Qasym murasy haqynda

Eń aldymen shaıyrdyń týǵan óńiri, onyń ata-tegi jóninde aıtyp ótkenimiz durys. Biz kóbine Qasymdy, onyń balalyq shaǵyn, áýletin joqshylyqpen baıla­nystyryp sóıleımiz. Árıne, shaıyrdyń balalyq shaǵy shat­tyqty ót­ti deýge kelmeıdi. О́zi óle­ńinde aıta­tyndaı «Bireýdiń as­pandaǵy asyly, bireýdiń jurt­ta qalǵan ja­syǵy» jas Qasym kór­gen teperishti kóp aqyn kórgen joq.

Qasym ákesinen alty jasynda aıyrylypty. Anasy Aıǵanshany Ospan degen shal zorlyqpen áıeldikke alǵan. Qasym taǵdyry tiri jetimniń taqsyreti. О́ıtkeni Ospan shal bala Qasymdy úıine, týǵan anasyna jolatpapty. Bul Sáýle Qaıyrbektiń «Qasym taǵ­dyr» atty maqalasynda ashyq aıtylady. Qasymnyń anasy óz esteliginde: «Menen aıyrylǵan Qasymnyń kórmegen beıneti joq. Ospan shal Qasymdy úıdiń mańaıyna da jolatpaıtyn. «Ba­lamnyń hali aýyr» degen bir sóz aıtqanym úshin «áýeli maǵan bala taýyp ber» dep tepkilep sabaǵany esimnen ketpeıdi. Arada birer jyl ótken soń tirilgen arýaqtaı saýdyraǵan súıegi bar Qasymdy bireýler súıemeldep alyp keldi. Balamdy bas salyp jylaýǵa jaýyz baıymnan qorqyp, qarańǵy túsken soń ǵana baryp, jylap-eńirep Qasymdy tamaqqa toıyndyryp, ońasha shoshalada jasyryp ustadym», dep jazypty.

Qasymnyń jetimdigi týraly jeke toqtalsa da bolady. Alaı­da negizgi aıtpaǵymyz bul emes. Jal­py biz Qasymnyń arǵy tegi týrasynda neni bilgendeımiz. Bir tarap aqyn ómirin tolyq zerttep, zerdelemeı turyp dáleli joq sóz aıtý zańǵa jat is deıdi.

Ekinshi taraptyń da Qasym­nyń arǵy ata-babasy eshqashan otqa qaramaǵan, qaıta ordaly tu­qym bolǵandyǵy jaıynda aıtar ýájderi joq emes. Qasym týǵan topyraqtan túlep ushqan aqyn Janat Jańqashuly, ólketaný­shy Dáýletqazy Muqadıuly bar, Qasymnyń ákesi Raqymjan ózi ­baı, ózi seri adam bolǵandyǵyn alǵa ­tartady. О́lketanýshy D.Mu­qa­dıuly «Habar» telearna­sy daıyndaǵan materıalda: «Ra­qym­jannyń baılyǵynyń belgisi «Taı­júzgen» degen sabaǵa qy­myz ashytady eken. Tórt buryshy­nan tórt jigit pisetin bolǵan. «Taıjúzgendegi» saba shamamen 500 lıtrdeı bolady ǵoı. Ony túgel aýyl-aımaq ishpeı me?! Son­da kúnine tórt jigit piskende, ár­qaısysyna jibek kóılek pen bir-bir taqta shaı beredi eken», degen derek keltiredi. Janat Jań­qashuly da qasymtanýda ketip jatqan olqylyqtardyń orasan zor ekenin jıi qozǵaıdy. Onyń aıtýynsha da osy ýaqytqa deıin Qasym kedeıdiń balasy, Saryobalyda emes Aqqorada týǵan bolyp keldi. Rahymjan seri atyn jibekpen arqandaǵan desedi. Raqymjannyń on bólmeli úıiniń orny áli de bar. Al endi on bólmeli úıi bar adamdy sińiri shyqqan qý kedeı ­deýge kelmeıdi.

Qasymnyń áleýetti áýletten shyqqandyǵyna taǵy bir dálel – Qasym Qyzyl Kóshen taýlarynyń eteginde shyr etip dúnıege kelgende kindigin kesken Shárııa Sadyq­qyzyna aqynnyń ákesi Raqym­jan­nyń kindik sheshesine dep qa­zaqy saltqa saı taza kúmisten ja­salǵan eki bilezik pen eki kú­mis saqına syılaǵandyǵy. «Bú­ginge jetken bul jádigerler Ra­qym­jan áýletiniń aýqatty turǵa­nyn taǵy da aıǵaqtaı túsedi», deı­di ólketanýshy Dáýletqazy Muqa­dıuly.

