Qazaqstan aýyr atletıkasynda buryndary da jeńispen órilgen jaqsy dástúrdiń bolǵanyn eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Keńes Odaǵy tusynda Iýrıı Zaısev, Vıktor Mazın, Anatolıı Hrapatyı Olımpıada chempıony atansa, Stepan Ýlıanov, Vladımır Drekseler, Vasılıı Majeıkov, Sergeı Kopytov, Evgenıı Sypko jáne taǵy basqa sańlaqtar kóptegen dúbirli dodalarda daralandy. Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin 1996 jyly Atlantada alaýy tutanǵan Olımpııa oıyndarynda Hrapatyı kúmis medaldi moınyna ildi. Atbasardyń alyby shaý tartyp qalǵan tusta jeńispen órilgen dástúr úzilgendeı boldy. Olaı deýge negiz, 1997-2003 jyldar aralyǵynda jerlestermiz ózderi qatysqan jarystardyń barlyǵynan qur qol qaıtyp júrdi. Atap aıtsaq, Sıdneı Olımpıadasy (2000 jyl) men Chıang-Maı (1997 jyl), Lahtı (1998 jyl), Pıreı (1999 jyl), Antalııa (2001), Varshava (2002 jyl) jáne Vankýverde (2003 jyl) uıymdastyrylǵan álem chempıonattarynda bizdiń zil­te­mirshilerge birde-bir júlde buıyrmady.

Uzaq jyldar boıy respýb­lıkalyq aýyr atletıka federasııasyn basqarǵan Qaırat Tur­lyhanov sol bir quldyraý kezeńin bylaı dep eske alǵan edi: – Dańqty Hrapatyıdyń dáýiri ótkennen keıin óz otandas­tarymyzdyń arasynan birazǵa deıin álemdik deńgeıdegi jarystarda olja salýǵa jaraıtyn jastar shyqpady. 2000 jy­ly Sıdneı Olımpıadasynan Qazaqstan aýyr atletteriniń qor­jyny bos qaıtty. Bul jaǵdaı sol kezdegi Týrızm jáne sport agent­tiginiń tóraǵasy Dáýlet Tur­lyhanovty qatty mazalady. Ol Iýrıı Zaısevtan bastaý alatyn, araǵa jyldar salyp Vıktor Mazın men Anatolıı Hrapatyı jalǵastyrǵan jeńisti dástúrdiń kúrt úzilgenine kúıindi. Bir kúni Dáýlet Bolatuly osy sala tiz­ginin ustaý jaıynda maǵan usy­nys jasady. Alǵashynda biraz kibirtiktegenim ras. О́ıtkeni bul men úshin tańsyq óner. Biraq baýyrym qıylyp suraǵannan keıin sózin jerge tastaı almadym. Sóı­tip 2001 jyly federasııa bas­shylyǵyna keldim. Kelgen bette iske bel sheshe kiristim. Ár oblystaǵy jaǵdaıǵa qanyqtym. Bap­kerler men sportshylardyń muń-muq­tajyn tyńdadym. Osy­laısha, aýyr at­le­tıkanyń oı­daǵydaı damýyna ke­dergi kel­tirip otyrǵan kóptegen prob­lema­nyń baryn ańǵardym. Kóbisi qara­jat máselesine kelip tireledi. Sony ońdy sheshýge tyrystym. Alaıda «is birden órge domalady» dep aıta almaımyn. Eń bir qıyn shaqtardy eske alsam, 2003 jyly Kanadanyń Vankýver qalasynda ótken álem chempıonaty oıǵa ora­­lady. Atalmysh jarysqa Qa­zaq­stannan 15 atlet baryp, bar­­lyǵy oısyraı utyldy. Júl­deli oryn bylaı tursyn, sol joly sarapqa salynǵan Afıny Olımpıadasynyń birde-bir joldama­syna ıelik ete almadyq. Muhıttyń arǵy jaǵyna baryp turyp, Qazaqstannyń kók baı­raǵyn jelbirete almaǵa­nymyzǵa kúıindim. Kelgen bette barlyq máseleni oı eleginen ótkizip, aqyl tarazysyna saldyq. Ár óńir mamandarynyń basyn qosyp, olarǵa ortaq maqsatqa jetý úshin birlesip áreket etý qajettigin árqaısysyna tápishtep turyp túsindirdim.

