Taýarlardy tańbalaý el ekonomıkasyna ne beredi?

Taýarlar ne úshin tańbala­nady jáne bul sharany júrgizý el ekonomıkasyna ne beredi? Mu­ny túsiný úshin birqatar shet el­der tájirıbesine nazar aýdaryp kóreıik.

Atalǵan sharany júzege asyr­­ǵan Brazılııa men Túrkııada alkogoldi jáne alkogolsiz sýsyndar segmentinde salyqtar­dyń jınalýy tıisinshe 20% jáne 142%-ǵa ósken. Al Eýropalyq odaq elderinde sıfrly qada­ǵalaý júıesi 5 jyl ishinde kon­­tra­bandalyq ónim aınaly­myn 30%-ǵa tómendetipti. Ame­rıka Qurama Shtattarynda dári-­dár­mekterdi tańbalaý qaı­ta­ryp alý prosesin 3 kúnnen 10 se­kýndqa deıin jedeldetýge múm­kindik bergen.

Bizben kórshi ári bir odaq aıasynda ómir súrip jatqan Reseı Federasııasynda birqatar taýar sanattary boıynsha tańbalaý jumystary erterek engizilgen bolatyn. Onyń nátıjesi eldegi tańbalanǵan naryqta tazarý prosesiniń júre bastaǵandyǵyn aıqyn baıqatqan. Máselen, bu­ryn reseılik aıaq kıim na­ry­ǵy­nyń kólemi 330 mln jup aıaq kıimge baǵalansa, tańba­laý­dy engizgennen keıin bul boljam­nyń edáýir joǵary ekendigi aı­qyndalǵan. Nátı­jesinde, qazir reseılik opera­tordyń júıesinde aıaq kıimdi tań­balaý úshin 2 mlrd-tan as­tam kod shyǵaryldy jáne ósý jal­ǵasýda.

Saýda jáne ıntegrasııa mı­nıs­tri Baqyt Sultanovtyń aıtýynsha, aldyn ala taldaýlar «Qazaqstan Respýblıkasynda 6 sala boıynsha tańbalaýdy engizý kózdelgen taýar toptaryndaǵy kóleńkeli naryq kólemi 63% mólsherinde ekenin kórsetken. Taýar­lardy tańbalaý osy kóleń­keli bıznesti jaryqqa shyǵarýǵa kómektesedi. Osyǵan oraı B.Sul­tanov taýar toptaryna tańba­laýdy engizý arqyly zańdy taýar aınalymynyń kólemi 337 mlrd teńgege, al bıýdjet kiristeri 58 mlrd teńgege artady degen bolja­myn jetkizdi.

Mınıstrdiń aıtýynsha, jo­ǵa­ryda atalǵan taýarlardy tań­balaýdy jáne olardyń qad­a­ǵalanýyn engizý elimizdiń ekonomıkasyna oń áserin tıgizetini sózsiz. Máselen, bul sharalar adal básekelestikti yntalandyrady jáne zańdy naryq úlesi men óndiris kólemin 30-50%-ǵa ulǵaıtady. Bul óz kezeginde ózin­dik qundy tómendetip, baǵany taýarlardyń aǵymdaǵy qunynan 5-10%-ǵa tómendetýge múmkindik beredi. Sonymen qatar jańa ju­mys oryndary qurylyp, 2-3 myń adam jumyspen qamtylatyn bolady. Al taýarlardyń zańsyz aınalymyna qarsy is-qımyldyń keshendi júıesiniń tıimdiligi edáýir artady.

Baqyt Sultanovtyń aıtýynsha, eki jyldyq qanatqaqty jobalardy iske asyrý nátıjesinde elimizde tabıǵı teriden jasalǵan buıymdardy 2019 jylǵy 1 naý­ryzdan bastap jáne temeki ónimderin bıylǵy jylǵy 1 qa­zan­nan bastap mindetti túrde tań­balaý engizildi.