Jalpy bul turǵysynda jal­ǵyz Qasymnyń bıografııasy ǵana emes, bizdiń kóp tulǵamyzdyń ómir­baıany keńestik kezeńde jazylyp, búgingi urpaq sol qısyq sorap­tan áli shyǵa almaı kele jatyr­myz. Sondyqtan tulǵalarymyzdyń ta­­rıhyn jınaqtaýda jan-jaq­ty izdenisterge kóbirek barý ke­rek­tigin aıtqymyz keledi. Táýel­siz­dik alǵannan keıingi tyń zertteý­ler óte az. Árıne, múldem esh­teńe atqarylmaı jatyr deýden aýlaq­pyz. Bizdiń kóńilimizdi kón­shit­ken ıgi is – ol óz jumystaryn jú­ıeli áli qarqyndy bastaǵan «Qa­symtaný» ortalyǵy.

Atalǵan ortalyq akademık E.A.Bóketov atyndaǵy Qaraǵan­­dy memlekettik ýnıversıtetiniń ­rektory, zań ǵylymdarynyń dokto­ry Nurlan Dýlatbekovtiń bastama­symen ashylypty. Ǵy­ly­mı-zert­­teý ortalyǵynyń jetek­shisi – ­fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Jansaıa Ja­rylǵapov. Sondaı-aq ortalyqta qalamy qa­rymdy jýrnalıster, jas ǵa­lymdar, aqyn-jazýshylar da bar. Atap aıtqanda jýrnalıst Ermek Baltashuly, jazýshy Al­maz Myr­zahmet atalǵan ortalyq­ta ónimdi jumys istep jatyr.

Ortalyq qyzmetkerleriniń habarlaýynsha, Qasym Amanjolov muralaryn jańashyl ǵylymı kóz­qarasta zertteýge basymdy­lyq bermek. Eń iri jobalardyń qatarynda Qasym muralaryna qatysty zertteý eńbekteriniń eki tomdyǵyn ataýǵa bolatyn sııaq­ty. Sonymen qatar orta­lyq Qasym Amanjolovtyń shy­ǵar­mashylyǵy men ómirine qa­tysty bıblıografııalyq kór­set­kishin, shyǵarmalarynyń aka­demııalyq sózdigin daıyndaý, Qasym­nyń tulǵalyq ensıklopedııa­syn shy­ǵarý sekildi aýqymdy jumys­tar­dy qolǵa alǵan.

«Qasymtaný» ortalyǵynyń eń bir erekshe aıtar jańalyǵy – aqynnyń tikeleı urpaǵy, qyzy Darıǵa Amanjolovanyń kóp­­shilikten jasyryp júrgen jazý­­shylyq qyry bar ekendigi. Orasan olja týraly bizge orta­lyq qyzmetkeri, «Qasym» res­pýb­lıkalyq ádebı-qoǵamdyq jýr­nalynyń jaýapty hatshysy A.Myr­zahmet aıtyp berdi. «Ortalyq basshysy Jansaıa Jarylǵapov­tyń «Aqynnyń shy­ǵarmashy­lyq qasıeti urpaqta­­ry­na darydy ma?» degen suraǵy­na, aqynnyń qos ja­naryndaı qos qyzy bir-birine qarap, sál únsizdikten soń qyzy Janna:

– Darıgosh, baryp alyp kel. Qashanǵy jasyrasyń, kórsetseń­shi, – degeni. Sóıtsek, Darıǵa Aman­jolova óz betinshe proza ja­zady eken. Jazǵanda qandaı?! Otyz­ǵa tarta basynan-aıaǵyna de­ıin tolǵan «jalpy dápterlerin» ákep, aldymyzǵa tastaı salǵany. Birneshe povest, roman, birtalaı áńgime. Jazǵan-syzǵandaryn ózi óńdep, jańa dápterge kóshirip, jınaı bergen. Árbir dápterdiń syrtyna keıipkerdiń, keıbir betterine sıýjettik sýretterine deıin salyp qoıǵan. Baspaǵa aparýǵa tabıǵı uıańdyǵy jibermegen. Biz attaı qalap bir shyǵarmasyn surap aldyq. Onyń ózinde Janna apaı qosylyp, úsh jaqtap ázer kón­dirdik. Darıǵa Qasymqyzy «Po­vest o kýbınse» atty hıkaıatyn qolymyzǵa ustatty. Oqyp shyq­qandar biraýyzdan hıkaıattyń óte joǵary deńgeıde jazylǵanyn jetkizdi. Darıǵa Amanjolova­nyń ruqsatyn alyp, kitap terilip, dı­­zaıny jasalyp, baspaǵa jó­neltildi. Qasym Amanjolovtyń 110 jyldyǵy aıasynda atalǵan kitap jaryq kórip, tusaýy kesil­mek», deıdi A.Myrzahmet.

