Dáýirmen betpe-bet

Qazir álem sońǵy 100 jyl ishinde bolmaǵan asa kúrdeli daǵdarysty bastan ótkerýde. Sarapshylardyń aıtýynsha, jahandyq ekonomıkany qaıta qalpyna keltirý úshin keminde 5 jylǵa deıin ýaqyt qajet.

«Deı turǵanmen, bolashaqta kósh bas­taıtyn memleketterdiń básekege túsý qabileti dál osyndaı daǵdarystar men irgeli ózgerister kezinde shyńdalady. Qazaqstan jańa álemde óziniń laıyqty ornyn alýǵa tıis» dep bastalatyn el Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń bıylǵy Joldaýynyń altyn arqaýy – «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstan: is-qımyl kezeńi» endigi kezekte eshkimge elik­tep-solyqtamaı, esemiz ketken tustar­dyń ornyn toltyryp, el ómirindegi eńse­geı máselelerdi ekshep, bılik pen buqara bolyp birlese sheshý joldaryn usynyp otyr. Demek, Memleket bas­shy­synyń byltyrǵy «Syndarly qoǵam­dyq dıa­log – Qazaqstannyń turaq­ty­lyǵy men órkendeýiniń negizi» Jol­daýyn­daǵy tegeýrindi tujyrymdar bas­tap­qy ınersııalyq qýatyn údetip, búgin­gi bas­ty qujatpen kirige jymdasyp, jaýap­kershilik pen mindetter bólini­sin aı­qyndap, qazaq ulysynyń damý strate­gııa­­synyń tutas panoramasyn quraıdy.

Bul rette Joldaýdyń ón boıynda sym­­daı tartylǵan 11 baǵyttyń qaı-qaı­sy­synyń da halyqtyń kókeıindegi túıt­kilder men úmit pernesin dóp bas­qan, osyǵan deıin qol jetkizgen keleli kór­setkishterimizdiń qabatynda qordalanyp, ilgeri umtylǵan qadamymyzdy ilgekteı tartqylaǵan, kúndelikti pendelik tir­shilikterimizde sát saıyn bettesip, toby­ǵymyzdan tusaýlaǵan, qoǵamdyq oı-pi­kirdiń qozǵalysyn tejep, áleý­mettik belsendiligimizdi báseńdetetin ste­reo­tıptik qalyptardan arylýǵa jol ash­qan negizgi faktorlar ekenin aıtýymyz oryndy. «Kósh júre túzeledi» desek te, «qımaıtyn», biraq atannyń belin qı­naı­tyn «eski kebejelerdi» «jurtta» qal­­dyratyn ýaqyttyń jetkeni ǵoı bul!

Bılik jańa reformalyq ózgeristerdi ózinen bastap otyr. Tikeleı Prezıdent baǵynysyndaǵy Strategııalyq jospar­laý jáne reformalar agenttigin jáne Reformalar jónindegi joǵar­ǵy pre­zı­denttik keńes qurý – meml­e­ket­tik basqarýdyń biregeı úlgisin qalyp­tas­tyryp qana qoımaı, «adam resýrstaryn barynsha jumyldyryp, ıaǵnı jeke sektor men qoǵam ókilderin tolyqqandy seriktester retinde jumystyń barlyq kezeńine – josparlaýǵa, oryndaýǵa jáne baǵalaýǵa tartyp», is-qımyl úderisinde túpki nátıjelerdi qamtamasyz etpek. Osylaısha ózimiz kópten kóksep júrgen azamattyq qoǵamnyń shynaıy modeli ornyqtyrylady. Áıtpese, bas-basyna bı bolǵan san-salalyq mınıstrlerdiń dekoratıvtik «reformalarynan» diń­ke­lep bitkenimiz qash-shan! «Sýdyń da suraýy bar» shyǵar, biraq ashy da bol­sa ashyǵyn aıtaıyq, daqpyrttyń ju­my­rynda joǵalǵan qomaqty qarjynyń suraýy boldy ma? Narqy kelmegenmen, nıet túzý, eshkim jazalanbaıdy. Eń arysy, «reformatoryńyz» ornynan túsip nemese basqa qyzmetke aýysyp, tipti keıbiri joǵarylap ketip jatady.

