Eshkimge uqsamaıtyn ómiri, taı­talas taǵdyry bar. Taý tulǵaly, qazaqtyń dalasyndaı keń pishilgen, ózi ósken Qarataýdaı qaıyspaıtyn qaısar tulǵa bolatyn. Jyldar jyljyp alystaǵan saıyn, osyndaı adamdardyń joqtyǵy kóńilińe qylaý, júregińe jamaý túsiredi. О́ıtkeni keshegi T.Rysqulov, B.Mo­myshuly, S.Zımanov, Sh.Murtaza, О́.Joldasbekov syndy ult tulǵa­larynyń noqtaǵa basy syımaıtyn taǵdyry ultjandylyqtyń úlgisi bolyp qala beredi.

Ol 1949 jyly Shymkent qala­syndaǵy Sypataev atyndaǵy qa­zaq orta mektebin altyn medal­men bitirdi. Oǵan Jaratqan ózge­ge uqsamaıtyn taǵdyr berdi. Ult kadr­­laryn irikteý kezeńi onyń «tar jol, taıǵaq keshý» jolyn aıqyn­dap berdi. Ol ómir maıdanyna qor­­­qaqtamaı, jaltaqtamaı kirdi. M.V.Lo­monosov atyndaǵy Máskeý mem­­lekettik ýnıversıtetiniń meha­nıka-matematıka fakýltetine oqý­ǵa túsý – talantty adamnyń taǵ­dy­ryna jazylǵan baqyt. Qýa­nyshy da, qıyndyǵy da mol stý­denttik jyl­dar erte eseıtti. Ta­bıǵı daryn, bi­limge qumarlyq, dara minez ony oq­shaý kórsetti. Sosıalıstik Eńbek Eri, KSRO Ǵy­lym akademııasynyń akademıgi I.Ar­tobolevskııdiń kózine tús­ti. Ivan Ivanovıch al­ǵyr jigittiń boıynan ǵylymǵa, onyń ishinde mehanıkaǵa degen qyzy­ǵýshylyqty tanydy.

О́mirbek Arslanuly 1986 jyl­ǵy Jeltoqsan oqıǵasy bolmaı tur­­­ǵanda, odan alty aı buryn rek­tor­lyq qyzmetinen bosaǵan bo­la­tyn. Degenmen, jumystan bosa­ǵanymen bedeli áli túse qoımaǵan akademıkti janshý, taptaý saıasaty júrgizildi. 1989 jyl edi. О́me­keńniń eńsesi túsip, bireýler kún­dep, bireýler qash­­qaqtap jú­retin kúnder bolatyn. Birge qyz­mettes bolǵan, dos-ini retinde us­ta­zymyzǵa qoldaý kórsetý qajet dep sheshtim. Ýnıversıtettiń stýdent jastary arasynda bedelim de joǵary edi. Sondyqtan belsendi jastarmen kezdesip, pikir alys­tym. О́.Joldasbekovti Joǵarǵy Keńestiń depýtattyǵyna kandıdat retinde usyný týraly oı tastadym. Qyz-jigitter bul usynysty qoldady. Endigi másele, osy usy­nysqa kelise me, kelispeı me? Mu­nyń ózi bir hıkaıa. О́mekeńe jastar sózin jetkizdim. Ol buǵan birden qyzyǵýshylyq tanytqan joq. Jan-jaǵynan jala jabylyp jat­qan kúnder ǵoı. Minezin jaqsy bilemin, eki-úsh kúndeı oılanyp baryp, habarlasatyny bar. Bul joly da solaı boldy. Telefon shalyp, «kez­deseıik» dedi.

– Baqytjan, ótken joly aıt­qan áńgimeńniń negizi bar ma? Oı­lan­sam, qajet sekildi. Býynsyz jerge pyshaq uryp júrmeımiz be? О́te almaıtyn bolsaq, depýtattyqqa túsýdiń ne keregi bar? Esep-qısa­byńdy aıtshy, – dedi.

– О́mirbek Arslanuly, ýnıver­sıtettiń búkil jastary sizdi qol­dap otyr. Kezinde siz jastardy qol­dadyńyz, stýdentterdiń jaǵ­daıyn kóterdińiz, endi olar ózi­ńizdi qoldaǵysy keledi. Men sol jastardyń ótinishi boıynsha sizge usynys jasadym ǵoı, – dedim.

