Qaıda ketip barasyńdar, tyrnalar!
Meni ala ketińdershi bul elden.
Zapy boldym qabaqtardan túnergen,
Jara boldy qos aıaǵym shiderden...

Qazaq óleńiniń aspanynda juldyzdaı jarqyrap, orda buzar jasynda opat bolǵan Baýyrjan Úsenovti oıly oqyrman shyn mánindegi taǵdyrly talant retinde tanıdy. Jýaly jerinde dúnıege kelip, jastyq shaǵy ózi arman qýyp barǵan Almatyda ótken arda aqynnyń bul kúnde juldyz tektes jyrlary ózi erterek dúnıeden ótse de, rýhynyń ólmeıtindigin kórsetip otyr. Aqynǵa degen aǵa býynnyń, zamandas qalamdastarynyń iltıpatynyń bólek ekendigin estip te, kórip te júrmiz. Qyran syndy qııada samǵap júrip jalǵanmen qapııada qoshtasqan shaıyrdyń shynaıy taǵdyry, jan áleminiń jumbaq syry, muńy men nazy sol óleńderinde. Jalǵanmen syıysa almaǵan, qoǵammen kelisimge kele almaǵan aqynnyń ózi jasyndaı jarq etip, ańyzǵa aınalyp sala berdi.
«Juldyz aqty aspannan
bir dir etip...»
О́z jolym bar, sonan soń óz únim bar,
Taǵdyrym bar syn tunǵan
sezimimde ár.
Umtylamyn, men saǵan umtylamyn,
Qupııańmen sen meniń tózimimdi al, – degen aqynnyń armanshyl janynyń aq shyraǵy, asqaq rýhy búginde kóptiń kókeıinen kete qoıǵan joq. Jany erkindik ańsaǵan aqynnyń ómirge kózqarasy, taǵdyrǵa nazy da óleńderiniń ózeginen aqıqattyń aq shuǵylasy bolyp shashylyp tur.
Saýsaqtaryn jaıady sáýlege gúl,
Japyraǵyn julady áýrelep ul.
Ǵumyr boıy dalaǵa telmirýmen,
О́tip jatqan qamkóńil dáýren-ómir,
– deıdi aqyn. Baýyrjan Úsenov jalǵannyń jaryǵynda az ǵumyr keshse de, onyń shyǵarmashylyǵynan túrli kezeńderdi tap basqan tamyrshydaı talanttyń belgisin kórýge bolady. Jastyq shaqtyń jupar seziminen bastap, adamnyń, zamannyń, qoǵamnyń ortaq qasiretin qozǵaǵan óleńderiniń ózinde de shynaıylyqpen qatar, shynshyldyq bar. Otyz jetiniń oıranyn jazǵan «Qurylyq qasireti», seksen altynyń qasiretin shertken «Jeltoqsan jańǵyryǵy» poemalary da ulttyq ádebıettegi boıaýy qanyq, oıy anyq shyǵarmalar edi. Al Ilııas Jansúgirov, Sáken Seıfýllın, Beıimbet Maılınniń qıly taǵdyry týraly jazylyp, kezinde taǵdyry qıyndyqqa tap bolǵan «Qara mashına» óleńiniń bolmysy da, tarıhy da bir bólek. Al mundaı dúnıeler aqynnyń eske alý keshinde, bolmasa shaıyr atyndaǵy jyr dodalarynda aıtylsa, bul da rýhanı shejiremizdiń aq paraǵynda jazylǵan aqıqat bolyp qalatyn edi.
Juldyz aqty aspannan bir dir etip,
Tamshy tamdy shatyrdan kúmbir etip.
