Buǵan deıin onyń uzyndyǵy 18, eni 15 kıllometr qurap kelse, búgingi ýaqytta bul qashyqtyq ólshemi ájeptáýir qysqarǵany kórer kózge aıqyn baıqalady. Jalpy aýdany 260 gektardy qurap kelgen Shalqar kóli 1994 jyly memlekettik bıogıdrologııalyq qoryq dep jarııalansa, arada on bir jyl ótken soń ıaǵnı 2005 jyldyń mamyr aıynda respýblıka Úkimetiniń qaýlysyna sáıkes atalǵan aıdyn «Ekologııalyq-ǵylymı jáne mádenı mańyzy bar qorshaǵan qorǵaý nysandarynyń tizbesine» engizilgen. Shalqar kóli men onyń mańaıy balyqtyń kóptegen túrlerine jáne ósimdikter men janýarlar dúnıesine asa baı bolyp kelgeni búginde ertegige aınalyp bara jatqandaı áser bıleıdi. Kól sýynyń azaıýy osy tabıǵı baılyqtarynyń báriniń quryp ketý qaýpin týǵyzýda. Buǵan birqatar tabıǵı jáne tehnogendik faktorlar áser etkeni eshqandaı talas týǵyzbaıdy. Iаǵnı onyń alǵashqysyna negizinen kóktemgi qar sýymen qorlanatyn kólge ylǵaldyń az jınalýy, nemese múldem túspeýi jáne Shalqarǵa quıylatyn bulaq kózderiniń bitelý jaǵdaılary kiredi. Al tehnogendik faktor degende kólge tartylǵan kanaldardyń sýyn bógep sharýashylyq maqsattardy paıdalaný jáne ishki sý qoımalaryndaǵy sý deńgeıiniń tómendep ketý kórinisterin aıtýǵa tıispiz.

Taǵy bir aıta keterlik másele budan biraz jyldar buryn gıdroınjenerlik nysandardy iske qosý arqyly Jaıyq ózeninen Shalqarǵa sý jiberilgeni. Búgingi kúni bul tásilmen «muradan» múldem bas tartýǵa kelip otyr. О́ıtkeni Jaıyq ózenindegi sý deńgeıiniń ózi qazirgi kezde tek tizeden kelip otyrǵan jaǵdaıda bulaı demegende ne deýge bolady. Sondaı-aq sońǵy ýaqytta atalǵan kól sýynyń deńgeıin belgili bir mólsherde ustap turýǵa septigi tıetin Sholaq Ańqaty men Esen Ańqaty ózenderiniń de qurǵap qalýynyń sál aldynda ekeni de onyń jáı-kúıin odan ári tómendete túsýde.

Mundaı jaǵdaıda aıdyndaǵy balyq qoryn saqtaý jónindegi máseleniń tym qısynsyz ekenin ańǵarý qıyn emes. Joǵaryda aıtylyp ótkendeı tabıǵı jáne tehnogendik faktorlar kólde tirshilik jasaıtyn balyq ýyldyryǵynyń jetilýine keri áserin tıgizip shabaqtardyń qyrylýyna ákelip soqtyrýda. Osyndaı qolaısyzdyq pen qordalanyp qalǵan problemalardy retteý men jolǵa qoıý úshin ne istegen jón?

Bul úshin M.О́temisov atyndaǵy Batys Qazaqstan memlekettik ýnıversıtetiniń ǵalymdary sońǵy jyldary Shalqar kóline bıologııalyq jáne tehnıkalyq baǵyttarda ǵylymı-zertteý jumystaryn júrgize bastaǵanyn aıtý paryz. Atalǵan is negizinen kól arnasyn tabıǵı joldarmen qalpyna keltirýdi kózdeıdi. Soǵan sáıkes joba aıasynda tıisti ǵylymı negizdemeler ázirlengen. Osy arqyly tabıǵı basseınde qalyptasyp otyrǵan kúrdeli jaǵdaılarǵa tıisti ǵylymı taldaýlar men saraptamalar júrgizý qolǵa alynǵan. Munyń bári memlekettik lısenzııa negizinde ótkizilip, onyń tolyq esebi joǵary oqý orynnyń ǵylymı keńesinde tyńdalǵan.

Biz osy ǵylymı zertteýler aıasynda júrgizilgen ekspedısııanyń quramynda bolǵan Batys Qazaqstan oblysy boıynsha ekologııalyq uıymdar qaýymdastyǵynyń prezıdenti Ǵazız Haımýldınmen kezdesip Shalqar kólinde qalyptasyp otyrǵan kúrdeli ahýaldy saýyqtyrý jóninde oı-pikir almasqan edik. Jasy seksenniń beseýine taıasa da jumys qabyletin joǵaltpaǵan áli de tyń sergek kórinetin Aqjaıyqtyń ardaqty aqsaqalynyń aıtýynsha qazirgi jaǵdaıda mundaǵy eń basty másele – kúnnen kúnge tartylyp bara jatqan sý arnasyn tabıǵı joldardy paıdalaný arqyly qalpyna keltirý bolmaq. Bul rette tabıǵat janashyry ǵylymı zertteýler júrgizý barysynda kól deńgeıin qalpyna keltirý úshin 168 mıllıon tekshe metr sý qajet ekendigi anyqtalǵanyn alǵa tartty.

Biz joǵaryda Shalqar kóliniń tóńireginde kóptegen bulaqtar bar ekenin aıtqanbyz. Onyń jalpy sany jıyrmadan asady eken. Búgingi kúni onyń báriniń bitelip qalǵany belgili bolyp otyr. Sondyqtan da Ǵazız aǵamyz tikeleı óziniń bastamasy boıynsha beldi býyp, jeńdi túrip jiberip sonyń ekeýiniń kózin qaıtadan ashyp tazartqyzypty. Ári qaýymdastyq jetekshisi ýnıversıtet ǵalymdarynyń kómegine súıene kelip bir ǵana bulaqtan kólge táýligine 3,5 tekshe metr sý quıylatyny jónindegi qundyq derekke kóz jetkizgen. Sóıtip budan ózge bulaqtardyń kózderi ashylǵan kezde bári birigip, jylyna mıllıondaǵan tekshe metr sý mólsherin quraıtynyn kórsetip bergen.

Mine, osyndaı tabıǵı tásilderdi iske asyrý arqyly Shalqar kólindegi sý tapshylyǵyn qarjy shyǵyndamaı-aq retteýge bolady deıdi Ǵazız aqsaqal. Sonymen birge ol bizge ǵylymı-zertteý jumystarynyń qorytyndylary boıynsha shyǵarylǵan usynbalar Batys Qazaqstan oblystyq tabıǵı resýrstar jáne tabıǵatty paıdalanýdy retteý basqarmasynyń huzyryna berilgenin aıtyp berdi. Atalǵan memlekettik mekeme bul turǵyda tıisti is-qımyl baǵdarlamasyn ázirleıdi degen oıdamyz.