Oraıy kelgende aıta ketkeni­miz durys, Almaz Myrzahmet ja­ýapty hatshy bolyp otyrǵan aqyn atyndaǵy aýqymdy jýrnal shaıyrdyń 100 jyldyǵy qar­sańynda dúnıege kelgen bolatyn. Bıyl mazmuny baı, taǵylymy tereń jýrnaldyń turaqty shy­ǵyp kele jatqanyna 10 jyl tolady. Atalǵan jýrnaldyń tuńǵysh sandaryn shyǵarysýǵa ózimiz­diń de úlesimiz bolǵanyn búginde maq­tanyshpen aıtamyz. Eki aıda bir ret jaryq kórip turatyn jýr­naldyń redaktory – aqyn, jazýshy Serik Saǵyntaı. Al jalpy atalǵan jýrnaldyń shyǵýyna sebepshi bolyp, únemi rýhanı járdem qolyn sozyp otyrǵan aqyn, Memlekettik syılyqtyń laýreaty – Serik Aqsuńqaruly.

Al endi Qasymnyń jýrnalıs­tigi degenge keler bolsaq, aqyn osy­naý ózderińiz qoldaryńyzǵa ustap otyrǵan búgingi «Egemen Qazaqstan» keshegi «Sosıalıstik Qazaqstan» gazetinde tilshi bolyp jumys istepti. Muny qasymtanýǵa súbeli úles qosyp júrgen zertteýshi Marat Azbanbaev óz jazbasynda Qasym Amanjolovtyń 1931 jyly «Qyzyl ásker» gazetinde ádebı qyz­metker bolǵanyn jazady.

«Qyzyl ásker» gazeti 1929-1936 jyldary sol kezdegi Qazaqstan soǵys komıssarıatynyń, ólkelik OSAVIAHIM keńesiniń, «Eń­bek­shi qazaq» basqarmasynyń jetilik gazeti retinde shyǵyp tur­ǵan. «Egemen Qazaqstan» ga­ze­tiniń arǵy tarıhy «Eńbekshi qazaq» basylymynan bastaý alǵan­dyqtan Qasym aqyndy da «ege­mendikterge» jatqyzýǵa zańdy ne­giz bar dep oılaımyn», deıdi zert­teýshi.

Iá, Qasymnyń «egemendik» ekenin biz maqtanyshpen aıtar edik. Gazettiń toqsan jyldyq me­reı­­toıy qarsańynda shyqqan «Ege­­menqazaqstandyqtar» at­ty kitaptyń «Tizimderde... tun­ǵan syr» bóliminde aqyn Aman­jolovtyń esimi erekshe kózge tú­se­di. Bul rette aqynnyń «Sosıa­lıstik Qazaqstanǵa» degen arnaý óleńi de baryn aıta ketýimiz kerek. О́leńdi aqyn «Sosıa­lıs­tik Qazaqstan» gazetiniń shyǵa basta­ǵanyna 25 jyl tolýyna arnap jazǵan eken.

Mektep bardym, bala kórdim,

Qoltyǵyna kitap qysqan;

Sol kitaptyń arasynda

«Sosıalıstik Qazaqstan».

Maıdan bardym,

soldat kórdim,

Jańa shyqqan qandy urystan.

Júrgen onyń qoıynynda,

«Sosıalıstik Qazaqstan».

Aýyl bardym, shaldy kórdim,

Ketken asyp jasy alpystan.

Shal aldynda dastarhandaı –

«Sosıalıstik Qazaqstan».

