Qarańyzshy dep qaımyqpaı, kóńilde búrlegen súıinishke súıenip jazyp otyrmyz. Kúni keshe Nur-Sultan qalasy memle­kettik arhıviniń 25 jyldyǵyna arnalǵan «Arhıv: tarıhı jad jáne rýhanı jańǵyrý» atty ha­lyqaralyq ǵylymı-praktı­kalyq konferensııa ótti. Shırek ǵasyrdy artqa tastaǵan shejireli shańyraqtyń jetken jetistigi kól-kósir. Bul shań basqan arhıvter emes, tozańnan arylǵan derekke baı, zamanaýı tehnologııaǵa beıim ǵylymı orda. Biz atalmysh sharaǵa arnaıy qatysyp, kóńilge kóp nárse túıip qaıttyq. Búgingi áńgimemizdiń aýany da sol bolmaq.

Konferensııanyń betashary tarıhı qujattar kórmesine sholý jasaýdan bastaldy. Odan keıin qatysýshylar arnaıy beı­nerolıkti tamashalady. Kesh tizginin Nur-Sultan qa­la­sy memlekettik arhıviniń dırektory Meıram Bektembaev ustady. Alǵashqy quttyqtaý sóz Tilderdi damytý jáne arhıv isi basqarmasynyń basshysy Tileýǵalı Qyshqashbaevqa usy­nyldy. Sóz ıesi aldymen Premer-Mınıstrdiń orynba­sary Eraly Toǵjanovtyń, Qa­zaqstan halqy Assambleıasy Tór­­aǵasynyń orynbasary – Hat­shylyq meńgerýshisi Jan­seıit Túımebaevtyń, qala áki­mi Altaı Kólginovtiń arnaıy qut­tyqtaý hattaryn oqyp, aqjarma tile­gin joldady.

– Bul mekeme Qazaqstannyń arhıv qyzmetiniń kóshbas­shylarynyń biri retinde, ar­hıv­taný ǵylymyn damytýda jáne memlekettik baǵdarla­ma­lardy júzege asyrýda jetek­shi ról atqardy. Ǵylymı qundy­lyqtardy meńgergen ujym eli­mizdiń ıgiligi úshin aıanbaı eńbek etip, kásibı sheberligin kórsetip keledi. Álemniń aldynǵy qa­tar­ly memleketteriniń arhıv mekemeleriniń tájirıbesin Qa­zaqstanda asyrýda, Ulttyq arhıv qorynyń asyl murasyn respýblıkalyq, álemdik deńgeı­de nasıhattap, áıgileýde. Ult múddesi úshin qajymaı eńbek etip kele jatqan arhıv maıtalmandaryna tolaǵaı tabys tileımin,  dedi T.Qyshqashbaev.

1995 jyly Nur-Sultan qa­lasy memlekettik arhıviniń qurylýy astananyń Almatydan Aqmolaǵa aýysýymen baılanys­ty boldy. Sol ýaqytta jas mem­leketimizdiń aldynda Orta­lyq Azııa aımaǵynda ekonomıka men saıasattyń draıveri bolý mindeti turdy. Tarıhı pro­ses­terdi qaıta qarastyrmaı, bul múmkin emes edi. Elordanyń Arqa tósine qonys aýdarýy eli­miz­diń órkendeýine jol ashty. Mu­raǵattaǵy 40 qor qalanyń rýhanı ómirine tirek boldy.

Elorda damýynyń turaqty dınamıkasyna qala arhıvindegi qordaly qujattar kóp septigin tıgizdi. Búginde elordanyń mu­raǵat qory 18 esege ósken. 1915 jyldan bastap saqtalǵan biregeı qujattar bar. Olar qazaq jáne orys tilderinde usynylǵan. HH ǵasyrdyń basyndaǵy arab jazýy, latyn jáne kırıllısa negizinde jazylǵan mazmundy jazbalar ǵalymdardyń zertteý eńbekterine negiz bolyp keledi. Atap ótsek, jergilikti at­qarý komıtetteriniń, «Qos­shy» qazaq kedeıleri Odaǵy ko­mıtetteriniń, polısııa jáne áskerı komıssarıattardyń, arnaıy maqsattaǵy bólimshelerdiń, azyq-túlik komıtetteriniń qor­lary, Keńes ókimetin ornatý prosesin, onyń ishinde kýlaktardy ıelikten shyǵarý, ónerkásipti memleket menshigine alý, Aqmola oblysynyń saıası, ekonomıkalyq jáne mádenı ómiri týraly qam­tylǵan derekter jeterlik. Ár­qaısysy jeke taqyrypqa júk bolarlyqtaı mańyzǵa ıe. Qu­jattardyń kóp qabaty 1941-1945 jyldardaǵy Ekinshi dú­nıe­júzilik soǵys kezinde tur­ǵyndardyń eńbek órleýi, maı­danǵa kómek, evakýasııalanǵan kásiporyndardy qabyldaý jáne or­nalastyrý týraly kýálan­dyrady.

