Maly bardyń jeri joq, jeri bardyń maly joq

Baıanaýylda jaıylymdyq jerler ıgerilmeı jatyr degenge kelsek, aýdan ákiminiń orynbasary Mádenıet Ahmetovtiń aıtýynsha, Baıanaýyl aýdanyndaǵy 228 sharýanyń jeri artyq, kerisinshe 241-ine mal jaıylymy jetispeıdi. Bul rette ıgerilmegen jerlerdi anyqtaý boıynsha tıisti sharalar qolǵa alynypty. Máselen, búginde 44 jer ýchaskesiniń (73 584 ga) paıdalanylmaı jatqany anyqtalǵan. 196 sharýashylyq jaıylym jeri bola tura, tórt túligin aýyldyń ishinde ustap otyrǵan kórinedi. Olarǵa eskertý jasalyp, aýyldan shyǵýǵa ýaqyt berilipti.

Aýdan sharýashylyqtary negizinen mal sharýashylyǵyna baǵyttalǵan. Iri qara sany – 81,1 myń bas, jylqy – 42,6 myń bas, qoı – 71,7 myń bas, eshki – 25,4 myń bas, shoshqa 74 myń basty quraıdy. Aýdanda 30 sharýashylyq asyl tuqymdy mal ósirýmen, al ekeýi asyl tuqymdy jylqy ósirýmen aınalysady. Sońǵy eki jylda 1,5 myń bas asyl tuqymdy iri qara jáne jeke qarajat esebinen 6 myń bas qoı ákelingen.

Jaıylymnan tarshylyq kórip otyrǵan aýyldardyń taǵy bir mysaly Pavlodar aýdanynda bar. Aýdannyń Zarıa, Birlik, Jertumsyq, Keńes, Iаmyshev, Mıchýrın, taǵy basqa aýyldary sýarmaly alqaptardyń qorshaýynda qalǵan, mundaı alqaptardyń kólemi ulǵaıyp, kerisinshe jaıylymdyq jerler qysqara túsken.

– Maldar sýarmaly alqaptarǵa túsip ketpesin dep tabyndy qyrǵa bir izben shyǵaryp, bir izben qaıtaryp otyrmyz. Erkin jaıylmaǵan soń mal kúı jınaı ala ma? – deıdi aýyl baqtashysy Ahatbek Ádilbekov.

Osy aýdandy keshege deıin basqarǵan Janat Shuǵaevtyń aıtýynsha, jalpy jaıylymnyń azdyǵy máselesi aýdanda burynnan bar. О́ıtkeni aýmaqta sýarmaly jerler kóp. Aýyldyqtar bolsa, maldaryn aýyl aınalasynda ǵana baqqysy keledi. Qazir kóktemde iri qaranyń basyn qosyp, biraz shalǵaılaý bolsa da jaılaýǵa jiberýdi usynýda.

 Aýdany boıynsha 40 myń bas iri qara bar bolsa, Zarıa aýylynyń turǵyndary 3500 iri qara, 4 myń qoı, 2 myńǵa jýyq jylqy ustaıdy. Talap boıynsha bir sıyrǵa keminde 5-7 gektar kóleminde jaıylym jeri qajet. Al aýyl mańaıynda 850 gektardaı ǵana jaıylymdyq alqap bar kórinedi. Aýdan kóleminde 5 myń gektardaı jer jaramsyz kúıi qalǵan.

Oǵan qosa, jekeniń menshigine ótip ketken, biraq ıgerilmeı jatqan jerler bar kórinedi. Ekinshiden, Janat Rashıduly aıtqandaı turǵyndardyń maly aýyl mańynan uzamaıdy. Bul 15-20 shaqyrymǵa deıingi jerdiń tozyp, tabıǵı ónimdiligin tómendetetini anyq. Tipti, zoogıgıenalyq ahýal da shıelenisip, mal arasynda aýrýlardyń kóbeıýine ákelýde. Osy atalǵan faktorlar mal ónimderin alý múmkindigin azaıtyp, salanyń damýyna keri áserin tıgizýde.

