«Kóleńkeli ekonomıka»: Tejeýdiń joly – tańbalaý

Memleket basshysy byltyr salyqtyq jáne kedendik túsimderdiń somasy 2019 jylmen salystyrǵanda 18 paıyzǵa qysqaryp, 65 paıyzdy quraǵanyn atap ótti. Bul jalǵan deklarasııalaýmen tikeleı baılanysty. Pandemııa men lokdaýn kezinde Qazaqstan-Qytaı shekarasynyń ózinde dál osyǵan qatysty 50 myń fakti tirkelgen.

«Kóleńkeli ekonomıka» bıýdjettiń salyqtyq túsimderden qaǵylýy ǵana emes. Bul – otandyq ónerkásipke, halyqtyń densaýlyǵyna, qorshaǵan ortaǵa tikeleı tóngen qaýip. El bıliginiń buǵan erekshe nazar aýdaryp otyrǵany da sondyqtan. Prezıdenttiń Qarjylyq monıtorıng agenttigin qurý týraly qadamǵa barýynyń astarynda da dál osyndaı mańyzdy mindet jatyr. О́tken aptada ǵana jańa agenttiktiń basshysy Janat Elımanovty qabyldaǵan Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev «kóleńkeli ekonomıkaǵa» qarsy is-qımyl jónindegi jumysty kúsheıtýdi, bul rette bıznesin adal istep otyrǵan kásipkerlerdiń múddesin qorǵaýdy jáne olardyń jumysyna jónsiz aralasýǵa jol bermeýdi tapsyrdy.

Qazaqstan «kóleńkeli ekono­mı­ka­men» kúrestiń bir joly re­tin­de Eýrazııalyq ekono­mı­ka­lyq odaq aıasynda taýarlardy tańbalaýdy bastady. Aldymen teri buıymdaryn tańbalaý bo­ıyn­sha qanatqaqty joba júzege asy­rylǵany belgili. Saýda jáne ıntegrasııa mınıstri Baqyt Sul­ta­nov byltyr ótken jıyn­dardyń birinde pılottyq joba saladaǵy birqatar zańbuzýshy­lyq­tardyń betin ashyp bergenin jet­kizdi.

– Máselen, teri buıymdaryn min­detti tańbalaý kezinde qyzme­tin patent negizinde júzege asyratyn sýbektiler sany 13 ese qys­qarǵan. Sonyń nátıjesinde, 2018 jyly taýarlarǵa arnalǵan dek­­­la­­rasııany rásimdegen ım­port­­­­taýshylardyń sany 30 pa­ıyz­­­ǵa artty. Kedendik bajdar men sa­lyqtyq túsimderdiń úlesi 40 paıyzǵa kóbeıdi. Atalǵan qyz­met boıynsha ishki salyqtyq túsim­der 1,5 ese ulǵaıdy. Demek, joba tıimdiligin kórsetti, – dedi Baqyt Sultanov.

Elimizdiń temeki óndirisi men saýdasynda da «kóleńkeli ekono­mıkanyń» belgileri kóp. Sondyq­tan byltyr elimizde temeki ónim­de­rin tańbalaý bastaldy. Bul ón­dirýshiler, ımporttaýshylar, dıs­trıbıý­torlar, kóterme jáne ból­shek saýdamen aınalysatyn ká­sip­kerler úshin mindetti qadam­ǵa aınaldy.

Taýarlardy tańbalaý eldegi «kó­leńkeli ekonomıkanyń» úle­­­sin qysqartý úshin qolǵa alyn­­­ǵa­­ny belgili. Budan bólek, ónim­­­der­diń qaýipsizdigin arttyrý maq­saty da kózdelip otyr. О́ıt­­ke­ni dúdámal dúnıelerden tuty­nýsh­ylardyń jıi zardap shege­ti­ni belgili. Sondaı-aq jańashyldyqtyń nátıjesinde, naryq­taǵy óndirýshiler men ká­sip­­kerler úshin adal báseke­les­­­tikke jol ashatyn orta qalyp­tasady. Memleket úshin de paı­d­asy zor. Birinshi kezekte qazy­na­ǵa túsetin salyqtyq túsim­der kóbeıedi. Sonymen qatar na­ryq­taǵy memlekettik baqy­laý­dy uıymdastyrý shyǵyndary azaıa­­dy.

