Kitap-adamdar

Álem kitap betterine jazylý úshin jaralǵan

Stefan Mallarme

Qaıbir jyldary argen­tına­lyq Marta Mınýhın esimdi sý­retshi qyz Germanııanyń Kassel qalasyn­da ejelgi Grekııadaǵy Par­fenon ǵıbadathanasynan aýmaıtyn erekshe sáýletti qurylys turǵyzypty. Alyp ǵımaratqa arnaıy baryp kórgender onyń bir buryshyn Ser­vantestiń «Don Kıhoty», endi bir baǵanasyn Markestiń «Júz jyldyq jalǵyzdyǵy» sııaqty myń­daǵan klassıkter tirep tur­ǵanyn aıtyp tańdaı qaǵysady. 100 myńnan astam kitaptan qalan­ǵan qurylystyń ereksheligi sol, atalǵan nysanǵa kórik berip tur­­ǵan kóne kitaptar zamanynda ór­tel­gen, sottalǵan, jyrtylǵan, ty­­ıym salynǵan taǵdyrly týyn­dy­lar eken. Sýretshiniń aıtýyn­sha, bul jumysty saıası qýǵyn-súr­gin qur­bandarynyń arýaqtary al­dyndaǵy bolashaq urpaq taǵzymy deýge bolady. Erekshe aıta keter­ligi, atalǵan ınstallıasııa 1933 jyl­dary 2 myńnan astam kitap ór­telgen qaıǵyly orynda boı kóteripti.

Qarap otyrsaq, adamzat ta­rıhynda kitap únemi órtelip ke­ledi. Árıne, onymen jer beti­nen jazbalar joıylyp ketken joq, qaıta kún ótken saıyn dana kitaptardyń dańqy asqaq­taı túsýde. Sózimizdiń basynda aı­tylǵandaı, shynymen álem ki­tapqa umtylyp turatyndaı. Ki­tap­tyń danalyǵynan asyp ja­ńa tehnologııa ózi jeke-dara she­shim qabyldaı almaıtyndaı. Ki­tap­tyń ıisindeı átir jasaldy de­­gen jaǵymdy jańalyqty esti­ge­nimiz bar. Mine, munyń ózi qalyń muqa­balardyń ishinde jasyrylǵan jaý­har mátinderdiń adamzat bala­sy úshin altynnan da baǵaly eń qymbat qundylyq ekenin aıǵaq­taıdy. Adam – kitap. Adam qaı kez­de óledi degenge kelsek, jeke tul­ǵa ózi dara oılaý quqyǵynan aırylǵan kúni óledi. Oǵan tirshilik ja­ralǵaly bergi tarıhtan taptaýyryn totalıtarızmniń talaı mysalyn keltirýge bolady.

Bılik eshkimnen emes, kitaptan ǵana qorqady. Dıktatýra óz ús­tem­digin eń áýeli qoǵamdaǵy ındı­vıd­terdi birdeı adamdarǵa aınal­dyrýdan bastaıdy. Bundaı qaýipti júıe týraly kóp aıtylǵan, aıtyla beredi de, alaıda tanymal amerıkalyq jazýshy Reı Bredbe­rı­diń «Farengeıt boıynsha 451 gradýs» dep atalatyn ataqty romanynda týra osy qasiretke erek­she toqtalady. Atalǵan antı­­ýtopııalyq shyǵarmany kózi­qa­raqty oqyrman jaqsy bilýge tıis. Aıtpaǵymyz, tyıym salǵan kitap­tardy totalıtarlyq qoǵamnyń qorqaýlarsha úımelep kelip ór­teı­tini jaıly sol romanda adam-kitaptar týraly taraý bar. Qol­daryndaǵy kitapty tartyp alyp órtep jiberetininen qaýiptenetin kitap-adamdar tutas romandardy jattap alady da, bútindeı ki­tapqa aınalyp ketedi. Qoǵamnan alastalǵandar sııaqty qaladan jy­raqta, jaryq, jylýy joq órke­nıettiń jaryq shamdary jar­qyraǵan qala irgesinde kúnel­tetin tiri kitaptar bizdi kóp oı­ǵa jeteleıdi. Shyn máninde kitap oqy­ǵany úshin qoǵamnan alastalǵandar olar emes, qaıta kitap oqymaıtyn, tek teledıdardaǵy propagandashyl tok-shoýlarǵa telmirgen tota­lıtarlyq júıeniń qurbandary, keıin ózderi sanaly túrde kitap­tan bas tartqandar naǵyz alas­talǵandar der edik. Adamzat ja­ral­ǵaly beri dúnıege kelip, dáýir­lerden dáýirlerge kóship kele jatqan, tipti dáýirlerdi ózderiniń ón boıyna tutas kóshirip alǵan qasterli sózderden, maǵynala­ry máńgilik mátinderden ózderin alyp qashqandar, mine naǵyz alas­talǵandar. Romanda kitap oqy­maıtyn qoǵamnyń qorqynyshty kel­beti kelistirilip sýretteledi. Aýyr depressııaǵa túsken adamdar bir-birin, tipti ózderin-ózderi óltire bastaıdy. «Baqýatty adamdarda úlken kitaphana, kedeı adamdarda úlken teledıdar bolady» degen sóz bar. Fantast jazýshy R.Bredberı ınteraktıvti teledıdarlar men qaǵaz kitaptardyń arasyndaǵy maıdandy týra búgingideı dál boljap jazady. Reı Bredberıdiń óz sózi de bar ǵoı, kitapty órteýden de aýyr qylmys, ony oqymaý. Tutynýshylyq oıdan ári attaı almaıtyn Bredberı keıipkerleri búginde de aramyzda kóp. Far­ren­geıt boıynsha 451 gradýs – bul qaǵazdyń ózdiginen tutanyp, ja­nyp ketetin temperatýrasy. Bas keıipker Gaı Monteg – kitap órteý qyzmetindegi órt sóndirýshi. Alaıda ol óz isin birte-birte jatsyna bastaıdy. Aqyrynda ózi órteıtin kitaptardy tyǵylyp oqı júrip, roman sońynda Monteg kitap-adamǵa aınalady.