Aqtoǵaı aýdanynda da aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi aınalymǵa tartyp, ótken jyly jaıylymdar 20 554 ga kólemge ulǵaıǵan. Aýdan ákimdiginiń málimetinshe, jaıylym alqaptarynyń jalpy aýdany 655,5 myń ga quraıdy. Turǵyndarǵa mal jaıý úshin 7,9 myń ga bólingenimen, Aqtoǵaı, Mútkenov aýyldyq okrýgterinde de jaıylym jetispeýshiligi baıqalýda. Aýyldan tys shalǵaıda mal sharýashylyǵyn qurý úshin de jer alý múmkindigi bar. Mysaly, 2019 jyly júrgizilgen tekserý barysynda 25 jer paıdalanýshynyń 23,1 myń ga paıdalanylmaıtyn jaıylymy anyqtalsa, byltyr 22 jer paıdalanýshynyń 21,5 myń ga paıdalanylmaıtyn jaıylymy bar ekeni belgili bolǵan. Al 6 jer paıdalanýshynyń 4,8 myń ga jaıylymy memlekettik menshikke qaıtarylǵan.

Biraq óńirdiń astyq ósiretin aýdandarynda jaıylym kólemi qysqaryp ketken. Aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdiń basym bóligi egin egýge paıdalanylady. Bul – mal men jan baǵyp otyrǵan aýyldaǵy aǵaıyn úshin qıyn.

Oblystyq Jer qatynastary basqarmasynyń málimetinshe, turǵyndardyń kóship ketýine baılanysty maldyń da sany azaıǵandyqtan, bıyl 53 myń gektardan astam jaıylymdyq jer memleket ıeligine qaıtarylǵan. Degenmen de keı aýdandarda mal baǵýǵa 400 myń gektarǵa jýyq jer qajet kórinedi.

Al biz telefon arqyly sóılesken keıbir aýyl ákimderi aýyldyq aýmaqtardyń aınalasyn keńeıtýdi usyndy, sebebi jeke sharýalardyń malyn baǵýǵa jaıylymdar jetkiliksiz, jaıylymdardy sýlandyrý sharalaryn ótkizý kerek, deıdi.

Byltyr oblysta aýksıon arqyly 260-tan astam jer bóligi, sonyń ishinde 2019 jyly ótken 37 aýksıonda kásipkerlik qyzmetin damytý úshin 264 jer ýchaskesi satylǵan. Bul týraly oblys ákiminiń orynbasary Asaıyn Baıhanov áleýmettik jelide 2020 jylǵy atqarylǵan jumys boıynsha esebinde jarııalaǵan bolatyn.

– О́ńirde aýyl sharýashylyǵyn damytý maqsatyndaǵy jer kólemi ótken jyldyń sońynda 6 581,6 myń gektardy qurady, 17,5 myń gektar utymsyz paıdalanylǵan jerler memleket menshigine qaıtarylsa, 86 myń gektar tyńaıǵan jerler aınalymǵa tartyldy. Nátıjesinde, olardyń alańy 171 myń gektarǵa qysqartyldy. Halyqtyń jáne aýyl sharýashylyǵy taýarlaryn óndirýshilerdiń jeke úı sharýashylyqtarynyń qajettilikterin qanaǵattandyrý maqsatynda jaıylymdyq alqaptardy paıdalanýǵa taldaý júrgizildi, – dedi Asaıyn Baıhanov.

Sóıtip, paıdalanylmaıtyn jaıylymdardyń 488 myń gektary anyqtaldy. Qabyldanǵan sharalar paıdalanylmaıtyn jaıylymdardyń aýdanyn 275 myń gektarǵa qysqartýǵa múmkindik berdi. Iаǵnı 126,8 myń gektar – oblystyń sýarmaly jerleriniń jalpy aýdany. Bir jyl ishinde 24,6 myń gektarǵa ulǵaıtylǵan. Oblys fermerlerine jalǵa berýge konkýrstar ótkizilgen aýyl sharýashylyǵy jerleriniń jalpy aýdany 641,5 myń gektardy quraıdy.