Iá, «jumyla kótergen júk jeńil» demekshi, birlesip iste­gen jumys óz jemisin berdi. Qysqa ǵana merzim ara­lyǵynda Qazaqstan aýyr atletıkasy aıaǵynan tik ári nyq turdy. 2004 jyly Afıny Olımpıadasynda Sergeı Fılımonov kúmis medal­di moınyna ildi. Ol tek túr­kııa­lyq Taner Saǵyrdan ǵana qa­lyp qoıdy. Sol kezderi Týrızm jáne sport agenttiginiń tóraǵasy Dáýlet Turlyhanovqa Saǵyrdyń jeke jattyqtyrýshysy Enver Túrkilerıdi Qazaqstanǵa shaqyr­tý jaıynda oı keldi. Kezinde Bolgarııa men Túrkııa aýyr atletıkasyn órge súırep, bir sho­ǵyr jul­dyzdy úlken arenaǵa shyǵarǵan dańqty bapker biraz oılana-tolǵana kele óz kelisimin berdi.

Enver Túrkilerıdiń kelýimen otandyq ziltemirshilerimiz bu­ryn-sońdy bolmaǵan tolaǵaı ta­bysqa qol jetkize bastady. 2005 jáne 2006 jyldardaǵy álem chempıonattarynda Ilıa Ilın bas júldeni oljalady. Syr boıy saıypqyranynyń arqasynda komandalyq esepte Qazaqstan úzdik bestiktiń qa­ta­­rynan kórindi. 2008 jyly Beı­jiń Olımpıadasynda Ilın al­tyn alsa, Anna Vajenına men Irına Nekrasova kúmispen kúp­­teldi. Marııa Graboveskaıa qolaǵa qol sozdy. Keıinnen 75 kılo salmaqta top jarǵan sport­­shynyń dopıng qoldanǵany anyq­­talyp, Vaje­nınanyń kúmisi al­tynǵa aınaldy. Jalpy esepte Qazaqstan úshinshi tuǵyrǵa jaı­ǵasty.

2009 jyly Koıandaǵy álem chem­pıo­natynda Zúlfııa Chın­shanlo, Maııa Maneza, Svetlana Podobedova jáne Vla­dımır Sedov qarsylas shaq keltir­mese, Vladımır Kýznesov úshinshi oryndy enshiledi. Beıresmı komandalyq saıysta Qazaqstan ekinshi oryndy oljalady. 2010 jyly Antalııada Maneza men Podobedova altynnan alqa ta­ǵyndy. 2011 jyly Pa­rıjde Chınshanlo men Ilın top jarsa, Maneza men Podobedova ekinshi satyǵa taban tiredi. Túrkııa men Fransııadaǵy jarysta Qazaq eli quramasy úzdik úshtikti qo­rytyndylady.

2012 jyly London Olım­pıada­sy­nyń alaýy tutandy. Ǵalamdyq dodada Qazaqstan qu­ra­masy aıdy aspanǵa shyǵa­ryp, Tumandy Albıon elinde ánura­nymyzdy tórt márte shyr­­qat­ty. Chınshanlo, Maneza, Podobedova jáne Ilın aldary­na jan salmasa, Anna Nurmu­hambetova qola medaldi keýde­sinde jarqyratty. Alystaǵy aǵyl­shyndar elinde tórt birdeı órenimiz jeńis tuǵyrynyń eń bıik satysyna birinen keıin biri kóterilip jatqan kezde qýan­baǵan jankúıer joq-aý, sirá! Barshamyzdyń abyroıymyz artyp, rýhymyz asqaqtady! Al eń bastysy, komandalyq esepte ekinshi satyǵa turaq­tadyq. Aldymyzda – tek Qytaı.

2013 jyly Vroslavtaǵy dúnıe­júzilik dodada Almas О́te­shov kúmis, Vladımır Sedov qola medaldi ıemdendi. 2014 jyly Almatydaǵy Balýan Sho­laq atyndaǵy sport saraıynda jalaýy jelbiregen jarys­ta jerlesterimiz jasyndaı jar­qyrady. Zúlfııa Chınshanlo, Ilıa Ilın jáne Jasulan Qydyrbaev teńdessiz dep tanylsa, Jazıra Jap­parqul men Vladımır Sedov kúmis, al Kırıll Pavlov qolany qorjynǵa saldy. Qazaqstan qura­masy jalpy esepte taǵy da ekinshi oryndy ıelendi.

