Baıanaýyldyń týrızmi shejireli tarıhymen mańyzdy

Byltyr qyrkúıek aıynda óńirimizge belgili arhıtektor, Qazaqstannyń Eńbek sińirgen qaıratkeri, Shyǵys elderiniń Halyqara­lyq sáýlet akademııasynyń korres­pondent-múshesi, professor Samat­bek Bókebaı kelip, óziniń Baıanaýylǵa arnap jasaǵan jobasymen tanystyrǵan edi. Joba­ny jan-jaqty talqylaǵan jıynǵa oblys ákiminiń orynbasary Asaıyn Baıhanov, aýdan ákimi Qanat Kárimov, aýdannyń qurmetti azamattary men el aǵalary qatysty. Jobany oblys ákimdigi de qoldap, josparǵa bekitti.

Áıgili sáýletshiniń buǵan deıin Nur-Sultan men Almaty qalasyndaǵy jáne oblys ortalyqtarynda, elimizdegi barlyǵy 54 qalada 200-ge jýyq joba jasaǵanyn el jaqsy biledi. Mysaly, ol – Nur-Sul­tandaǵy «Qazaq Eli», «Halyqtar dostyǵy» monýmentteriniń, Atyraýdaǵy «Isataı men Mahambet» eskertkishteriniń avtory.

Al arhıtektordyń Pavlodar óńirindegi jobasy «Baıanaýylǵa kireberis keshen», «Memorıaldyq keshen» jáne «Mýzeı kesheni» degen úsh kezeńnen turady.

«Bizdiń maqsat – Baıanaýylǵa kelgen qonaqtardy aýdan tarıhymen jan-jaq­ty tanystyrý. Negizgi avtojoldan aýylǵa kireberis jer zaman talabyna saı ózger­tiledi. Qazir turǵan stella búgingi tanym-túsinik boıynsha eskirgen dep oılaımyn. Jańadan boı kóteretin stella qazaqy oıý-órnektermen kómkerilip, granıtpen qaptalady. Stellanyń túr-pishini mańaıdaǵy bıik taýmen, aıdyn shalqar kólmen, qalyń ormanmen úılesim tabady. Stellanyń syrtqy poshymy qazaqtyń ulttyq aspaby dombyraǵa uqsaıdy. «Baıanaýyl» degen jazý jazylady. Bıiktigi 20 metr bolady. Joba júzege asyrylsa, kólik máselesi de sheshilip, jol qatynasy ońtaılana túsedi. Al memorıaldyq keshen «Jolaýshy» dúkenine qarama-qarsy baǵyt­ta, kireberis joldyń oń jaǵynda ornalasady», deıdi S.Bókebaı joba týraly sózinde.

Arhıtektor aıtqan jerde sport kesheni de salynady eken. Onyń tusyndaǵy bos turǵan 2 gektar aýmaqqa saıabaq qurylysy júrgiziledi. Sondaı-aq munda boı kóteretin Oljabaı men Jasybaı batyrǵa arnalǵan eskertkish óziniń tereń mán-maǵynasymen erekshelenbek. Eskertkishtiń artyndaǵy pannoda qos batyrdyń erligin áıgileıtin shaıqas fragmenti sýrettelip, ómirbaıandary jazylady. «Kelýshiler rýhanı demalyspen qosa, tarıhpen tanysa alady. Úshinshi keshen akademık Q.Sátbaevtyń memorıaldyq mýzeıine qarsy baǵytta, «Nur Otan» partııasy aýdandyq fılıaly ǵımaratynyń janynda ornalasady. Bul jerde bos turǵan ǵımaratta О́lketaný murajaıy salynbaq. Sondaı-aq bul aýmaqta tarıhı saıabaq bolady. Shoń bı men Shorman bıdiń eskertkishin jańa­dan ornatamyz. Balbal tastar kesheni О́lke­taný mýzeıiniń aldyna qoıylady», deıdi sáýletshi.