«San alýan kórsetkishter men ın­dıka­torlardan turatyn memlekettik baǵ­dar­lamalar ázirleýdi toqtatý qajet. Bar­sha azamatqa túsinikti, qysqa ári nusqa ult­tyq jobalar formatyna kóshken jón» dep Memleket basshysynyń Jol­daýda aıtqanyndaı, memlekettik qyz­met júıesin ońtaılandyrý, kásibı bi­lik­­tiligi joǵary, ozyq tájirıbeler jıyn­tyǵyn boıyna sińirgen, bastamashyl, zııaly mamandardy jasaqtaý ar­qyly qaıta qurý, memlekettik apparat pen kvazımemlekettik sektor qyzmetkerleriniń sanyn 2020 jyldyń aıaǵyna deıin 10, 2021 jyly 15 paıyzǵa qys­qartý, únemdelgen qarjynyń esebinen qal­ǵan qyzmetkerlerdiń jalaqysyn kóbeı­tý sharalaryna ulasýy kóńil kón­shitedi. «Eńbekaqysy az memlekettik qyz­met­tiń qoǵam úshin paıdasynan zııany kóp. Bul máselege jete nazar aýdarmaý keri ketýge, biliktilik pen bastamashyldyqtan aıyrylýǵa, sondaı-aq eń soraqysy, jem­qorlyqqa ákep soqtyrady» degen Qasym-Jomart Kemelulynyń «dıagnozymen» kelispeske amalyń joq.

 Men 1996-1999 jyldary Qyzylorda qalasynyń ákimi qyzmetin atqardym, Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynyń eki shaqyrylymynyń depýtaty boldym. Sondyqtan memlekettik qyz­mettiń jaı-kúıi etene tanys. Aıta­tyny joq, sońǵy jıyrma shaqty jylda memlekettik apparattyń shtat birlikteri tym ulǵaıyp ketti. Mınıstrlikterde, kvazımemlekettik sektorda, qala berdi aımaqtyq departament, basqarmalarda bılik býyndary qosarlanyp júr. Qyzmetkerler kóktemgi qus qonǵan kóldeı jyrtylyp-aıyrylady. Bir-birine senbeıtin mekemeler tárizdi eki jaǵy da tekserý júrgizedi. Mysaly, oblystarda aýyl sharýashylyǵymen aınalysatyn tórt basqarma bar. Ekeýi Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligine, ekeýi oblys ákimine baǵynady. Tótenshe jaǵdaı máselesimen aınalysatyn eki qurylym da solaı. Biri – mınıstrlikke, ekinshisi oblys ákimine qaraıdy. Orman, ań sharýashylyǵymen aınalysatyn qurylymdar da birin-biri qaıtalaıdy. Qosarlanǵan soń, keıde bir-birine baǵyn­baǵandyqtan, máseleniń sheshýsiz qalatyn kezderi de bolady. Osynyń ara jigin ajyratý, kimniń nemen aınalysatynyn aıqyndaý máselesi Prezıdentimizdiń ózi mindettegen talaptarymen úılesedi. Basqarý teorııasy boıynsha da bir iske basshylyq jasaý kezinde qosarlanǵan jumystarǵa jol beriletin bolsa, bere­kesizdikke ákep soqtyratyny belgili.

Infografıkany jasaǵan Amangeldi Qııas, «EQ»

Prezıdenttiń memlekettik qyzmet mártebesine arnaıy toqtalýynyń úl­ken máni bar. Joldaýda kórsetilgen mindetterdi múltiksiz oryndaý, basqarý, úılestirý, eń aldymen, memlekettik qyz­met­kerlerge júkte­ledi. Ekstensıvtik sıpattan ıntensıvtik formatqa kóshpesek, «qoıshy kóp bolsa, qoı aram óledi», túpki nátıjege jetýdiń joldary aýyrlaıdy.