Sóz oraıy kelgende, 2001-2014 jyldar aralyǵynda respýb­lıkalyq aýyr atletıka federa­sııasynyń tizginin Qaırat Tur­lyhanovtyń ustaǵanyn aıta ketken abzal. Aıtýly azamat bas­shylyq jasa­ǵan kezde Qazaq­stan quramasy álemdegi eń úzdik komandalar sanatyna erkin endi. Dúbirli dodalarda únemi úzdik úshtik­tiń qatarynan kórinip júr­di. Sol ýaqyt aralyǵynda otan­dastarymyz Olım­pııa oıyn­darynda 6 altyn, 2 kúmis jáne 2 qolany oljalasa, álem chempıo­natta­rynda 13 altyn, 5 kúmis jáne 3 qolany ıelendi. Onyń syrtynda Azııa oıyn­dary men chempıonaty jáne taǵy basqa ha­­lyqaralyq dodalar bar. Sonyń bar­ly­ǵynan qorjyn tolyp qaı­tatyn. Mine, osy kezeńdi «Qazaq­stan aýyr atletı­ka­synyń altyn dáýiri» dep ataýǵa tolyq negiz bar.

Tolaǵaılarymyzdyń dáýiri júrip turǵan kezde Qaırat Tur­ly­hanovtyń: «Sońǵy jyl­dary biz álemdik jáne qurlyq­tyq deńgeıdegi dodalarda tek Qytaı quramasynan qalyp kelemiz. О́z­geleri artymyzdan sy­ǵa­­lap qaldy. Rasynda da, bú­gingi tańda tórtkúl dúnıe­de qazaq­­­standyq ziltemirshilermen te­ńese alatyn komandalar sanaýly. Osy deńgeıge jetý úshin otandastarymyzǵa kóp eńbek­tenýge, izdenýge týra keldi. Bir ǵana mysal. Qytaıdyń 1,5 mıllıard­tan asa turǵyny bar. Qolda bar málimetterge sensek, Qytaı elinde 18 mıllıon adam turaqty túrde aýyr atletıkamen aınalysady. Al bizdiń halyqtyń sany 18 mıllıon shamasynda. Soǵan qaramastan Qazaqstan qytaılarǵa ájeptáýir qarsy­lyq kórsetýde. Bul – óte keremet kór­setkish! Buryndary biz osyndaı ǵala­mat nátıjege qol jetkizgen emes edik. Tek sońǵy tórt-bes jyl araly­ǵynda ǵana silkinis baı­qaldy. Dáp qazir múıiz­deri qa­raǵaıdaı memleketterdiń ózde­ri Qazaqstannyń aýyr atletterinen qaımy­ǵady», dep tebirene sóılegeni esimizde.

2015 jyly da jerleste­ri­mizdiń jeńis joly jalǵasty. Hıýstondaǵy álem chempıonatynda Nıjat Ragımov pen Aleksandr Zaıchıkov top jarsa, Jazıra Japparqul – kúmis, Svetlana Podobedova qola medaldi en­shiledi. Mine, sodan keıin Qazaq­stannyń aýyr atletteriniń basyna qara bult úıirildi. Qyr-sońymyzdan qalmaǵan WADA (Dopıngke qarsy kú­res agenttigi) áýeli jastar býyny ókil­­­derine kılikti. Kóp uzamaı ataqty sport­­shylarymyzǵa tis batyra bas­tady. Olardyń barlyǵyna «ruqsat etil­me­gen dári-dármek paı­dalandy» degen aıyp taǵyl­dy. Nátıjesinde, Ilıa Ilın, Zúl­fııa Chınshanlo, Maııa Mane­za, Svet­lana Podobedova, Irına Nekrasova jáne Marııa Grabo­ves­kaıa Beıjiń men Lon­don Olım­pıadalarynda oljalaǵan júldelerinen aıryldy. Álem chempıonattarynda tolyq medaldar jıyntyǵyna ıelik etken Vladımır Sedovtyń qorjyny áp-sátte bosady. Tipten ol qur­lyqtyq dodalarda jeńip alǵan júldelerinen qaǵyldy. Resmı málimetterge súıensek, dáp qazir Sedovtyń Qazaqstan chempıony degennen basqa esh ataǵy joq.

2016 jyly Rıo Olımpıa­dasynda atoı salady dep úmit­tengen Almas О́teshov pen Jas­ulan Qydyrbaevqa da quzyrly organdar qatań úkim shyǵardy. Ekeýi de 2015 jyly Hıýstonda jeńip alǵan júldelerinen aıyryldy. Ol kezde О́teshov – kúmis, al Qydyrbaev qola medaldi enshilegen edi. Kúlli qazaq jan­kúıeri qos qandasymyzdyń Olım­pııa oıyndarynyń jeńis tuǵyrynda marqaıyp turǵan sátin kórýdi armandady. Eger tarıhqa júginsek, soǵan deıin Alashtyń birde-bir azamatynyń tórtjyldyqtyń basty dodasynda qanjyǵasy maılanǵan joq edi. Sol kóshti Almas pen Jasulan bastaıdy dep úmittendik. Biraq olarǵa ondaı baqyt buıyrmady. Ekeýiniń de baǵyn baılaǵan WADA. Aıtýly ziltemirshiler túrli merzimge úlken sporttan shet­tetilgennen keıin úlken sport­tan qol úzýdi jón kórdi.