Romanda aıtylǵandaı, únemi ushaqtarda, avtokólikterde júretin adamdar gúlderdiń, kógaldardyń ıisin umyta bastaıdy. Sebebi, adamdar álgi kólikterde olardyń janynan óte úlken jyldamdyqtarmen ótedi. Adam tabıǵattan alshaqtap qana qoımaıdy, olar aqyl-oı­dan, onyń basty qaınar bulaǵy – ki­taptardan alystaıdy. Bul, ál­bette haos. Shyǵarmadaǵy negiz­gi keıipkerlerdiń biri Faber esim­di aqsaqal: «Kitaptar – biz ózi­miz umytyp qalýdan qorqatyn oılarymyzdy saqtaıtyn birden-bir oryn» dese, jaǵymsyz keıipker­diń biri, kitap órteýshilerdiń komandı­ri Bıttı: «Kitap jasyrynǵan úı­­­di kitaptarymen qosa órteýge bol­­maıdy, kitapty kópshiliktiń kó­zinshe jeke órteý kerek, kitap ór­teýdiń ózindik lázzaty bar», deıdi.

Bul roman sondaı-aq kitap qun­­dylyǵy arqyly adamdardyń bir-birine degen baýyrmaldyǵy ar­tatynyn, otbasylyq jaqyn qarym-qatynastar ornaıtynyn kór­setkisi keledi. Alaıda bas keıipker Monteg otbasynda baq­ytsyz ótedi. Qaıta kórshisi, jas qyz Klarıssa oǵan kóbirek jaqyn kórinedi. Sebebi olar turatyn kó­shede sol Klarıssanyń úıiniń ǵana sha­tyrynda teledıdardyń tol­qyn qabyldaǵyshy joq edi. By­laısha aıtqanda kitap oqylatyn oqshaý úı. Oqshaý adam, oqshaý oı – Klarıssa. Alaıda sol qoǵamdaǵy qortyq oılarǵa osharylǵan onyń azat tanymy aqyry óz-ózine qol jumsatady.

Kitap órteýshi Monteg ózen ja­ǵa­lap kele jatty. Arǵy bette tyr­naqshanyń ishindegi «alastalǵan aqyl sandyqtary» bar. Ol óz ishin­de sóz oıanǵanyn kitap-Monteg se­zedi. «Bári óz ýaqytymen. Ýaqyt qı­­ratady, ýaqyt qurastyrady. Ýaqyt qana úndemeıdi, ýaqyt qana sóıleıdi».

Kitap – ýaqyttyń ózi. Monteg – ýaqyt-kitap. Jyrtylǵan, órtelgen, Fenıks qusy sııaqty óz kúlinen qaıta qalpyna kelgen kitap.

Reı aqsaqalsha aıtsaq, esik al­dy­myzdaǵy kógaldy álbette qyr­qyp otyrý kerek degen qatań zań shyqsa árıne, qyrqyp otyrýymyz kerek. Al qyryqpaý kerek degen zań shyqsa qaıtesiz? Monteg oǵan álbette «kógaldyń ásem kelbetin tamsana tamashalaýymyz kerek» dep jaýap berer edi.

Jalǵanda eki ot bar: kitap ór­teıtin ot hám adam jylynatyn ot. Bizdiń qoǵam kitap órtep jy­ly­nýdy doǵarýymyz kerek. О́zen­niń arǵy betine adam-kitaptar ómir súrip jatqanyn eshqashan umyt­paǵanymyz jón.