Oılanyp qaldy. Sodan soń «táýekel» dedi. Toǵyz kandıdattyń ishinen top jaryp, akademık aǵa­myz depýtat atandy. Osyndaı da kúnder bolǵan. 1995 jyldan ómi­riniń sońyna 1999 jylǵa de­ıin Parlament Májilisiniń depý­taty ári Áleýmettik-mádenı da­mý komıtetiniń jáne ózi qurǵan Eń­bek partııasynyń qurmetti tór­aǵasy boldy. Ol ǵylymı ataq-dańq­tan kende emes edi. Munyń bári kú­respen, ǵylymı-pedagogtik, rek­­torlyq mektep arqyly qalyp­tasty. Sondyqtan da 90 jyldyq torqaly toıynda onyń adamı qyr­lary týraly aıtqan jón bolar dep sheshtim.

О́.Joldasbekovtiń ómirdegi syı­­­las, syrlas shákirti, izbasa­ry, ini-dosy retinde meniń de azamat­tyq kózqarasym qalyptasty. Kóp nárseni úırendim, júregime túı­dim. Oǵan qarap oı túzeýge, boı túzeýge tyrystym. Sanadaǵy sáý­le sónbeıdi. О́mekeńmen birge qyz­mettes bolyp júrgen kúnder de, 1986 jyldyń jeltoqsanynda qatar «qulap», uıqysyz ót­ken túnder de kózden ketpeıdi, jú­rek­te sóıleıdi.

On alty jyl qarashańyraq – Qazaq memlekettik ýnıversıtetin О́.Joldasbekov basqarǵan jyldardy joǵary oqý ornynyń qa­lyptasqan, ataǵy shyqqan kezeńi boldy dep bilemin. QazMÝ qa­la­­shyǵynyń salynýy sonyń aı­ǵa­ǵy. Kezinde rektorlar Te­mir­baı Darqanbaev, Asqar Za­ka­­rın tu­synda ıdeıa retinde kóteril­ge­ni­men ony 0-dik sıklden bast­ap, oqý ǵımarattary men stýdent jataqha­nalaryn salý onyń isker­ligi men tabandylyǵy arqasynda júzege asty. Stýdentter qala­shy­ǵy sho­ıyn sharbaqpen qor­shal­dy. Mun­daı ulan-ǵaıyr jo­ba­ny júze­ge asyrý úshin oǵan saıa­sı qol­daý da qajet edi. Qazaq­stan Kom­par­tııasy Orta­lyq Ko­mı­te­­ti­niń bi­rinshi hatshysy D.Qo­naev­­tyń qa­byldaýyna jazy­lyp, ózi­ne tán dáıekterimen QazMÝ qa­lashy­ǵy­nyń qajettigin, ǵy­lym men rý­ha­nııattaǵy ornyn dáleldedi. Aka­­demık-ǵalym retinde birinshi hatshy bul usynysqa qoldaý bil­dirdi. Osylaı búginge deıin jalǵa­syp kele jatqan qurylys bas­talyp ketti.

Ol I.Artobolevskııdiń ǵy­lymı mektebi arqyly Qazaqstan­daǵy mehanızmder men mashı­na­lar teorııasy mektebin qa­lyp­­tas­tyrdy. Jazyq jáne keńis­tik­­tik joǵary sanatty mehanızm­der teo­rııasynyń irgetasyn qa­la­dy. Av­tor­lyq kýálikter jáne patent­­ter­men qorǵalǵan júk kó­ter­gish greı­ferlik mehanızm­der men ma­nı­pýlıatorlyq qu­ryl­­ǵy­lardyń táji­rıbelik já­ne sy­­naqtyq úlgilerin jasa­dy.

О́.Joldas­be­kovtiń úsh qy­ryn aıtqym ke­ledi. Birinshi, otan­súıgish, patrıot adam edi. Muny qazaq ǵylymyn Odaq­qa já­ne álemge tanytý jolyn­daǵy jan­qııarlyq eńbeginen kóre­min. Ataq­ty ǵalym Qazaqstan ǵy­ly­my­nyń orbıtasynan erte shy­ǵyp ketken edi. Mysaly, 1976 jy­ly MMT salasynyń búkil­odaq­tyq sezin Almatyda ótkiz­di. Bul úshin D.Qonaevtyń al­­dy­na bardy. Ataqty ustazy I.Arto­bolevskııdi ılandyrý ońaı ma? Bul álem ǵalymdary Almaty­ǵa kóz tikti degen sóz. Atalǵan sezd Qazaqstandaǵy mashınalar men me­ha­nızmder teorııasynyń or­nyq­qanynyń dáleline aınal­dy. Al 1981 jyly KSRO Ǵylym akademııasynyń akademıgi A.Lav­rentev pen akademık О́.Jol­dasbekovtiń belsendi ara­la­sýymen teorııalyq jáne qol­danbaly mehanıka salasynyń búkil­odaqtyq V sezi ótti.