Qarjy mınıstrligi Memle­ket­­tik kirister komıtetiniń de­part­a­ment dırektory Baqytgúl Qazaq­paevanyń aıtýynsha, temeki ónim­derin tańbalaý eki kezeńnen turady. Birinshi kezeńge ótken jyldyń 1 qazanynda óttik. Osy­laı­sha, fıltrli jáne fıltr­siz temekiler tańbalana bastady. Osy jyldyń 1 sáýirinde tańba­laý­dyń ekinshi kezeńi bastalady. Bul joly sıgara, sıgarılla, elek­trondy temekige arnalǵan ónim­der sıfrlandyrylady.

Temeki qalaı tańbalanady? Budan bylaı óndirýshiler men ımporttaýshylar temekiniń árbir qorabyna DataMatrix shtrıhkodyn jabystyrýy kerek. Onda óndi­rýshi týraly derekter, ónim­niń serııalyq nómiri, tekserý kody shıfrlanǵan. Jasyrylǵan derek­terdi arnaıy apparatpen oqıdy. Máselen, dúkendegi satý­shy temeki qorabyndaǵy shtrıh­kod­ty arnaıy apparattyń kóme­­gimen skanerleıdi. Sóıtip, ónim­­niń satylǵany týraly aqpa­rat fıskaldyq derekterdiń opera­tory­na kelip túsedi. Odan ári tıisti aqparat taýarlardy tań­ba­laý men baqylaýǵa arnalǵan aq­parattyq júıege baǵyttalady. Osy­laısha, temeki qoraby «sa­tyl­­dy» dep belgilenip, aına­lym­­nan shyǵarylady. Aqparat­tyq júıede ónimniń óndirilgen ýaqytynan aınalymnan shyq­qan­ǵa deıingi qadamy tolyq baqy­la­nady.

«Aınalymda tańbalanyp úlgerilmegen temeki ónimderi bar. Ony ne isteımiz?» degen zańdy saýal týyndaıdy. Baqyt­gúl Qazaqpaevanyń aıtýynsha, 2021 jyldyń 1 qazanyna deıin belgileri joq temekilerdiń aına­lymda júrýine ruqsat beri­le­di. Dál osy ýaqytqa deıin mun­daı ónimder tolyq satylyp ketýi kerek. 1 qazannan keıin tańba­lanbaǵan temeki satqan kásip­kerler úshin ákimshilik jaza taǵaıyndalady. Iаǵnı 200-500 aılyq eseptik kórsetkish araly­ǵyn­da aıyppul salynady jáne taýar tolyqtaı tárkilenedi.

Taýarlardy tańbalaý men baqylanýyn qamtamasyz etetin biryńǵaı operator – «Qazaq­te­­­le­kom» AQ kompa­nııa­nyń Sıfr­­ly ekonomıkany damytý or­ta­­­lyǵynyń bas dırektory Bıkesh Qurmanǵalıevanyń aıtýynsha, birinshi kezekte temeki ónimderin satýmen aınalysatyn kásipkerler, óndirýshiler, ımporttaýshylar men dıstrıbıýtorlar taýarlardyń tańbalaýy men baqylanýyna arnalǵan aq­parat­­tyq júıege tirkelýi kerek. Budan keıingi qadam – GTIN («Djıtın») kody arqyly sa­ty­la­­tyn taýardyń barlyq túrin engizý.

