

Qaıta oralǵan

«Qara mashına»

Kezinde aqynnyń taǵdyryna áser etken «Qara mashına» óleńi de oqyrmanǵa jaqsy tanys. Biraq, talaı ýaqyt bas­pa betin kórmeı, shyńyraý túbinde jatqandaı kúı keshken shyǵarma da shynaıylyqtyń ólmeıtindigin kórsetse kerek. «Baýyrjannyń túbine jetken «Qara mashına» degen óleńin tappaı shyr aınalyp, izdeýge kiristim. Ta­bylmady. Keıin, ıaǵnı 2011 jyly Baýyr­janmen birge oqyǵan kýrstasy, belgili ǵalym Baýyrjan Omarov habarlasyp, «Súıinshi! «Qara mashına» tabyldy» dedi. Qudaıym bar eken. Qýanyp kettim. Ol óleńniń túpnusqasyn kezinde Baýkeń ashýlanyp, kóz aldymda jaǵyp jibergen edi», deıdi Gaýhar Tajkenova. Aqyn jarynyń aıtýy boıynsha, ilgeride ǵalym Tursynbek Kákishev, Baýyrjan Omarov bári Qaraǵandy qalasyna toıǵa barady. Toı ústinde asaba Tursynbek Kákishevke sóz bererde Baýyrjan Úsenovtiń «Qara mashına» degen óleńinen úzindi oqıdy. Sol sátte Baýyrjan Omarov asabadan bul óleńdi qaıdan biletinin suraıdy. Ol óleńniń Qaraǵandyda ánshi Jaqsygeldi Kemalov degen kisiniń úıinde magnıtofonda jazýly turǵanyn aıtady. Kezinde Baýyrjan aqynnyń ózi Qaraǵandyda bolǵan shaǵynda, óz daýysymen jazylyp qalǵan óleń osylaı tabylady. 1981 jyly týyp, keıinnen taǵdyry túrli qyspaqqa túsken týyndynyń tolyq nusqasy Baýyrjan Omarovtyń «Baýyr­jan sal» degen esteliginde jarııalanady. Sodan beri oqyrman aqynnyń «Qara mashına» degen ataqty óleńimen qaıta qaýyshady.

Úsh uly adam daryn esken túrinen,

Kelbetine Qudaıdaıyn úńilem.

Bir-aq jylda qaıtys bolǵan, tarıhı

Qubylys dep oılaıtynmyn muny men...

Jazyqsyz jalanyń qurbany bolǵan qaı­ratkerlerdi joqtaǵan azaly jyr aqyn­nyń shoqtyqty shyǵarmalarynyń biri.

Aqynnyń tutas bolmysyn ashý kúr­deli sharýa. Biraq, kezinde birge júrgen, qımas, syılas bolǵan jandardyń jaqsy sózi aqynǵa berilgen ádil baǵa. Svetqalı Nurjan «Kókirekte úni qalǵan jan-daýys» atty esteliginde aqyn dosy Baýyr­jan Úsenovtiń «Qara mashına» óleńi týraly jazady. «Jazýshylar Oda­ǵynda ótken bir jıynnyń sońy poezııa keshine ulasyp, Baýyrjan 37-jyldyń surapylyn sýretteıtin «Qara mashınasyn» oqyǵany esimde. Keshti basqaryp otyrǵan Ábish aǵa Kekilbaevtyń oǵan sonshalyqty muńdy tebirenispen, sonshalyqty yrzalyqpen qaraǵany ja­dymnan ketpeıdi. О́zi de sol ashýdas taqyrypqa qazaq qalamgerleri arasynan tuńǵysh pernelep qalam tartqan («Ajar» trıptıhy) Ábish aǵanyń sanasyna ne keldi eken sonda?», deıdi aqyn. «О́mir netken О́ksik pen О́kinishke toly edi? Osynyń bári tirimizde bir-birimizdiń qadirimizge jetpegendigimizden emes pe eken?.. Ne de bolsa, myna baıan­syz jalǵanda bizden ketken bir qate­lik, bizder buzǵan bir jarasym bar sııaq­ty bolady da turady... Baýyrjan, «hosh-hosh» aıtpaı, syr-qazyna, jyr-qa­zyna, án-qazynańdy ózińmen alyp tym asyǵys attanyp kete barǵanyń-aı», dep tebirenedi Svetqalı aqyn. Al Baýyrjan Úsenov mezgilsiz ómirden ótkende, Maraltaı Raıymbekulynyń «Qazanama» degen óleń jazyp, aqyndy egile joqtaǵanyn da búkil el biledi. Jalpy, aqyn týraly qandaı estelikti oqysaq ta, qandaı pikirdi tyńdasaq ta barlyq kóńilden qapyda ketken qyrandy joqtaý, oǵan degen qımastyq sezim bar ekenin baıqaımyz.

P.S. «Shyn aqynnyń ólgen kúni bolmaıdy, tek týǵan kúni bolady» degen sóz bar. Bıyl Baýyrjan Úsenovtiń týǵanyna 60 jyl. Osy oraıda, «Ákimi aqynyn izdegen el baqytty» degen sóz eske túsedi. Ákimdik tarapynan aqynnyń atyndaǵy jyr músháırasy uıymdastyrylsa tipti jaqsy bolar edi. Sebebi, týǵan jeri taǵdyrly perzentiniń esimin eshqashan umytpaýy kerek. Qazaqtyń shalqar dalasynda talaı talant dúnıege keldi, talaı talant dúnıeden ótti. Sol sııaqty, Áýlıeata óńirinde de Artyǵalı Ybyraev, Serik Tomanov, Ázimbek Janqulıev, Saltanat Abashova, О́rnek Qulekeev syndy ómirden erte ozǵan talanttar bar. Solardyń bel ortasynda Baýyrjan Úsenov te tur. Shyny kerek, Jambyl oblysynda osydan úsh-tórt jyl buryn Sherhan Murtaza atyndaǵy jyr báıgesinen keıin aqyn-jazýshylardy eske alatyn respýblıkalyq eshqandaı músháıra ótpegen eken. Sol olqylyqtyń orny bıyl tolyp, óńirde Baýyrjan Úsenovti eske alý keshi, aqyn atyndaǵy músháıra uıymdastyrylsa, bul da taǵdyrly talantty umytpaýdyń bir joly bolar edi...