Jazylmaǵan janymdy jyr júdetip,
Onsyz da kóp jiberdi muńdy údetip, – («Tań jyry») degen aqynnyń óziniń de taǵdyry aspannan bir dir etip aqqan juldyzdaı boldy. Árıne, bizdiń býyn Baýyrjandaı aqynnyń kózin kóre qoıǵan joq. Biraq aýyzsha hám jazbasha estelikterden jigittiń sultany, talanttyń naq ózi edi dep sıpattalatyn aqyn bolmysyn aıqyn kóre alamyz. Armanda ketken aqyn týraly kezinde birtalaı aıtyldy. Sherhan Murtazanyń Baýyrjan Úsenovtiń Betpaqdala qasiretin jyrlaǵan óleńin mysalǵa keltire kelip, «Ajaldyń oǵy oǵan da tıip, ómirden jarq etip, lezde ótip ketti. О́leńderiniń ómiri, sirá, uzaq bolar. Al ańdy, tabıǵatty qorǵaý qoǵamy aqynnyń osy óleńin óz mekemesiniń mańdaıyna jalaýlata ilip qoısa ǵoı», degeni eldiń esinen qalaı shyǵa qoısyn. Iran-Ǵaıyptyń ókinishti keıipte «Aınalaıyn-aı... Aınalaıyn! Sen – Men úshin – Tirisiń, Baýyrjan! Halqyń – Qazaǵyń úshin de...», dep tebirengeni de júrekti eljiretetin sezim. Aǵalardyń osy bir alqaýy talanttyń dáreje-deńgeıin kóterip turǵan sóz, biraq aqynnyń rýhyn, atyn óltirmeý bárimizdiń ortaq mindetimiz ekenin eske salyp turǵan amanat-sóz de sııaqty... Árıne, aqyn aldymen óziniń óleńderi arqyly aqyn. Baýyrjan Úsenov kim degende, áýeli esimizge «Qara mashına», «Búırek týraly jyr» óleńderiniń túsetini anyq. Bul óleń de jazyqsyz japa shekken jannyń ishki qasireti edi. Tap bir óziniń ajalyn boljaǵandaı, ǵaıyptyń kemesine erte minip ketetinin bilgendeı jazylǵan dúnıeniń kim-kimdi de tebirentpeı qoımasy anyq.
Bir óksik alqymyma kep turady,
Shýlaıdy kóńilimniń kók quraǵy.
Buıyǵyp búıirimde búlkildegen
Búıregim túbi meni jep tynady,
– degen qaıran aqyn, sol orda buzar shaǵynda kelmestiń kemesine minip kete bardy. Árbir shyǵarmanyń ózindik taǵdyry men tarıhy bolady. Bul rette aqynnyń jary Gaýhar Tajkenova da aqynnyń taǵdyrly týyndylary týraly áńgimelep bergen edi. «Bizdiń otaý qurǵanymyzǵa da alty jyl ýaqyt bolyp qalǵan. Sol baqytty shaqtyń tusynda Baýyrjan eki búıreginen tura almaı, qatty qınalyp, kóz aldymda solyp bara jatty. Sol kezde óleń jazýdan bas almaı, óziniń ishki jan qınalysyn óleńge aqtardy. Jazyqsyz japa shegip, kózqarasy úshin qýǵyn kórgenniń saldarynan eki búıregi istemeı, 1991 jyly táýelsizdikke sanaýly kúnder qalǵanda dúnıeden ozdy. Sol kezde ákem marqum «Shúkir et, qyzym» deýshi edi. Men túsinbeı, qanatymnan qaıyrylǵan qustaı kúı keshtim. Ol kezde men nebári jıyrma segizde edim. Bes jáne úsh jasar eki balamen jesir qalyp, tyǵyryqqa kep tirelgendeı ózimdi tirideı jeı berdim. Jalǵyzdyqta janyma jubanysh tappaı, tek óleń oqyp, ózimdi poezııadan taptym», deıdi aqynnyń jary. Bul óleń shaıyrdyń eki dúnıe arasyndaǵy, jantásilim eter sátindegi arpalysy ekenin uǵýǵa bolady. Aqynnyń ózi ómirden ótip ketse de onyń artynda kóńilge demeý sózi qalady. О́lim túgili, ókpege qımaıtyn janashyr jandar aqyn rýhynyń óshpeýine hal-qaderinshe atsalysady. Gaýhar Tajkenovanyń aıtýynsha, 1992 jyly qarasha aıynda Qazaqstan Jazýshylar odaǵynda Meıirhan Aqdáýletulynyń uıymdastyrýymen Baýyrjan Úsenovti eske alýǵa arnalǵan kesh ótedi. Almatyǵa aqynnyń kózkórgen, syılas bolǵan adamdary baryp, estelikter aıtady. Juldyzdaı aǵyp ótken jasyn ǵumyrly aqynnyń rýhyn ardaqtap, atyn aspandatqan bul sát te kópshiliktiń kókeıinde máńgilikke saqtalyp qaldy.