– О́tken jyly jer satý aýksıondaryn ótkizý tásili ózgertildi. Alǵash ret oblysta aýksıonnyń ashyqtyǵy men qoljetimdiligin arttyrý úshin www.gosreestr.kz veb-portaly arqyly jer ýchaskelerin elektrondy usyný engizildi. Bul ótinimder sany men básekelestikti arttyrýǵa múmkindik berdi. Instagram, Facebook áleýmettik jelileri jáne Memlekettik múlik veb-portaly arqyly halyqty aldaǵy saýda-sattyq pen konkýrstar týraly habardar etý turaqty tájirıbege engizildi. Áleýmettik jelilerde 2020 jyldyń 7 mamyry men 20 jeltoqsany aralyǵynda aldaǵy saýda-sattyq týraly 83 jarııalanym, onyń ishinde 49 konkýrs týraly jáne 34 aýksıon týraly habarlandy, – deıdi Asaıyn Baıhanov.

Bıyldan bastap jaıylymdyq jáne egistik jerlerdi paıdalanýǵa ǵarysh monıtorıngi júrgiziledi. Engizilip jatqan júıe jaıylymdyq jerlerdi paıdalaný júktemesin avtomatty túrde salystyryp, egistik alqaptardyń jaı-kúıin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Ǵaryshtyq monıtorıngtiń derekteri jerdi paıdalanýdyń jaǵdaıyn baqylaý úshin qoldanysqa alynady. Jaıylymdyq jerler jaıyna keler bolsaq, júıe olardyń júktemesiniń belgilengen standarttarǵa sáıkestigin avtomatty túrde tekseredi.

Paıdalanbaǵan egistik alqaptaryn anyqtaý prosesi sál ózgesheleý – jerdi qashyqtyqtan zondtaý júıesi belgili bir alqapta qandaı jumystar júrgizilgenin nemese daqyldar ósirilgendigin, hımııalyq óńdeý júrgizilgendigin anyqtaıdy. Osy jumystardy elimizde jańa qurylǵan «Qoldaý» aqparattyq esepteý ortalyǵy «Qazaqstan Ǵarysh sapary» ulttyq kompanııasy» aksıonerlik qoǵamynyń materıaldaryna saı júrgizedi.

Máseleniń mánisine kelsek, Baıanaýyldyń keıbir aýyldary úshin, máselen, Toraıǵyr aýyldyq aýmaǵyna jetpeıtini – jaıylymdyq jer. Aýyldyqtar maldy emin-erkin jaıa almaıdy, óriske jiberýge jer tar. Aýyl Baıanaýyl ulttyq parki aımaǵynda ornalasqandyqtan, bul másele jyldar boıy jalǵasyp keledi.

Ekinshisi, joǵaryda aıtylǵan sýarmaly alqaptary bar Pavlodar aýdany, Aqsý qalasynyń aýyldyq aýmaǵy bolsa, jaıylym azaıýyna áser etken úshinshi jaǵdaı – jeriniń kóbi astyqty alqapqa aınalǵan Ertis, Jelezın, Tereńkól, Aqtoǵaı aýdandary.

Al bos jatyr degen Maı aýdanynyń jerleri – polıgon aýmaǵy, 1949-1989 jyldar aralyǵynda polıgon jerlerinde mal baǵýǵa, egistik jumystar júrgizýge ruqsat berilmedi. Elimizdegi Ulttyq ıadrolyq ortalyq polıgon aımaqtarynyń radıasııalyq jaǵdaıyn áli zertteýde. Polıgonnyń Pavlodar oblysyna qarasty soltústik aımaǵyn aýyl sharýashylyǵyna qanshalyqty paıdalanýǵa bolatynyna zertteý jumystary júrgizilýde. Eger bul jerler radıasııamen ýlanbaǵan bolsa ǵana aýyl sharýashylyǵyna paıdalanýǵa berilýi múmkin.

Degenmen, Ulttyq ıadrolyq ortalyq ǵalymdarynyń aıtýynsha, polıgon jerleriniń keıbir bóligin aýyl sharýashylyǵyna qaıtarýǵa bolady. Bul – polıgon zardabynan shyǵýdyń bir múmkindigi. Zertteý, ońaltý is-sharalarynan keıin ol jerler birte-birte aýyl sharýashylyǵy maqsatyna berilse, bul salalar damı túsetini sózsiz.