Jáne bir oıdy ushqyndatsaq, joǵar­ǵy quzyrly organdarda bolsyn, jer­gilikti basqarmalarda ma, qyzmeti birin-biri aınytpaı qaıtalaıtyn bólimder jetkilikti, shtattyq kestesi ájeptáýir, teh­nıkalyq múkámmaly mol. Al olar­dy ustap turýǵa qansha qarjy jumsa­laty­nyn baǵamdaı berińiz. Senat depýtaty kezimizde biz Parlamenttiń kún tártibinde osy máseleni kótergen bolatynbyz. Ortalyqtandyrylǵan bazasy bar sandyq júıege kóship jatqan tusymyzda ınkýbasııalyq basqarma, bólim, qurylymdardyń qajeti qan­sha? Bıýrokratııalyq bógetterdi buzǵy­myz kelse, únemdelgen qarjyny áleý­met­tik maqsattarǵa jumsaýdy oılasaq, mem­lekettik apparat jáne kvazımemlekettik sektor shtattaryn qysqartý jáne ulttyq kompanııalardy basqarý isin jaqsartý úderisinde muny eskerýimiz kerek.

Joldaýdyń betashar sózinde Prezı­dent: «Qazirgi kúrdeli jaǵdaıda aldymyzda turǵan basty mindet – áleýmettik-ekonomıkalyq turaqtylyqty, jumys oryndaryn jáne halyqtyń tabysyn saqtap qalý. Daǵdarysqa qarsy jedel sharalardyń eki toptamasy qabyldandy. Ýaqytsha tabyssyz qalǵan 4,5 mıllıon­nan astam azamatymyz 42500 teńge mólsherinde kómek aldy. Buǵan 450 mıllıard teńgeden astam qarajat jumsaldy. Osyndaı járdem kórshiles elderde, tipti, basqa iri memleketterde berilgen joq.

Aldaǵy aılarda kúsh-jigerimizdi baryn­sha jumyldyryp jumys isteıtin bola­myz. Osyǵan daıyn bolýymyz kerek. Másele týyndaǵan kezde ǵana shu­ǵyl qımyldamaı, aldyn ala sharalar qabyl­dap, barlyǵyn jan-jaqty oılastyryp jumys isteýimiz kerek» degen bolatyn.

Osy joldardy oqyǵanymyzda, áli de áýiri basyla qoımaǵan pandemııanyń sharyqtaý sheginde basymyzdan keshken kúrdeli jaǵdaıattardy esime túsirip, kóńilim buzylsa da, juqarǵanmen – tuıaǵymyz tozbaı, qııaǵymyz qıylmaı, dáýirdiń synaǵynan aman ótip kele jat­qanymyzǵa shúkirshilik ettim. Korona­vırýs keselinen bizdiń elimiz de zor zardap shekti. Jaratylystyń mundaı jamanatyn buryn-sońdy kórmegesin be, saqtyq sharalaryna onshalyqty moıyn burmaı, bir-birimizden oqshaýlanbaı, «qol synsa – jeń ishinde, bas synsa – bórik ishinde» deıtin jaıbaraqattylyqqa salynyp júrip, qara derttiń qaýpin ańǵar­maı qalǵandaımyz. Qınalǵanymyzdy, qurbandyqtar bolǵanyn nesine jasyramyz? Súringen shyǵarmyz, biraq qula­ǵan joqpyz. Qasym-Jomart Kemel­uly­nyń «Biz azamattardyń ómirin jáne den­saýlyǵyn qorǵaý úshin bar kúsh-jigeri­mizdi biriktirdik. Osyndaı syn saǵatta yntymaǵy jarasqan halqymyz judyryqtaı jumyldy. Indetpen kúres dana halqymyzǵa tán asyl qasıetterdiń arqasynda júzege asty. О́zgege qol ushyn sozyp, tileýles bolý, tosynnan kelgen keselge qarsy turý mańyzdy ekeni anyq baıqaldy» deýi ımandaı shyndyq endi!