– Qazir saýdamen aınalysa­tyn­dardyń bárinde onlaın-kassa­lyq apparat bar. Olardyń keıbi­rinde tańbalanǵan taýardy skaner­leýge arnalǵan tetikteri bolady. Eger ondaı tetik bolmasa, skanerleý apparatyn mindetti túrde satyp alý kerek. Naryqta onyń túri óte kóp. Baǵasy shamamen 20 myń teńgeden bastalyp, múmkindigine qaraı 100 myń teńgege deıin jetedi. Budan bólek, bıznes qaýymdastyq pen Memlekettik kirister komıtetiniń usynysy boıynsha tańbalanǵan ta­ýardy tirkeýge, esepten shyǵa­rý­ǵa múmkindik beretin arnaıy mobıldi qosymsha ázirlendi. Bul NaqtySauda.Kassa dep atalady. Qosymshany kez kelgen smartfonǵa tegin ornatyp, paı­da­lanýǵa múmkindik bar. Naryqta mundaı qosymshalar jeterlik. NurKassa, WebKassa, ReKassa degen qosymshalar jumys isteı­di. Sondyqtan naryqta eshqan­daı monopolıstik áreket oryn almaıdy, – deıdi Bıkesh Qurman­ǵa­lıeva.

Bul rette temeki óndiretin otandyq kásipkerler tańbalaýǵa arnalǵan qurylǵylardy satyp alý qosymsha shyǵyn ekenin alǵa tar­týda. B.Qurmanǵalıevaniń piki­rinshe, memleket otandyq taýar óndirýshilerdi qoldaý maq­sa­tyn­da tańbalaý quryl­ǵy­la­ry­na jumsalatyn shyǵynnyń 50 paıyzyn sýbsıdııalaıtyn bolady. Bul shara bıyl kúshine enbek.

«Qazaqtelekomǵa» qarasty Sıfrlyq ekonomıkany damytý ortalyǵynyń aksızdeletin ónim­der­di tańbalaý boıynsha joba menedjeri Almat Ismaılovtyń dereginshe, búgingi tańda taýarlardy tańbalaý men baqylaýdyń aqparattyq júıesine 16 myńnan astam naryq oıynshysy tirkel­gen. Olardyń qatarynda iri kásipo­ryn jelileri de bar. Son­daı-aq Qazaqstan boıynsha 55 myń skaner satylǵan. Bul el­de­gi saýda núkteleriniń 60 paıy­zy skaner­leý apparattarymen qam­tyl­dy degen sóz.

– Ýaqyt óte kele saýdamen aınalysatyn kásipkerler tolyqtaı qaǵazsyz jumys isteý júıesine kóshedi. Tańbalanǵan taýarlarǵa qatysty operasııalardyń bári elek­trondy formatta júr­gi­zi­ledi. Iаǵnı ashyqtyq tolyq qamta­ma­syz etiledi. Demek, mundaı sa­lany tekserýdiń de qajeti ­bol­maıdy. Jalpy, tańbalaý bız­nestiń jumysyn birshama oń­taı­­landyrady. Kásipkerler ár­b­ir taýardy qadaǵalaý múmkin­di­­gine ıe bolady, – deıdi Bıkesh Qurmanǵalıeva.

Eske sala keteıik, temeki óndi­­­risi Qazaqstan bıýdjetine kóp kólemde salyq tólep otyr. Dá­­li­­­rek aıtsaq, 2020 jyldyń on aıynyń qorytyndysy boıynsha salyqtyq túsimderdiń negizgi bóligin munaı-gaz sektory qura­sa, odan keıingi oryn temeki óndi­risine tıesili. Bul naryqta shetel­dik úsh iri oıynshy bar. Olar – «Djeı Tı Aı Qazaqstan», «Fılıp Morrıs Qazaqstan» jáne «Brıtısh Amerıkan Tobakko Qazaqstan Treıdıng». Atalǵan úsh kom­panııa ótken jyldyń 10 aıynda bıýdjetke 240,2 mlrd teńge salyq tólegen.