Qaıta oralǵan
«Qara mashına»
Kezinde aqynnyń taǵdyryna áser etken «Qara mashına» óleńi de oqyrmanǵa jaqsy tanys. Biraq, talaı ýaqyt baspa betin kórmeı, shyńyraý túbinde jatqandaı kúı keshken shyǵarma da shynaıylyqtyń ólmeıtindigin kórsetse kerek. «Baýyrjannyń túbine jetken «Qara mashına» degen óleńin tappaı shyr aınalyp, izdeýge kiristim. Tabylmady. Keıin, ıaǵnı 2011 jyly Baýyrjanmen birge oqyǵan kýrstasy, belgili ǵalym Baýyrjan Omarov habarlasyp, «Súıinshi! «Qara mashına» tabyldy» dedi. Qudaıym bar eken. Qýanyp kettim. Ol óleńniń túpnusqasyn kezinde Baýkeń ashýlanyp, kóz aldymda jaǵyp jibergen edi», deıdi Gaýhar Tajkenova. Aqyn jarynyń aıtýy boıynsha, ilgeride ǵalym Tursynbek Kákishev, Baýyrjan Omarov bári Qaraǵandy qalasyna toıǵa barady. Toı ústinde asaba Tursynbek Kákishevke sóz bererde Baýyrjan Úsenovtiń «Qara mashına» degen óleńinen úzindi oqıdy. Sol sátte Baýyrjan Omarov asabadan bul óleńdi qaıdan biletinin suraıdy. Ol óleńniń Qaraǵandyda ánshi Jaqsygeldi Kemalov degen kisiniń úıinde magnıtofonda jazýly turǵanyn aıtady. Kezinde Baýyrjan aqynnyń ózi Qaraǵandyda bolǵan shaǵynda, óz daýysymen jazylyp qalǵan óleń osylaı tabylady. 1981 jyly týyp, keıinnen taǵdyry túrli qyspaqqa túsken týyndynyń tolyq nusqasy Baýyrjan Omarovtyń «Baýyrjan sal» degen esteliginde jarııalanady. Sodan beri oqyrman aqynnyń «Qara mashına» degen ataqty óleńimen qaıta qaýyshady.
Úsh uly adam daryn esken túrinen,
Kelbetine Qudaıdaıyn úńilem.
Bir-aq jylda qaıtys bolǵan, tarıhı
Qubylys dep oılaıtynmyn muny men...
Jazyqsyz jalanyń qurbany bolǵan qaıratkerlerdi joqtaǵan azaly jyr aqynnyń shoqtyqty shyǵarmalarynyń biri.
Aqynnyń tutas bolmysyn ashý kúrdeli sharýa. Biraq, kezinde birge júrgen, qımas, syılas bolǵan jandardyń jaqsy sózi aqynǵa berilgen ádil baǵa. Svetqalı Nurjan «Kókirekte úni qalǵan jan-daýys» atty esteliginde aqyn dosy Baýyrjan Úsenovtiń «Qara mashına» óleńi týraly jazady. «Jazýshylar Odaǵynda ótken bir jıynnyń sońy poezııa keshine ulasyp, Baýyrjan 37-jyldyń surapylyn sýretteıtin «Qara mashınasyn» oqyǵany esimde. Keshti basqaryp otyrǵan Ábish aǵa Kekilbaevtyń oǵan sonshalyqty muńdy tebirenispen, sonshalyqty yrzalyqpen qaraǵany jadymnan ketpeıdi. О́zi de sol ashýdas taqyrypqa qazaq qalamgerleri arasynan tuńǵysh pernelep qalam tartqan («Ajar» trıptıhy) Ábish aǵanyń sanasyna ne keldi eken sonda?», deıdi aqyn. «О́mir netken О́ksik pen О́kinishke toly edi? Osynyń bári tirimizde bir-birimizdiń qadirimizge jetpegendigimizden emes pe eken?.. Ne de bolsa, myna baıansyz jalǵanda bizden ketken bir qatelik, bizder buzǵan bir jarasym bar sııaqty bolady da turady... Baýyrjan, «hosh-hosh» aıtpaı, syr-qazyna, jyr-qazyna, án-qazynańdy ózińmen alyp tym asyǵys attanyp kete barǵanyń-aı», dep tebirenedi Svetqalı aqyn. Al Baýyrjan Úsenov mezgilsiz ómirden ótkende, Maraltaı Raıymbekulynyń «Qazanama» degen óleń jazyp, aqyndy egile joqtaǵanyn da búkil el biledi. Jalpy, aqyn týraly qandaı estelikti oqysaq ta, qandaı pikirdi tyńdasaq ta barlyq kóńilden qapyda ketken qyrandy joqtaý, oǵan degen qımastyq sezim bar ekenin baıqaımyz.