Prezıdent Joldaýyndaǵy «Jańa jaǵ­daıdaǵy ekonomıkalyq damý» baǵyt­taryn zerdelep oqyǵanymda, men alǵa qoıylǵan mindetterdiń áleýmettiń búgingi kóńil kúıi men múmkindigine, ıgerilmegen ıgilikterdiń ıinine oraılastyrylyp túzil­genin ańǵardym. Joldaýda aıtyl­ǵandaı, «ártaraptandyrylǵan jáne teh­no­logııaǵa negizdelgen ekonomıka qurý jaı qajettilik qana emes. Biz úshin budan basqa jol joq». Is-qımyl ústin­de jańalyq ashatyn praktıkalyq dısser­tasııaǵa júk bolǵandaı, kontýrlyq sulba nemese ýtopııalyq ýaǵyzdan aýlaq, bılik pen barshanyń naqty jaýapkershiligin nyǵyzdaǵan taraýdaǵy jeti qaǵıdatty:

1. Igilikter men mindetterdiń ádil bólinisi.
2. Jeke kásipkerliktiń jetekshi róli.
3. Ádil básekelestik, kásipkerliktiń jańa býyny úshin naryq ashý.
4. О́nimdilikti kóbeıtý, ekonomıkanyń aýqymdylyǵyn jáne tehnologııalyq sıpatyn arttyrý.
5. Adamı kapıtaldy damytý, jańa úlgidegi bilim salasyna ınvestısııa tartý.
6. «Jasyl» ekonomıkany damytý, qorshaǵan ortany qorǵaý.
7. Memleket tarapynan dáıekti sheshimder qabyldaý jáne sol úshin qoǵam aldynda jaýapty bolý.

Meniń negizgi mamandyǵym – ekono­mıst-ǵalym. Ýnıversıtette de, qala bas­qarý isinde, Senat qabyrǵasynda da Pre­zıdent kótergen máselelermen talaı márte betpe-bet kelip, talqyladyq jáne ýaqyt keńistiginde solardyń ońdy sheshiletinine sendik te. Sondyqtan bir kezde áriptes bolǵan, syrtqy saıasattyń sardary, Úkimet basshysy, Memlekettik hatshy, BUU Bas hatshysynyń orynbasary, Senat spıkeri laýazymdaryn atqaryp, jer-jahannyń jaraqty mem­leketteriniń ishki-tysqy qarym-qaty­nasyn, ındýstrııalyq órleý tetikterin, áleýmettik ahýalyn, ınvestısııa tartý ıirimderin tereń zerttegen, ekonomıkalyq mańyzdy modýlderdi elimizdiń óndir­gish klımatyna berik ornyqtyrýdy kózdegen Qasym-Jomart Kemelulynyń ustanǵan tujyrymdamasyn bar dilimmen qoldaımyn.

Jer aýqymy jóninen ǵalamda toǵy­zynshy (2 mln 724902 sharshy shaqyrym), Azııada (Qytaı, Úndistan, Reseı) tór­tinshi oryndy ıelenetin, Eýropanyń 12 memleketi erkin syıyp ketetin, bir ǵana Qaraǵandy oblysyna 1 Germanııa nemese 2 Belarýs, tipti usaqtasaq, 4 Bolgarııany ornalastyrýǵa bolatyn Qazaqstanda Mendeleev kestesindegi 126 elementtiń 99-yn óndirý múmkindigi bar. Oǵan 1225 túrli mıneraldar qospasyn quraıtyn 5000-ǵa jýyq kenishti qosyńyz! Munshama múkámmaldy syrtqa shıkizat kúıinde shyǵara bergennen utarymyz qaısy?

Qasym-Jomart Kemeluly Joldaýda durys máseleni qozǵady: «Qazaqstannyń aldynda turǵan asa mańyzdy mindet – óner­kásiptik áleýetimizdi tolyq paı­dalaný». Qazir Eýropa elderinde, Shyǵys Azııada, kórshiles memleketterde qaı­ta óńdeý kásiporyndaryn salýdyń zárýlik­teri jetkilikti. Birinshiden, ózindik shı­ki­zat qorlary arzymaıdy, alystan al­dyrýǵa shyǵyn kóp, ekinshiden, halyq tyǵyz ornalasqan aımaqta ekologııa­lyq tepe-teńdik buzylady, ónim qal­dyq­taryn tógetin oryn joq, onyń ústine «jasyldardyń» ekpini qatty! Úshin­shiden, saıası formattardyń álsin-álsin ózgerip otyrýynan týyndaıtyn tranzıt tasymalynyń kúrdeliligi. Taǵysyn-taǵylar... Al, aýmaǵy 163 mıllıon halqy bar 18 Bangladeshke teń Qazaq jerine 163 zaýyt salsań da, kóptik etpeıdi! «Bul qara jáne tústi metallýrgııa, munaı hımııa­sy, kólik qurastyrý jáne mashına jasaý, qurylys materıaldary men azyq-túlik óndirý jáne basqa da salalardy qamtıdy». Dúnıe júziniń 146 elimen ekonomıkalyq, gýmanıtarlyq baǵytta yntymaqtasqan elimizdiń shıkizattyq sektordan shetkeri shyǵyp, eksporttyq basymdyqqa ıe bolýy osy faktorlarǵa baılanysty.