Al sáýir aıynda elimizdiń belgili tulǵalary, aýdannyń qurmetti azamattary men qoǵam belsendileri oblys ákimi Ábilqaıyr Sqaqovqa hat joldap, Oljabaı men Jasybaı batyrlardyń qurmetine Baıanaýylda keshendi eskertkish ornatý, oblys ortalyǵynda Oljabaı batyrǵa eskertkish ornatyp, esimin kóshe ataýyna berý jóninde usynys joldaǵan eken. Qazir usynys qoldaý taýyp, oblys ortalyǵyndaǵy Mır kóshesine Oljabaı batyrdyń atyn berý jónindegi máseleni qalalyq máslıhat qarap, qabyldanǵan sheshimdi respýblıkalyq onomastıkalyq komıssııanyń qaraýyna jibergen.

Biraq jaqynda Baıanaýylda qurylysy bastalýǵa tıis «Memorıaldyq keshen» tóńireginde daý shyqty, áleýmettik jeli qoldaný­shylary bul týraly ártúrli pikir­ler jazdy. Keıbireýler Táýelsizdik úshin kúres­ken batyrlarǵa eskertkish qoıǵan durys dese, endi bireýler jobaǵa bólingen qyrýar qarajat óz-ózin aqtaı alatynyna kúmándi ekenin jetkizdi. «Eskertkishke qyrýar qarajat bólgenshe, sol qarjyny túı­dek máselesi kóp aýyldardyń joldaryn jóndeýge, sý qubyrlaryn tartýǵa jumsa­ǵan jón» degender tabyldy.

Aýdan aqsaqaldary da óz ýájderin aıtty. Aýdandyq ardagerler keńesi tóraǵasynyń mindetin atqarýshy Qaırat Sarbasovtyń aıtýynsha, batyrlarǵa eskertkish ornatý – úlken qurmet. «Baıanaýyldyqtar bul bastamany qoldaıdy. Biraq eskertkishtiń ornalasatyn jeri qolaısyz jáne joba­lyq-smetalyq qujattama boıynsha qury­lys jumystaryna 1 mlrd 51 mln teńge qarastyrylyp otyr. Qarajattyń basym bóligi eskertkish ornalasatyn jer­diń daıyndyq jumysyna ketedi. О́ıt­keni jer sazdy, balshyqty. Sondyqtan eskert­kishti Baıanaýylǵa kireberistegi tabıǵı shoqylardyń birine qoıý kerek», deıdi Q.Sarbasov.

Ekinshiden, stellany aýystyrýǵa da jergilikti bıýdjetten 416 mln 199 myń 757 teńge qarjy bólinbek.

Jalpy, baıanaýyldyqtar qyrýar qara­jat bólindi degen jobalardan ábden zárezap bolǵan. Sebebi olardyń kóbi iske as­paı, orta joldan toqtaǵan. Máselen, Baıanaýyl­da týrızmdi damytý úshin dep bólingen qyrýar qarajatqa shaǵyn aerodrom, «Myrzashoqy» shańǵy kesheni salyndy. Qazir bir ushaq ushpaı aerodrom da, qar túspeıtin shańǵy kesheni de bos qaldy. Bıýdjet qarjysyna salyndy degen aerodrom nysany úshin aýdannyń burynǵy ákimi Orazgeldi Qaıyrgeldınov isti boldy. Jańajol aýyly baǵytyndaǵy jol jón­deý máselesi boıynsha da qylmystyq is qozǵal­ǵan-dy...

Endi aýdandyq «Ardagerler keńesi» aıtqan qyrýar qarajat máselesine kelsek, aýdan ekonomıkasynyń naqty sektory bólimi bıyl 24 mamyrda memlekettik satyp alýlar portalyna «Oljabaı jáne Jasybaı batyrlarǵa eskertkish ornatýǵa» tender jarııalaǵan. О́tinishterdi qabyldaý
8 maýsymda aıaqtalypty. Al portalda ilingen habar­landyrýda kórsetilgen málimette eskertkish ornatýǵa bólinetin qarjy – 793 717 460 teńge bolsa, lottyq tehnı­kalyq erek­shelikter bóliminde jumystyń smeta­lyq quny 949 733 767 mln teńge dep kórse­tilgen.