P.S. «Shyn aqynnyń ólgen kúni bolmaıdy, tek týǵan kúni bolady» degen sóz bar. Bıyl Baýyrjan Úsenovtiń týǵanyna 60 jyl. Osy oraıda, «Ákimi aqynyn izdegen el baqytty» degen sóz eske túsedi. Ákimdik tarapynan aqynnyń atyndaǵy jyr músháırasy uıymdastyrylsa tipti jaqsy bolar edi. Sebebi, týǵan jeri taǵdyrly perzentiniń esimin eshqashan umytpaýy kerek. Qazaqtyń shalqar dalasynda talaı talant dúnıege keldi, talaı talant dúnıeden ótti. Sol sııaqty, Áýlıeata óńirinde de Artyǵalı Ybyraev, Serik Tomanov, Ázimbek Janqulıev, Saltanat Abashova, О́rnek Qulekeev syndy ómirden erte ozǵan talanttar bar. Solardyń bel ortasynda Baýyrjan Úsenov te tur. Shyny kerek, Jambyl oblysynda osydan úsh-tórt jyl buryn Sherhan Murtaza atyndaǵy jyr báıgesinen keıin aqyn-jazýshylardy eske alatyn respýblıkalyq eshqandaı músháıra ótpegen eken. Sol olqylyqtyń orny bıyl tolyp, óńirde Baýyrjan Úsenovti eske alý keshi, aqyn atyndaǵy músháıra uıymdastyrylsa, bul da taǵdyrly talantty umytpaýdyń bir joly bolar edi...
Almatyda avtobýs pen birneshe jeńil kólik soqtyǵysty
Oqıǵa • Keshe
Túrkistandaǵy oqıǵa: Arnaıy komıssııa quryldy
Oqıǵa • Keshe
Kóne muralar sıfrlyq formatta jańa tynys ashýda
О́ner • Keshe
ShQO-da qarý saqtaý tártibin buzǵan 6 mekemege aıyppul salyndy
Aımaqtar • Keshe
Probasııa qyzmetinde esepte turǵandar qoǵamdyq jumysqa tartyldy
Aımaqtar • Keshe
Almatyda qurylysshylar quqyn qorǵaýǵa arnalǵan keńes ótti
Aımaqtar • Keshe
Pavlodar oblysynda halyq sany azaıǵan
Aımaqtar • Keshe
Qyrǵyzstan Prezıdenti Qazaqstanǵa memlekettik saparmen keledi
Saıasat • Keshe
ShQO-da bıyl 70 chernobyldyq sanatorııalyq-kýrorttyq em alady
Aımaqtar • Keshe
Almatyda áleýmettik qor páterleriniń quny kóterilmeıdi
Aımaqtar • Keshe
Aqtóbe oblysynyń Alǵa aýdanyna jańa ákim taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Keshe
Qostanaı oblysynda joǵalǵan jylqyshy 6 kúnnen keıin tabyldy
Aımaqtar • Keshe
Armenııadan ákelingen kólikterdi tirkeý merzimi taǵy 1 jylǵa uzartyldy
Qazaqstan • Keshe
Shekara qyzmeti «Qarasý» ótkizý pýnktinde kontrabandalyq júkti ustady
Qazaqstan • Keshe
Senatorlar EQYU Parlamenttik Assambleıasynyń sessııasyna qatysty
Parlament • Keshe
Aqmola oblysyndaǵy mektep ashanalarynyń jumysyna ruqsat berildi
Aımaqtar • Keshe
Ekonomıka • Keshe
Almatyda 452 kópbalaly otbasy baspanamen qamtylady
Aımaqtar • Keshe
10 qalada atmosferalyq aýanyń lastaný ındeksi joǵary
Ekologııa • Keshe
О́ltirip ketken: Almaty oblysynda páterden 3 adamnyń máıiti tabyldy
Aımaqtar • Keshe
Qoja Ahmet Iаsaýı shejiresiniń bir úlgisi men móri tabyldy
Rýhanııat • Keshe
Almaty oblysynda áıelder kolonııasyna tyıym salynǵan zattar jetkizilgen
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Qala shetindegi dúkenge qaraqshylyq jasaǵan adam ustaldy
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Qasym-Jomart Toqaev Reformalar jónindegi joǵary keńestiń kezekti otyrysyn ótkizdi
Prezıdent • 26 Aqpan, 2021
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Atyraýda 33 medısına qyzmetkeri marapattaldy
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Nursultan Nazarbaev Qory qaıyrymdy da batyl otandastarymyzdy marapattady