Já, munyń bári oryndy, Qa­sym­nyń jýrnalıst ekenin joq­­qa shyǵaryp jatqan eshkim joq, má­sele aqynnyń aınala­syn zert­teýde alda qandaı jumys­tar at­­qarylady? Zertteýshi M.Az­ban­­baev osy rette kóp jaıt­qa kó­ńi­li tolmaıtyndyǵyn aıtyp redak­sııaǵa birneshe hat ta joldapty. Onyń aıtýynsha Qasymdy biz tek aqyn retinde tanyǵanymyz durys emes. Qasymdy jaýynger jýrnalıst, mýzykant, teatr ónerin jetik bilgen maman retinde de jan-jaqty nasıhattaǵanymyz jón.

Qasym týraly arhıvtegi derekter boıynsha zertteý júrgizgen M.Azbanbaev «Amanjolov Qa­sym 1911 jyly Reseı ımperııa­sy Semeı oblysy Qarqaraly ýezinde dúnıege kelgen. 1922 jy­ly Semeı qalasynda ashylǵan «qa­zaq jasóspirimderiniń ólke­lik mek­tebinde» oqıdy. (Derek kóz Qaraǵandy arhıvindegi qyzy Darı­ǵanyń málimeti, ákesinen es­tigeni.) Bizdiń anyqtaǵany­myz, Qasymdy Semeıge alyp kelgen Álibı Jangeldın bastaǵan KırSık-tiń «Qyzyl kerýeni».

Semeıdegi «qazaq jasós­pi­rim­deriniń ólkelik mektebinde» ­Qasym 1928 jylǵa deıin dáris tyńdaıdy. Almatydaǵy ortalyq arhıvtiń deregi boıynsha, atalǵan mek­tepter Semeıden ózge Petropavl, Áýlıe-Ata qalalarynda qurylǵan bolatyn. Maqsat – qazaqtyń je­tim-jitik jasóspirimderin teh­nı­­­kýmdarǵa, sovpartshkoldarǵa tú­sýge daıyndaý.

Qasym 1928-1930 jyldary Semeıdiń zoovettehnıkýmynyń da­ıyndyq kýrsynyń joǵarǵy to­bynda oqyp júrip, sabaqqa qa­tys­paǵany úshin shyǵarylyp tas­talady.

1930 jyly Almatyda Qazaq­tyń ýnıversıteti ashylýyna baı­lanysty 4 aılyq ólkelik da­ıyn­dyq kýrsy sáýir aıynda ashy­lady. Aımaqtardan osy kýrs­qa qa­zaq jastaryn jiberý talap eti­ledi. О́lkelik nusqaýǵa saı Semeı Qa­symdy Almatyǵa jibe­redi, óıt­keni ol ólkelik oqý-aǵartý ko­mıs­sarıatynyń esebinde tirkeýli edi.

Qasym, (qyzy Darıǵanyń hatynda aıtylǵan), ýnıversıtet­tiń fılologııa fakýltetine túsý úshin daıyndalady. Alaıda, úki­met­tiń jospary kúrt ózgerip, 1930 jyldyń kúzinde Qasymdy Le­nıngradtyń orman ınstıtýtyna attandyrady.

Qasym barǵan oqýyn unatpaı (qyzy Darıǵanyń aıtýyna sen­sek, Qasym ol oqýdy «Ne moe» de­­gen), Almatyǵa 1931 jyly qaı­typ ­oralady da, «Qyzyl ásker» aptalyq gazetine ádebı qyzmet­shi bolyp qabyldanady.

1932 jyly Qasym Oral qala­syn­daǵy «Ekpindi qurylys» gaze­tinde jýrnalıst bolyp qyzmet etedi.

Qasym jıyrma eki jasqa tol­ǵanda Oral qalasynda 1933-1934 jyldary atty áskerı polkinde ja­ýynger bolǵan.

Qasym 1935-1936 jyldary Oraldaǵy teatr-stýdııanyń kór­kem­dik jetekshisi qyzmetin at­qarady.

1937 jyly Qasym Almatyǵa oralady...», dep tyń derekterdi ashyp jazǵan.