Máselen kezindegi Kókshetaý, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan jáne Aqmola oblys­tarynyń 1961-1965 jyldar kezeńindegi áleýmettik-ekono­mıkalyq jaǵdaıyna úńilip kóreıikshi. Qorda sút, un, bylǵary jáne basqa salalardyń damýy týraly aıshyqty aqparattar bar. Aýyl sharýashylyǵynyń damý tarıhy, aýdandyq jer basqarmasy, oblys aýmaǵyn keńeıtý, kolhozdar men ónerkásip qorlarynyń qujattary usynylǵan. Mal sharýashylyǵyn damytý, dándi daqyldardyń ónimdiligin arttyrý, shóp pen egistik jerlerdi qaıta bólý týraly málimetter tipti, qyzyq.

Tyń jerdi ıgerý – bul bu­rynǵy KSRO-nyń barlyq res­pýb­lıkalary qatysqan tarıh­tyń jeke paraǵy. Onda qyzmet etken tulǵalardyń urpaqtary qazir astanada turady eken. Mun­daǵy keńsharlardyń, ob­lys­tyq basqarmalardyń, aýyl sharýashylyǵynyń, sovhozdardy salýǵa arnalǵan tresterdiń qarajattary, tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý týraly habar beredi. Tyń jáne tyńaıǵan jer­lerdiń tarıhy týraly qujattar jınaǵynda alǵashqy erikti qo­nys­tanýshylardyń kelýi, jańa keńestik qonystardyń salynýy, basqa odaqtas respýblıkalardan kómek, stýdenttik qurylys otrıadtarynyń jumysy, tyń ıgerýshilerdiń materıaldyq ál-aýqatynyń ósýi týraly taıǵa tańba basqandaı anyq jazylǵan.

Biz arhıvterdi aralap júrip, óz zamanynyń zańǵar tulǵala­rynyń shyǵý tegi týraly san alýan jınaqtarǵa jolyqtyq. Olar soǵys ardagerleri, mádenıet jáne óner qaıratkerleri, jýr­nalıster, jazýshylar, ǵalym­dar jáne elordanyń damýyna aıtarlyqtaı úles qosqan basqa da tanymal adamdar. Tús­tep kórsetsek, Qazaqstan men Tatar­stannyń halyq ártisi Nur­jamal Úsenbaeva, kór­nek­ti qoǵam jáne memleket qaı­ratkeri Smaǵul Sádýaqasov, memleket qaıratkeri, ekonomıka ǵylymdarynyń doktory Jumabek Táshenov, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Ta­byl Bekqazuly, ǵalym-tarıh­­shy Zııabek Ermuhanuly, aqyn jáne jazýshy Nurǵoja Oraz, Áskerı-áýe kúshteriniń maıory Aıdyn Aıymbetov, «Memorıaldy aımaq» jedel-izdestirý otrıadynyń komandıri Maıdan Qusaıynov syndy azamattardyń ǵumyrnamasy, el ıgiligi jolynda atqarǵan eń­bekteri toptastyrylǵan. Bul solardyń jolyn jalǵasam degen jasqa úlken mıras.

Iá, el shejiresi men ult ta­rıhyndaǵy qundy jazba de­rekterdi jınastyryp, saqtaý isinde arhıvterge júkteler ja­ýapkershilik orasan. Sodan da bolar, arhıv salasynyń damýy men tehnıkalyq jaraq­tan­dyrylýyna, mádenı mura­lardyń qaıta qalpyna keltirilip, tolyqtyrylýyna memleket tarapynan aıryqsha mán berilip keledi.

 Elbasymyz Nursultan Nazarbaev «Babalarymyzdyń ómiri men olardyń ǵajap ór­kenıeti jónindegi kóptegen derekti qujattar, áli de bolsa, ǵylymı aınalymǵa túsken joq. Olar álemniń búkil ar­hıvterinde óz izdeýshisi men zert­teýshisin kútip jatyr. Son­dyqtan ejelgi dáýirden qazirgi zamanǵa deıingi kezeńdi qamtıtyn barlyq otandyq jáne sheteldik muraǵattar dúnıesine eleýli irgeli zertteýler júrgizý úshin «Arhıv – 2025» jeti jyldyq baǵ­darlamasyn jasaýymyz qa­jet dep sanaımyn» dep tarıh­shylarǵa, derektanýshylar men mádenıettanýshylarǵa zor úmit artqan bolatyn. Osy rette mem­lekettiń muraǵat qoryn qa­lyptastyryp, túgendeýde Nur-Sultan qalasynyń memlekettik arhıvi aıryqsha eńbek sińirip keletinin baıqadyq. Búgingi konferensııadaǵy Qazaqstandaǵy arheografııa, arhıv qujattaryn saqtaý, arhıv materıaldaryn sıfrlandyrý sııaqty ózekti má­selelerdiń talqylanýy da Qazaq­standaǵy arhıv isiniń bo­lashaǵy úshin asa paıdaly.