Teri buıymdaryn tańbalaý salyq zańnamasyn buzýshylardy, ıaǵnı jeńildetilgen salyq salý úshin arnaıy salyq rejimi bo­ıyn­sha shekti mejelik mándi qol­daný maqsatynda kiristerin tómendetip kórsetetin salyq tóleý­shilerdi anyqtaýǵa múm­kindik berdi. Nátıjesinde, patent negizinde qyzmetti júzege asy­ratyn sýbektiler sany 13 esege qysqardy. 2018 jy­ly ta­ýar­larǵa deklarasııa resim­degen ımporttaýshylardyń sa­ny onyń aldyndaǵy jylmen salys­tyrǵanda 30%-ǵa ósti, al olardan ımport boıynsha kedendik baj ben salyq túsimderiniń ósimi 40% qurady. Osy qyzmet boıynsha ishki salyqtar túsimderiniń ósimi 1,5 ese artty.

«О́tken ýaqyt ishinde teme­kini tańbalaý naryqta temeki óndirýshilerdiń 30%-ǵa kóp eke­nin anyqtaýǵa múmkindik berdi, al sapasyz dárilerdiń aınalymy 2,5 ese tómendedi. «Halyqaralyq tájirıbe taýarlardy tańbalaý saýda salasynyń kóleńkeli aınalymyn tómendetýge baǵyttalǵan pár­mendi quraldardyń biri eken­digin dáleldeıdi», dedi mınıstr.

Jalpy taýarlardy tańbalaý men olardy qadaǵalaýdyń ke­shen­di júıesin engizý 5 jyl ishin­de bıýdjetke 2,6 trln teńge qu­raıtyn kýmýlıatıvtik áser beredi dep kútilýde.

Sarapshylar pikirinshe, ta­ýar­lardy tańbalaý jáne qada­ǵalaý halyq densaýlyǵyna teris áserin tıgizetin taýarlar aınalymyna jol bermeýdi, bıznes úshin jaǵdaıdy teńestirýdi, taýar­lardyń sapasy men eko­no­mıkalyq qaýipsizdigin qam­tamasyz etedi, sondaı-aq bıýdjet­ke salyq túsimderin arttyrady. Júıe bıznesti damytý úshin naq­ty maqsattardy kózdeıtin memlekettik baǵdarlama qurýdy qamtamasyz etedi. Memleket qo­symsha tabys taýyp, Qazaqstan Respýblıkasyn ındýstrııalyq-ınnovasııalyq damytýdyń 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan baǵ­darlamasy sheńberinde onyń qaı­ta­rymdylyǵyn memlekettik qol­daý retinde qamtamasyz etedi.

Sóz bolyp otyrǵan taýar­lar túrin tańbalaý boıynsha biryńǵaı operator bolyp «Qazaqtelekom» AQ aıqyndalǵan bolatyn. Onyń basqarma tóraǵasy Qýanyshbek Esekeev 2020 jylǵy 1 qazannan bastap temeki ónimderi (sıgaretter) jáne 2021 jylǵy 1 sáýirden bastap temeki ónimderiniń basqa da túrleri (stıkter, sıgaralar, sıgarıllalar t.b.) mindetti túrde tańbalanýǵa jatatynyn aıtty. Q.Esekeevtiń aıtýynsha, temekini mindetti tańbalaý engizilgen sát­ten bastap (01.10.2020) taýarlardy tańbalaý men qadaǵalaýdyń aqparattyq júıesinde aınalymǵa 1000 qatysýshy tirkeldi, sondaı-aq 283 mln kod shyǵaryldy, onyń ishinde 146 mln kod jazyldy. Búginde aksızdeletin temeki ónimderiniń 99,9% tańbalanady.

Budan basqa, búginde tań­ba­lanǵan taýardy satýdy qamta­masyz etý úshin biryńǵaı operator bólshek saýda núktelerin 2D-skanerlermen jabdyqtaý boıynsha usynystar berý ju­mysyn belsendi júrgizýde. 2020 jylǵy 1 qańtardan bas­tap 34 myń danadan astam 2D-skaner satyldy nemese 80 myń saýda núktesiniń 42%-y tań­balanǵan temeki aınalymyna daıyn. Marka kodtaryn shyǵarý BKM fıskaldyq derekter operatory arqyly júr­giziledi. Tańbalanbaǵan temeki ónimderiniń qaldyqtaryn 2021 jylǵy 1 qazanǵa deıin ótkizý kózdelgen.