О́mirdiń umytylmas sátteri kóp. Qazaqstannyń Tuńǵysh Pre­zı­denti N.Á.Nazarbaev astanany Saryarqa tósine kóshirý týra­ly Joǵarǵy Keńestiń HIII sha­qy­rylymy depýtattarynyń al­dyn­­da sóz sóılep, usynys aıtqan bolatyn. Elordanyń Saryarqa tó­sine, erke Esil boıyna qonys aýda­rýyn qoldaǵan Joǵarǵy Ke­ńes de­pýtatynyń biregeıi de О́.Jol­das­bekov boldy. Sol kezdegi aıt­qan só­zin halyq áli umyta qoıǵan joq.

– Nursultan Nazarbaev – ómir kó­riginen, domna kóriginen ótken ultymyzdyń iri saıası tulǵasy. Pre­­zıdent usynysyn qoldaý qa­jet, – degen edi sol kúnderde О́.Jol­dasbekov. – Qazaq jeriniń qaı óńiri bolsyn – ata qonysymyz. El de­gende emirenip, jurt degen­de jumylyp tirlik eteıik, býyn­syz jerge py­shaq uryp, altyaýyz bolmaıyq. Kó­terilgen shańy­raq­qa árqaısymyz altyn ýyq bolyp qadalaıyq. Sóıtip urpaq aldyndaǵy qaryzymyz ben paryzymyzdy adal atqaraıyq. Men táýelsizdik alǵan halqyma paıdam tıe me dep keldim. Mansap izdep júrgenim joq, – degen salıqaly sózin aıtty.

Otanshyldyq rýh degen osy emes pe? Jańa astanaǵa ke­lip de­pýtattyq qyzmetin jalǵas­tyr­dy. Áleýmettik saladaǵy kóptegen zań­nyń qabyldanýyna yqpal etti. «Kóshi-qon týraly» zań da qazaq ti­linde jazyldy. Zań bastamashysy depýtat Á.Ysqaq bolǵanymen, ony usynyp, qoldaǵan О́.Joldasbekov edi. Sol sózdi taǵy bir júrek eleginen ótkizip kórelik. «Bizdiń halyq ne kórmedi? Keshegi ashtyq, qýǵyn-súrgin, náýbettiń bárin ba­synan keshirdi ǵoı. Osyndaı zo­balańnyń qurbany bolǵan halyq taý asyp, sheteldi jaǵalady. Ul­tyn, urpaǵyn saqtap qaldy. Elimiz egemendik alǵan kezde týǵan jerine degen saǵynyshy, mahabbaty jetektep kelgen halyqty qoldaıyq, syrtqa teppeıik». Zaman, ýaqyt bárin rettedi. Sol zań aıasynda tý­ǵan Otanyna 1 mln-nan astam qan­dasymyz kelip, el tiregine aınaldy. Prezıdent Q.K.Toqaev qulaqqa túrpideı tıip júrgen «oralman» degen sózdi «qandastar» dep sol kezde ketken olqylyqty túzedi.

Ekinshi qyry – ǵylymǵa adal­dyq. «О́mir súrý – ómir boıy oqý» deıtin. Sondyqtan da joǵary mektepte bolsyn, ǵylymda bolsyn ǵylymı oılardyń bıiginde júretin. Biraq bos qııaldyń adamy emes, isker, ıdeıasyn júzege asyra alatyn biregeı jan edi. «Ǵylym aramdyqta emes, adaldyqta damysa, memleket nyǵaıady, el ósip, órkendeıdi. Halyqtyń ál-aýqa­ty ósedi» dep aıtqanyn talaı es­tidik. Ádemi suhbattarynyń kýá­si boldyq. Ǵalym retinde jan-jaq­ty, ensıklopedıst adam bolatyn. Zaman, ýaqyt, ǵylym maqsatyn tez sezinetin. 1973 jyly ýnıver­sıtette bir kúnde úsh kafedra ash­ty. Qandaı kafedralar deısiz ǵoı? Tabıǵat qorǵaý, bıofızıka já­ne mıkrobıologııa. Qazir osy maman­dyqtarǵa elimiz zárý bolyp otyr.