О́ńirdegi Aqqýly, Ýspen aýdandaryndaǵy bos jatqan jerler endi ıgerile bastady. Ekibastuzdyń aýyldary úshin jer, jaıylymdyq jer jetedi dep júrsek, olar qaladan kelgen kásipkerlerdiń qolynda eken. Iаǵnı maly bardyń baǵatyn jeri joq, al jeri bardyń maly joq degen sóz. Mundaı teńsizdikterdi boldyrmaý úshin aýyldardyń mańaıyndaǵy jerlerdi usaq maldardan, jylqylardan bosatylyp, tek qana saýyn malǵa qaldyrý kózdelgen. Aýyldyq aýmaqtardyń jerleriniń kóbin JShS, AQ, О́K sııaqty orman jáne sý sharýashylyǵy men aıryqsha kúzetiletin kásiporyndar jalǵa alǵany belgili. Turaqty komıssııa ókilderi aldaǵy ýaqytta zań júzinde bul qarama-qaıshylyq ta rettelip qalar degen oıda.

Endi ózimiz jýyrda ǵana baryp qaıtqan Ekibastuz qalasyna qarasty Shıqyldaq aýyly týraly aıtaıyq. Bul – shaǵyn ǵana aýyl, onyń 500-deı ǵana turǵyny bar. Qaraǵandyǵa baratyn úlken asfalt joldyń boıynda ornalasqan aýyldy kórgende shoshyp kettik. Álgi 20 jyldan soń jóndeldi degen kireberis jolda sıyrlar júr. Turǵyndar úıleriniń syrtyn aǵartyp, syrlap, aýlalaryn retke keltirip jóndemegen de. Aýyldyń ishi tolǵan maıa-maıa úıilgen shóp, maldyń qıy. Tipti qoralarynan shyǵaryp, kóshege deıin shóp jınaıdy. Ákimdik keńsesiniń dál janyndaǵy bıik bolyp úıilgen shóp toly qoralardyń ıisi qolqany qabady.

– Bizdiń aýyl – aýyl emes, ferma sııaqty qazir, bir úıde 30-40 mal ustaıtyndardyń tirligi mine, osyndaı, – deıdi turǵyndardyń biri renish bildirip. – Azdaǵan mal bolsa, birsári. Aýyldy jaıylymǵa, fermaǵa aınaldyrǵandar shalǵaı qystaqta, jaılaýda maldaryn baǵý kerek. Ákimdik aıyppul tóletip, shara qoldansa deımiz. «Shıqyldaqta jaıylym jerler bar, biraq kóbi – qalada turatyn kásipkerlerdiń jeri. Al jergilikti turǵyndar jer alamyz dese, múmkindik az, aýylǵa jaqyn jerlerdi bermeý kerek edi», deıdi Darhan Eleýbek.

Oblystyq máslıhattyń agrarlyq máseleler jónindegi turaqty komıssııasynyń tóraǵasy, kásipker Saılaý Orazbaevtyń aıtýynsha, aýyldan shalǵaı jerlerde jaıylym alqaptaryn qoldanysqa engizý mańyzdy.

– Jalpy, óńirde «Jaıylymdar týraly» zań jobasyna sáıkes, ár aýyldyq aýmaqtyń tabıǵı-klımattyq erekshelikterin, burynnan qalyptasqan mal jaıý dástúrin eskere otyryp, jergilikti ózin ózi basqarý organdarymen birlesip, jaıylymdardy basqarý jáne olardy paıdalaný jónindegi jospar ázirlengen. Josparda aýyl aýmaqtarynyń mal jaıylatyn jaıylymdarynyń kólemi anyqtalady, onyń normadan tys paıdalanylatyn jerlerin, jeri bar, biraq bos jatqan jerdiń ıelerin anyqtap, sol arqyly jaıylym paıdalanýshylary men jer ıeleri arasyndaǵy jaǵdaıdy rettep, normatıvtik talaptarǵa sáıkestendiriledi, – deıdi Saılaý Orazbaev.

Jergilikti halyqtyń qajettiligin qanaǵattandyrý jáne jaıylymdyq jer berý máselesin sheshý úshin 2017 jyly «Jaıylymdar týraly» zań qabyldandy. Qujattyń maqsaty – halyqtyń mal jaıý múmkindigin qamtamasyz etý úshin uıymdasqan sharýashylyqtar paıdalanbaǵan jaıylymdardy qaıta bólý.

Biraq zań qabyldanǵan bes jyldan beri ne ózgerdi degen suraq týady. Eger de qazir Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerlerdi túgendeý jumystary júrgiziletin bolsa, jaıylym máselesi de jóndeler edi.

Pavlodar oblysy