Sondaı-aq búgingi tańda Bir­yń­ǵaı operator ýákiletti mem­lekettik organdarmen bir­lesip, tórt taýar toby boıyn­sha qanatqaqty jobalardy júr­gizýde. Olar – alkogol ónimi, dárilik zattar, aıaq kıim taýarlary, sút ónimderi pılottyq jo­­balary. Bul jobalardyń keı­­­biri sátti júzege asyp, endi olardy el kóleminde engizýdiń naq­ty merzimderi de anyqtaldy. «Taýarlardy tańbalaý júıesin engizý memleket ekonomıkasy­na da, bızneske de, qoǵamǵa da paı­da ákeledi. Onyń negizgi ar­tyqshylyqtarynyń ishinen kó­leńkeli naryq kólemin 2025 jylǵa deıin 50%-ǵa tómendetedi dep boljanýda. Bizdiń esepteýimiz boıynsha, budan 2025 jylǵa deıin bıýdjetke 58,4 mlrd teńge somasynda qosymsha túsim tú­sedi» deıdi Q.Esekeev.

Sıfrly tańbalaý bıznes­ke ónimdiligin arttyrýǵa, logıs­tı­kalyq shemalardy jetildirýge, naryqtaǵy úlesin ulǵaıtýǵa jáne saıyp kelgende kiristi art­tyrýǵa múmkindik beredi. Q.Ese­keevtiń pikirinshe, osylaı­sha, zańdy bıznes túsiminiń ósi­­mi 2025 jylǵa deıin 336,5 mlrd teńgeni quraıtyn bolady. Budan basqa, tańbalaý júıesin engizý IT naryǵy úshin ekojúıeni qurý, qaptama óndirýshileri úshin servısti damytý, sondaı-aq jabdyq óndirýshileri úshin naryqty keńeıtý túrinde tutas ekonomıka úshin nátıje alýdy kózdeıdi.

Qarjy mınıstri Erulan Jamaýbaevtyń aıtýynsha, ta­ýar­­lardy sıfrly tańbalaý mem­leket úshin – taýarlardyń zańsyz aınalymyn qysqartyp, bıýdjetke salyq túsimderiniń túsýin ulǵaıtady jáne mem­le­kettik baqylaý sapasyn­ art­tyrady; halyq úshin – qoǵam­dyq baqylaýdyń tıimdiligin arttyryp, tutynýshylardyń qu­qyqtaryn qorǵaý, azamat­tar­dyń ómiri men densaýlyǵyn qor­­ǵaýǵa kómektesedi; bıznes úshin – adal salyq tóleýshiler qa­taryn kóbeıtip, bıznestegi adal básekeni nyǵaıtady.

Árıne, muny júzege asyrý úshin sıfrlandyrý baǵy­tynda birqatar áreketter oryn­dalyp, bir izge túsýi kerek. Qa­daǵalanatyn taýarlar jú­ıe­sindegi sońǵy býyn saýda tú­siminiń málimetterin tirkeıtin jáne olardy memlekettik kirister or­­gandarynyń serverine onlaın rejimde beretin onlaın baqylaý kassalyq mashınany qoldaný bolyp tabylady. Barlyq atal­ǵan aqparattyq júıelerden alyn­ǵan málimetter táýekelderdi bas­qarý júıesinde taldanady. E.Jamaýbaev atap ótkendeı, jıyntyq boljam 2025 jylǵa deıin shamamen 2,5 trln teńgeden astam qosymsha túsimderdi qu­raıdy. Jalpy salyqtyq jáne kedendik ákimshilendirýdi sıfr­landyrý boıynsha jumystar jalǵastyrylady.