Bıylǵy jyly Qazaqstan halqynyń sany 19 mıllıon adamnan asady, onyń ishinde qazaqtyń sany 13 mıllıon adamdy quramaq. Jergilikti ult úlesi, qudaıǵa shúkir, jastar arasynda ósip keledi. 8 mıllıon 794 myń adam ju­mys­pen qamtylǵan, biraq onyń 6 mıllıon 700 myńy jaldamaly, 1 mıllıon 500 myńy jeke jumysshylar, 262,1 myń fermer bar. Al jumys kúshi qura­myna kirmeıtin 4 mıllıon adamdy bylaı qoıǵanda, jarty mıllıonǵa jýyq jumyssyz tirkelgen. Joldaýda kórsetilgendeı, 2020-2021 jyldary 10+15 paıyz memlekettik, «QazAgro» men «Báıterek» holdıngteriniń birigýinen 50 paıyz qyzmetkerlerdiń qysqaratynyn eskersek, ýaqytsha jumyssyzdar sany kóbeıeıin dep tur. Sonda olar qaıda barady?

Mamandyqtaryna sáıkes jańadan qurylǵan óndeýshi kásiporyndarda, kólik-logıstıkalyq keshenderinde, aýyl sharýashylyǵynda, shaǵyn jáne orta bızneste, taǵy basqa suranysty salalarda jumys isteıdi. Qaıta, buryn memlekettik qyzmetpen aınalysqan jastar endi qosymsha mamandyqtar alyp, bılik baspaldaqtaryndaǵy bilik­tiligi men tájirıbesine súıenip, jańa ekonomıkalyq damýymyzda qýat­ty, sheshý­shi ról atqarady. Olar ulttyq ın­dýstrııany órkendetý úshin jańǵyr­tyl­ǵan zańnamalardy tez qaǵyp alady jáne turaqtylyǵyn qamtamasyz ete­di, retteletin satyp alý júıesine bóline­tin 15 trıllıon qarjyny ıgerýge qaty­sady, óńdeý ónerkásibiniń óndirisin bes jyl ishinde kem degende bir jarym ese arttyrýǵa úles qosady. Demek, memle­kettik jáne kvazımemlekettik sektor qyzmetin ońtaılandyrý – Qazaqstannyń áleýetin kúsheıtetin jańa ekonomıkalyq saıasattyń bir parasyna aınalmaq.

Prezıdent Joldaýyndaǵy «Sapalyq turǵydan múldem jańa ulttyq ındýs­trııany damytý úshin jańǵyrtylǵan zańnama qajet. О́ńdeý ónerkásibin damytýdyń qaǵıdattaryn, maqsattary men mindetterin belgileıtin «О́nerkásip saıasaty týraly» birizdi zań jyl sońyna deıin ázirlenýge tıis. Memleket pen ınvestorlar arasyndaǵy ýaǵdalastyqtardy bekitý úshin strategııalyq ınvestısııalyq kelisim jasalady. Bul – jańa tásil» degen tujyrymdar aıtylmysh salanyń tuǵyryn tapjylmaıtyn, bolashaǵyn baıan­dy etetin, ken qazbalarynan basqaǵa qarjy quıýǵa qulyqsyzdaý nemese óńdeý ónerkásibiniń ómirsheńdigine senimsiz qaraıtyn sheteldik ınvestorlardyń sezigin seıiltetin, bolmasa, sátti ýaqy­tynda mol paıdaǵa kenelip, biraq dáý­letin syrt eldiń seıfinde saqtap, pa­ıyz­dyq ósimine maldanǵan otandyq iri kásip­kerlerimizdiń qarjylaryn «amnıs­tııasyz-aq» Qazaqstanǵa qaıta ákelip, óndirisimizdiń órkendeýine jumsaýǵa jol ashatyn senim gramotasy ispetti. Sondyqtan Memleket basshysy tapsyrǵan zań­dy ázirleýde jáne qabyldaýda ınves­tı­­sııa tartymdylyǵy jáne kásip ıele­riniń ja­ýapkershiligi barynsha eskerilýi tıis.