Muraǵat muralaryn jaryqqa shyǵaryp otyrǵan zertteýshi osy rette Qasymnyń qazaq teatry ónerine sińirgen eńbegin eskerip, onyń teatr isin uıymdastyrýshy kásibı maman retindegi qyzmeti arnaıy zerttelýi kerektigin aıtady. Sonymen qatar Qasymnyń mýzykalyq, kompozıtorlyq óne­rin, qyzmetin, isin ǵylymı tur­ǵydan taldaý jaǵy kemshin eke­nin de qaperge alýdy usynady. Iа bolmasa «Qyzyl ásker» apta­lyq gazeti Qazaqstan soǵys ko­mıs­sarıatynyń organy bol­ǵan­dyǵyn eskersek, bizdiń Qor­ǵanys mınıstrligi Qasym Aman­jo­lovty nege izdemeıdi, oǵan nege kóńil bólmeıdi? Qorǵanys mı­nıstrliginde bildeı bir Qorǵanys akademııasy bar emes pe? Jas ǵa­lymdarǵa «Qasym – jýrnalıst-jaýynger» degen ǵylymı taqyryp nege usynylmaıdy? «Qyzyl ás­ker» aptalyq gazeti «Eńbekshi qa­zaq» basqarmasynyń organy bol­sa, qazirgi «Egemen Qazaqstan» gazeti Qasymdy osy turǵydan nege zerttemeıdi?» dep úlken oı sa­larlyq usynystar aıtady. Bul oılarymen qatar avtor óz kezeginde el gazeti ar­qyly Mádenıet jáne sport mı­nıstrligine de birqatar usynys jetkizgisi keledi. Shynymen de Qa­sym oqyǵan mekteptiń jany­nan, ıaǵnı Semeıdegi qazir Álı­han Bókeıhannyń eskertkishi tur­ǵan «Máńgilik El» kóshesiniń bo­ıyndaǵy «Jeńis saıabaǵynyń» ishinen «Qasym oqyǵan mektep ǵı­maratynyń orny» degen bir qara­pa­ıym tas belgi ornatylǵany du­rys. Sonymen qatar Qasymnyń Al­matydaǵy zıratyna da jóndeý jumystary qajet. Keıingi urpaq Qasym atalarynyń basyna baryp, quran baǵyshtaǵysy kelgen tusta aqynnyń zıratyn úl­ken qabirstannyń ishinen ta­ýyp alý qıyn. Eger oraıy kelip jat­sa aqynnyń molasyna men mun­dalap turatyndaı bıik eskert­kish ornatylǵany durys. Ol oryn­dalmaǵan jaǵdaıda beıittiń tórt qulaǵynan bıik naıza sııaqty temir belgi qoıylǵany jón. Qasymnyń ózi de: «Qazaqtyń áni men óleńin, Naızadaı kóterip kelemin» dep ketken joq pa? Ne bolmasa «Qo­lymda naıza, shaǵylyp Aıǵa, Jeń­dik qoı jaýdy, Arman ne qur­bym!» demekshi, zıratqa ádemi bezen­dirilgen naızaly belgi ornatylsa aqynnyń arýaǵy shat, obrazy aıshyqtala túser edi.

Eskertkish degennen esimizge túsip otyr, jalpy Qasym aqyn­nyń kóp eskertkishi joq. Eń úl­ken músindi shaıyrdyń júz jyl­dy­ǵynda Qaraǵandy shahary or­nat­qanyn bilemiz. Oǵan deıin qo­ıylǵan kishigirim bir-eki bıýst qana bar. Aıtpaǵymyz, sýrette kó­rip otyrǵandaryńyzdaı, osy­naý aıaqtalmaı qalǵan tama­sha ju­mys osydan on jyl burynǵy júz jyldyq qarsańynda konkýrs­tan ótpeı, joly bolmaı qal­ǵan joba eken. Kópshilikke una­ǵan kish­kene músin búginde «Qasym» jýr­nalynyń redaksııasynda tur. Reti kelgen jaǵdaıda Qasymnyń asqaq rýhyn, ór aıbynyn týra beretin tamasha týyndy izdegen jandar bolsa osy músinge bir qaraýlaryna bolady. Bul músin kóp jyldan beri atalǵan jýrnaldyń muqabasyna da basylyp keldi.

Já, aqyn týraly aıtylar oılar, jazylýy kerek jaılar buny­men bitpeıdi. Aıtpaǵymyz, maqala sońynda kóterilgen usynystarǵa barsha qazaq, onyń ishinde naqty Almaty qalasynyń, Semeı qala­sy­nyń, Qaraǵandy oblysy, Oral qalasy ákimderi beı-jaı qara­maıdy dep senemiz.

Aqyn rýhy – adamzat tiregi. Alash balasy qashanda óz bolmysyn qaısar rýhty shyn shaıyrlarynan tabatyn bolǵan. О́rshil minezimen, asqaq rýhymen bar qazaqtyń Qasymy atanǵan daýylpaz aqynǵa árkez qurmetpen qaraı bileıik.