Joǵaryda aıtylǵan jaısyz jaǵ­daılar Qazaqstan qurama­syn qatty álsiretti. 2016 jyly Rıo-de-Janeıroǵa baramyz dep julqynyp turǵan ziltemir­shilerimiz tórtjyldyqtyń basty dodasynan shet qalyp, olardyń ornyn ózge órender basty. Desek te myqty bapkerlik mekteptiń qalyptasýy jáne daryndy jas­tardyń kóptigi óz jemisin berdi. Brazılııada jerlesterimiz óz jan­kúıerlerin jerge qaratqan joq. Olımpııa oıyndarynda otandastarymyz 1 altyn, 1 kúmis jáne 4 qola medaldi oljalady. Atap aıtsaq, Nıjat Ragımov – birinshi, Jazıra Japparqul – ekinshi, Karına Gorıcheva, Farhat Harkı, Denıs Ýlanov jáne Aleksandr Zaıchıkov úshinshi satylarǵa taban tiredi.

Árıne, bul óte jaqsy kór­setkish. Biraq áli de arqany keń­ge salýǵa bolmaıdy. Quryǵy uzyn WADA Qazaqstanǵa qaıta qyrǵıdaı tııýdi kózdep otyr. Olaı deýge negiz, kúni keshe ǵana olar Nıjat Ragımovqa «dopıngke qarsy kúres ere­jelerin buzdy» degen aıyp taǵyp, ony ja­rystardan ýaqytsha shettetti. Endi tergeý men tekserý jumystary bastalady. Eger kúdik rastalsa, Ragımov biraz júl­desinen aıyrylady. Al odan keıin Japparqul men Gorıchevaǵa, Harkı men Ýlanovqa nemese Zaıchıkovke kezektiń kel­mesine kim kepil? Erteńgi kúni WADA «olar da dopıng qol­dandy» dep jer-jahanǵa jar salsa, esh tańdanbaımyz. Oǵan kózimiz áldeqashan jetken.

Qazirgi kezde aýyr atletteri­mizdiń jaǵdaıy máz emes. Jasy­ratyny joq, kórsetkishimiz jyl­dan-jylǵa nasharlap keledi. Máselen, sońǵy eki álem chempıonatynda bar-joǵy úsh júldege ǵana qolymyz jetti. Atap aıtsaq, 2018 jyly Ashhabadta Arlı Chonteı men Nadejda Lıhacheva jáne 2019 jyly Pattaııada Igor Son júldegerler qataryna qosyldy. Bar tabysymyz osymen ǵana shekteledi. Al buryn qandaı edik?!

Bıyl Tokıoda alaýy tutana­tyn Olımpııa oıyndaryna Qazaq­stannan eki sportshy ǵana qatysa alady. Dopıng daýyna baılanysty bizdiń elge osyndaı shekteý qoıylyp otyr. Olardyń júlde alýy ıa almaýy neǵaıbyl. О́ıt­keni qazirgi kezde komanda qatty álsi­regen. Saqa sportshylar birinen keıin biri qýdalanýda. Jastardyń áli qanattary qataıa qoıǵan joq. Árıne, osyndaı moral­dyq jáne psıhologııalyq turǵy­dan óte qıyn jaǵdaıǵa tap bolyp otyr­ǵan ziltemirshilerden dáp qazir ońdy nátıje kútý qısynsyz. Bul jaǵ­daı sport tizginin ustap otyrǵan aza­mattarǵa oı salýǵa tıis. Eń birinshi kezekte komanda arasyndaǵy ishki ahýal­dy durystaý qajet. Ekinshiden, HOK, WADA, Halyqaralyq aýyr atletıka federasııasy sekildi beldi uıymdarmen qarym-qatynasty dıplomatııalyq tur­ǵydan retke keltirý kerek. Tek sonda ǵana talaı kúrdeli másele óz sheshimin taýyp, is ońǵa basady. Al eger dál osylaı jalǵasa beretin bolsa, onda kezinde dańqy tóske órlegen Qazaqstan aýyr atletıkasy qurdymǵa ketetini daýsyz. Al biz qazaqstandyq zilte­mirshilerdiń dúnıejúzilik dodalarda elimizdiń Ánuranyn shyrqatyp, kók Týyn kókte jelbiretkenin qalaımyz.