– Dástúrli aqparat qural­daryn saqtaýǵa arnalǵan zamanaýı jabdyqtarmen jumys istep jatyrmyz. Muraǵat sóreleriniń jalpy uzyndyǵy 7584 metrdi quraıdy. Qujattardyń joǵalýyn boldyrmaý maqsatynda aǵym­daǵy jyly qujattardy qaýipsiz saqtaý jáne muraǵat ishindegi radıojıilik belgilerin qoldaný ári qozǵalysyn baqylaý jú­ıesi engizildi. Sonymen qa­tar tozyǵy jetken qundy qujat­­tardy qalpyna keltirý úshin tolyq­qandy zerthana qu­rý boıynsha jumystar júr­gizi­lýde. Eksponattardyń 3D kó­shirmelerin qamtıtyn vırtýaldy kórme qurmaqpyz. Aza­mattarǵa yńǵaıly bolý úshin saıtqa erekshe qujattardyń tizimdemeleriniń sıfrlanǵan sýretterin ornalastyrdyq. Iаǵnı, qaýipsizdikti saqtaı otyryp, mu­raǵat materıaldarymen úıden shyqpaı-aq tanysýǵa bolady, deıdi qalalyq arhıv dırektory M.Bektembaev.

Demek, tarıhı mańyzy bar barlyq qujat zaman talabyna saı sıfrlandyrylmaq. Bul paıdalaný kezinde altynnan qymbat jazba jádigerlerdiń qoldy bolýynan saqtaıdy degen sóz. Qazir arhıv qyzmetkerleri jeke jáne zańdy tulǵalardan túsken ótinishterdi saralap, olarǵa qa­jet faıldardy sıfrlandyrýda. Osylaısha, elektrondy muraǵat qurý jáne suranymǵa jaýap berý máselelerin bir ýaqytta sheshýge tyrysady.

Taǵy bir nazar aýdaratyn dúnıe, shetel arhıvterimen qa­rym-qatynas máselesi. Qala ar­hıvi Reseı Federasııasyndaǵy kóp­tegen arhıv uıymdarymen baı­lanys ornatyp, shama-shar­qynsha birlese jumys istep keledi. Byltyr Qytaıdyń Sıan mu­raǵaty jáne Polshanyń Ulttyq eske alý ınstıtýtymen yn­­tymaqtastyq týraly me­mo­ran­dýmǵa qol qoıypty. Bıyl Ha­lyqaralyq arhıvter keńesi ótkizgen Halyqaralyq arhıvter apta­lyǵyna qatysyp, tájirıbe almasqan.

Biz atalmysh konferensııadan arhıvter arasyndaǵy uzaq merzimdi jáne ózara tıim­di yntymaqtastyqtyń ne­gizi qalanǵanyn ańdadyq. Mura­ǵattardyń halyqtyń esi ispettes eshteńege teńgerýge kelmeıtindeı keremet qazyna ekenine taǵy bir márte kózimiz jetti. Týǵan ata-anasyna, týystary men dostaryna, týǵan Otanyna degen əste bir aınymas, ystyq júregi bar, onyń túgini men erteńine zəredeı de bolsa jany aýyratyn elim dep soqqan júregi bar zerdeli azamat arhıv qazynalaryna əste kózjumbaılyq jasaı almaıdy, ony eskerýsiz, eleýsiz tastaı almaıdy. Qaıta eń asyl qazyna eskertkishine balap, erekshe qasterleıdi. О́tkenge qurmet kórsete bilý adamzatqa ómirlik ónege aınalýy tıis.

Qoryta aıtqanda, aldúzik aqyn Qadyr Myrza Áli: «Bizdiń tarıh bul da bir qalyń tarıh, oqý­lyǵy jup-juqa biraqtaǵy» dep jaz­ǵanyndaı atalar amanatyn ar­qalaǵan arhıvterde az da bolsa kóptiń keregine jarar rýhanı dárýmen bary aqıqat. Ol jasampaz ulttyń jańǵyrýynyń ke­pil­demesi. Oqýlyǵy juqa tarıh­tyń árbir beti – jaqsylyqqa jol­belgi, bolashaqqa baǵdarsham. Ja­zba muraǵattar eshqashanda ja­ńyl­­maıtyn eskertkish. Osyny eskereıik...