Men «Jańa jaǵdaıdaǵy Qazaqstan: is-qımyl kezeńin» qazyp oqyp, ǵalym túısigimen qadala zerttegenimde, ańǵar­ǵanym – bul Joldaý abstraktilik oılardan ada, naqty áreketterdiń qadamyn sanaıtyn, zárý máselelerdiń sebep-saldaryn dál anyqtap, olardy iskerlikpen sheshýdiń joldaryn usynǵan, «syry da, syny da ketpeıtin», sprınterlik ýaqytpen shektelmeıtin kópjyldyq qundylyq. Jasyratyny joq, biz ádette, osy kezge deıin jyl saıynǵy Jol­daýlardy bıliktiń dástúrli is-shara­sy retinde qabyldap, onyń uzaq merzimdik mazmunyna boılaı bermeı, tez arada aqparattyq – nasıhattyq toptar quryp, jer-jerdi aralap, «konspektilik» nus­qasymen eldi tanystyrýmen kel­dik. Úıinde otyryp-aq ǵalamtor arqy­ly jahannyń jaqpar-jartasymen tilde­setin, saıasatyńyzdyń qatparyn qyrtys­taǵan, qyzyl sózben kóbik sapyrǵannan mezi bolǵan qazaǵym sizdiń sý tógilmes jorǵadaı jeldirgenińizge den qoıa ma? Mándi qujattyń mańyzyn qalqyp iship, syrttaı súısinip, ishteı túısinip, en­digi kezekte josparlanǵan is-qımyl shoǵy­ryna at qosýǵa shart túıinip ázir otyr­ǵan joq pa? Endeshe, Prezıdenttiń tap­syr­malaryna oraı, Úkimet, mınıstr­likter men agenttikter, aımaqtar bas­shy­lyǵy burynǵy ekstensıvtik kórset­kishterdi quraıtyn konveıerlik baǵdar­la­malardan irgeni aýlaq salyp, ár óńir­diń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne shıkizattyq-tehnologııalyq relefine saı keletin, «barsha azamatqa túsinikti, qysqa ári nusqa ulttyq jobalar formatyna kóship», Joldaýdaǵy mindetter aıasynda túzilgen is-sharalaryn halyqqa jarııalap, barshany ortaq maqsatqa jumyldyrýy kerek! Bul da – azamattyq qoǵam qalyptastyrýdyń kórinisi.

Men Prezıdent Joldaýyndaǵy aýyl sharýashylyǵy jáne shaǵyn jáne orta bıznesti damytý, qoljetimdi ári sapaly bilim máselelerin ádeıi aınalyp óttim. Aýyl. Kásip. Bilim. Bular – ıisi qazaq balasynyń keshegi, búgingi jáne er­­teńgi ómirimen ózektese órilgen, tutas taǵ­dyrynyń ólshemi ispetti máńgilik ta­qyryptar! Bir týyndynyń kólemine syıýy múmkin emes. Jáne de Qasym-Jomart Kemelulynyń atalmysh taqyryptar tóńiregindegi tolǵamdary ǵumyrynyń bir tini aýylǵa baılanǵan, ómir boıy bilim salasynda kózmaıyn taýysqan, ekonomıst-ǵalym retinde kásipkerliktiń tabıǵatyn ǵylymı-praktıkalyq turǵyda zerttegen maǵan kókiregimde kópten beri qozdanǵan oımaýyt oılardy salmaqtap, saralap, daralap jazýdy mindettep otyr. Sondyqtan sátti kúni osy úsh baǵyt týraly taldaý pikirimdi elimizdiń bas gazeti – «Egemen Qazaqstannyń» oqyrmandaryna usynatynym kámil.

Baqbergen DOSMANBETOV,

Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi,

Qyzylorda oblysynyń qurmetti azamaty