...1981 jyly Almaty qala­syn­da ótken teorııalyq jáne qol­danbaly mehanıka teorııasy bo­ıynsha búkil­odaqtyq sezge delegat bolyp qatys­tym. Sol kún­der kórinisi áli de kóz al­dym­­da tur. Sonda esten ketpes eki baıan­dama boldy. Biri – KSRO Ǵylym akademııasynyń aka­­­demıgi, eki márte Sosıalıstik Eń­­bek Eri, atom ǵylymdarynyń «atasy» V.Makeevtiki, ekinshisi – UǴA aka­demıgi, teorııalyq já­ne qo­ldanba­ly mehanıka sala­sy­nyń uıym-­­
da­styrýshysy О́.Jol­­dasbekovtiń baıandamasy edi. Olar ǵylymı-tehnıkalyq jetis­tik­terdi memleket damýy úshin paı­dalaný baǵytyn ustandy. V.Ma­keev áskerı ǵylym máselesin kó­terse, О́.Joldasbekov halyq sha­rý­a­shylyǵyndaǵy ǵylym róli týraly baıandady.

Qazaqstandaǵy ǵyly­mı báse­kelestik ortany qalyp­tastyrǵan da О́.Joldasbekov. Myna bir derekti aıtqym keledi. 1992 jyly mehanıka jáne mashına jasaý ıns­tıtýtyn qurdy. UǴA janynan qurylǵan ınstıtýttyń birinshi dı­rektory da ózi edi. Ol ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna talantty ǵylymı-ınjenerlerdi toptastyrdy. Instıtýttyń mehanıka jáne mashına jasaý jáne sandyq taný metody kafedrasyn basqarýǵa tehnıka ǵylymdarynyń doktory Jaılaý Masanovty qyzmetke shaqyrdy. Buǵan ǵylymı orta bas shaıqasty. Onyń sebebi de bar-dy. О́ıtkeni ár irgeli ǵalymnyń ózindik ǵylymı mektebi bolady. J.Masanov mehanıka salasynyń taǵy bir kórnekti ókili, akademık Jaqan Erjanovtyń shákirti bolatyn. «Ǵylymda básekelestik orta bolýy kerek. Másele, eki mekteptiń taıtalasýynda emes, bul mehanıka ǵylymynyń damýy úshin kerek», degen-di sonda. Rasynda, sol jyldary ınstıtýt qyzmetkerleriniń ǵylymı-zertteýleri odaqtyq ǵa­lymdardyń nazaryna ilikti. О́me­keńde taza ǵylym men taza ǵa­lymdy tanıtyn keremet qasıet bar edi. QazMÝ-de bir fızık ǵalym boldy. Ol doktorlyq dıssertasııa qorǵaýdyń aldynda júrgen. Biraq ýnıversıtettiń keıbir ǵa­lym­dary ony qorǵaý kezinde «qu­lat­paq» bolady. Sondyqtan úmit­kerge qorǵaýǵa shyqpaý týraly usynys jasaıdy. Bul sóz rektor О́.Joldasbekovke jetedi. Sonda ol: «Ǵylym jolyndaǵy adamnyń jaqtastary da, qarsylastary da kóp bolady. О́z baǵynan kór­sin. Ǵylymı keńeske barsyn. Nátı­je­sin saılaý kórsetedi», dep arasha túsedi. Sol fızık telemedısına boıynsha doktorlyq dıssertasııasyn abyroımen qorǵap shyǵady.