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Qazaqstan tarıhy: 7 tomdyq akademııalyq eńbek ázirlenedi
Qoǵam • 26 Aqpan, 2021
Jambyl murasy – ult rýhanııatynyń aınasy
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Korablderdi kúzetý men qorǵaý boıynsha oqý-jattyǵý ótti
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Shymkent qalasy ishki saıasat jáne jastar isteri jónindegi basqarmasynyń basshysy taǵaıyndaldy
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
ShQO-da alty mekeme qarý saqtaý tártibin buzǵan
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Petropavlda ulandyqtar órtengen úıden úsh adamdy alyp shyqty
Oqıǵa • 26 Aqpan, 2021
Bas prokýratýra áleýmettik jelilerde mıtıngke shaqyrýǵa baılanysty úndeý jarııalady
Qoǵam • 26 Aqpan, 2021
Jambyl Jabaevtyń 175 jyldyq mereıtoıy bastaldy
Fotogalereıa • 26 Aqpan, 2021
Qasym-Jomart Toqaev Túrkııa Prezıdentine quttyqtaý jedelhatyn joldady
Prezıdent • 26 Aqpan, 2021
Almatyda Terisbulaq ózeni káriz sýlarynan tazartyldy
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Aýa raıyna baılanysty birneshe oblysta eskertý jarııalandy
Aýa raıy • 26 Aqpan, 2021
Memleket basshysynyń Jarlyqtarymen birqatar laýazym ókili taǵaıyndaldy
Prezıdent • 26 Aqpan, 2021
Qazaqstannyń AО́SShK-ge tóraǵalyǵy birqatar elge gýmanıtarlyq kómek berdi
Qazaqstan • 26 Aqpan, 2021
Aqmola oblysynda 3 myń adamǵa jetkilikti dári-dármek qory bar
Medısına • 26 Aqpan, 2021
Qazaqstan bırjalyq krıpto-aınalymnyń 1% -yn óziniń bırjalaryna aýdarýdy josparlap otyr
Qarjy • 26 Aqpan, 2021
Qyzylordada karantın talaptaryn saqtamaǵan túngi klýb anyqtaldy
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Atyraýda polısııaǵa 840 áıelden shaǵym túsken
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Tarbaǵataı aýdanynda ken baıytý kombınaty salynady
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Elordada jeksenbide SOO-lardyń jumys isteýine ruqsat berildi
Qoǵam • 26 Aqpan, 2021
Nur-Sultanda «Táýelsizdiktiń tól qurdastary» jobasy iske qosyldy
Elorda • 26 Aqpan, 2021
Básekelestikti qorǵaý jáne damytý agenttigi qymbatshylyqtyń sebebin túsindirdi
Ekonomıka • 26 Aqpan, 2021
Grek-rım kúresinen el birinshiligi aıaqtaldy
Kúres • 26 Aqpan, 2021
Ilon Mask bir táýlikte biraz baılyǵynan aıyryldy
Álem • 26 Aqpan, 2021
Jandarbek Bekshın almatylyqtarǵa úndeý joldady
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Fýtzal: Belarýske qarsy oınaımyz
Sport • 26 Aqpan, 2021
Bıyl 8 myń almatylyqty baspanamen qamtý josparlanýda
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Nur-Sultanda jastardy jumyspen qamtýǵa arnalǵan memorandým jasaldy
Qoǵam • 26 Aqpan, 2021
«Astana» velokomandasy Fransııadaǵy jarysqa qatysatyn sportshylar tizimin bekitti
Sport • 26 Aqpan, 2021
Túrkistanda «Kásipkerlik qyrandary» jobasy bastaý aldy
Aımaqtar • 26 Aqpan, 2021
Partııa qoǵamdyq keńesteriniń qyzmeti júıeli túrde qaıta qurylymdalady – Baýyrjan Baıbek
Qoǵam • 26 Aqpan, 2021
Dzıýdodan Qazaqstan áıelder quramasy «Grand Slam» týrnırine qatysady
Sport • 26 Aqpan, 2021
Qaraǵandy oblysynda qulaǵy úsigen er adam aýrýhanaǵa tústi
Qoǵam • 26 Aqpan, 2021
Uqsas jańalyqtar