Úshinshi qasıeti – shynshyldyq. 1986 jyldyń jeltoqsany ultqa aýyr tıdi. О́.Joldasbekovtiń taǵ­dyryndaǵy eń bir qıyn ke­zeń edi. Stýdent-jastardyń Jel­toqsan kóterilisinen keıin Orta­lyq ósh alý prosesin bastady. О́z elimizde, óz jerimizde joǵary oqý oryndarynda jergilikti ult­tyń ókilderi kóbeıip ketti dep, baı­balam salyndy. Bul naǵyz sho­vınıstik saıasat bolatyn. Bılik búkil qazaq halqyn ultshyldar qataryna qosyp, qara kúıe jaqty. Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń XVI sezinde bul sóz­di ózge emes, óz respýblıkamyzdyń ıdeo­logi aıtty. «Qaınaıdy – qa­nyń, ashıdy – janyń» degen Abaı sózi jan kúıgendikten aıtylǵan ǵoı. Máskeýde shyǵatyn ortalyq gazetter otqa maı qu­ıyp, órt­ti qaýlatyp jiberdi. «Iz­ves­tııa» gazetinde sol jyldyń 24 qań­tarynda V.Shepotkınniń «Shyr­maýyq» degen maqalasy shyqty. Qazaq stýdentterin aıyptaý jappaı júrgizildi. О́.Joldasbekovti «qylmysker» retinde qamaýǵa alý úshin kúni-túni dálel izdep baq­ty. Sáýir aıynda ýnıversı­tette partııa komıtetiniń otyry­sy ótti. Kún tártibinde bir-aq má­sele. Ol – kommýnıst О́.Joldas­be­­kovtiń jeke máselesi edi. Biraq kom­mýnıster ony qorǵap qaldy. Aıaǵynda Almaty qalalyq partııa komıtetiniń bıýrosy arystaı azamatty partııadan shyǵaryp tyndy. Biraq bul is Joldasbekovtiń janyn jaralaǵynymen, saǵyn syndyra alǵan joq. Ol óz jaýapkershiligin ózi arqalaıtyn. Ýnıversıtet ujy­myn ózine qalqan jasamady. О́zin qorǵaý úshin joǵarǵy jaqqa hat jazǵyzǵan joq. Buqpantaılap ómir súrgisi kelmeıtin. О́ziniń batyr, azamattyq tulǵasyna saı boldy. О́zi de bılikke jaramsaqtanǵan joq. Parasat maıdanynda adamı qasıetimen tanyla bildi. Únemi jaqsylyq jasaıtyn qaıratker edi. Biraz adamdy qor­ǵady, qoldady, joǵary laýazymdy qyzmetterge qoıdy.

Máskeýden Bas prokýratýra jáne basqa da tergeý oryndary­nan kóptegen tergeýshi kelip, О́.Jol­dasbekovti sotqa tartý úshin dá­lel izdedi, kóp jala jabyl­dy. «Polshadan ákelgen 200 myń som­nyń jıhazy joq eken» dep jerden jeti qoıan tapqandaı qýandy. Al О́.Joldasbekov bolsa 200 myń somǵa jıhaz alynǵanyn, biraq onyń bári dekandar men kafedra meńgerýshileriniń kabınetinde turǵanyn aıtty. Tekserýshilerdiń aýzyna qum quıyldy. Bılik bári­bir qatygezdik tanytty. Ony us­tazdyq qyzmetten qýdy. Aqyry jalany shyndyq jeńdi. Ol Qazaqstanda Ult­tyq ınjenerlik akademııa­ny qurdy. О́zi akademııanyń bi­rinshi pre­zıdenti boldy. Ony qalyp­tastyrdy, irgesin qataıtty. О́me­keń qurǵan akademııa búgin de abyroımen jumys istep tur. Onyń qu­­ramynda ǵylymı-tehnıkalyq prog­­resti damytyp júrgen ulty­myz­dyń ataqty ǵalymdary bar. Ult­tyq ınjenerlik akademııa Qa­zaq­­standaǵy iri, bedeldi jáne ir­­geli ǵylymı-ınjenerlik oıdy úı­­les­­tirýshi birlestikke aınalyp otyr.

О́.Joldasbekov óz zamanynan oza týǵan jańa formasııadaǵy tul­ǵa edi. Jańa ǵasyrdyń oı-jú­ıe­sin, ǵylymı mektebin qa­lyp­tas­­tyr­dy. Ol bir aýyz sózben ómir­lik fılo­sofııasyn jetkizgen adam: «Aına­laıyndar, meniń qas­tasý­ǵa ýaqytym joq, men dos izdep júrgen adammyn...».

Baqytjan JUMAǴULOV,

Senat depýtaty,

UǴA akademıgi,

Ulttyq ınjenerlik akademııasynyń prezıdenti