Búginde Oljabaı jáne Jasybaı batyr­larǵa arnalǵan eskertkish jobasy sarap­tamadan ótip, memlekettik konkýrs jarııa­lanǵan. Qurylys jumystary bastalatyn ýaqyt ta jaqyn. Eskertkish qoladan quıylady. Tuǵyrymen eseptegende, bıiktigi 26,5 metrdi quraıdy. Aınalasyna aýmaǵy 2,6 gektardan turatyn mádenı-demalys saıabaǵy salynady. Saıabaqqa bólingen aýmaq – aýdan ortalyǵyna kireberistegi bos jat­qan sazdy jer. Joba aıasynda qoǵam­dyq qyzmet kórsetý oryndary da qarastyrylǵan.

«Jobanyń jalpy quny – 934 mln teńge, onyń 560 mln teńgesi – demeýshiler esebinen. Bólingen qarajatqa 600-den astam aǵash otyrǵyzylady, sýlandyrý júıeleri, 2,5 myń sharshy metr gúlzar, ishki kósheler, jaryqtandyrý júıesi, balalarǵa, jastarǵa arnalǵan alańdar jasalady», deıdi aýdan ákimi Qanat Kárimov.

Týrızm salasynan buryn, kýrorttyq aımaq bolý úshin Baıanaýyldyń kireberisi daıyn da emes, áli báz-baıaǵy qalpy: yǵy-jyǵy ornalasqan úıler, jóndeý kórmeı turǵan avtobeket, shashyraı ornalasqan nysandar kózge uryp tur. Oń jaqta qulaıyn dep turǵan eski úıler kóp.

«Tabaldyryǵyńa tabyn» deıdi qazaq. Oblysqa qyzmet etýge keletin árbir ákim kele sala Baıanaýyldy damytpaqshy, týrızmin órkendetpekshi bolady. Biraq eshqaısysy da týrızm aımaǵyna jol bas­taıtyn Baıanaýyl aýdanynyń kireberisine kóz salmaı-aq ketti. Esesine jaı ketpeıdi, arttaryna qyrýar qarajat jumsalsa da aıaqsyz qalǵan jobalaryn qaldyra ketedi. Ákimder keldi-ketti, al aýyldardaǵy sý­dyń, joldardyń jaǵdaıy kúni búginge deıin bitpeıtin máselege aınalǵan.

Iá, Baıanaýyldyń tabıǵaty men tarıhy erekshe úılesim tapqan. Taý men tasy – túgel tarıh. Byltyrǵy jolsapardan biz «Baıanaýyldyń týrızmi tabıǵatyn saqtaýymen mańyzdy» degen maqala jazsaq, endi mine, tarıhymen de, ótkenniń shejireli jolymen de mańyzdy ekenin jazyp otyrmyz.

Byltyr biz jazǵan maqaladan keıin bıyl Qarashat-Jaıma baǵytyndaǵy avto­joldyń Jańatilek aýylyna deıingi 32 shaqyrymyn jóndeý úshin smetalyq joba ázirlenip, joba memlekettik saraptamadan ótipti. Endi basqa aýyldar da joldyń, sýdyń, durys jasalmaǵan jobalardyń mehnatyn tartpasa eken deımiz.

Sonaý zamanda Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógen­baı, Oljabaı, Malaısary, Jasybaı, Baıan batyrlardyń jerimizdi qorǵaýdaǵy jan­keshti erlikteri qazaqtyń qasiretin jeńil­detip, demeý boldy. Olaı bolsa, «О́ser eldiń balasy birin-biri batyr» demeı me?! Uly batyrlarymyzdyń eskertkishtegi beı­ne­leri arqyly týǵan urpaqtaryna oı salyp, demeý bolyp, rýhtandyra bersin deıik.

Kezinde Uly Otan soǵysynyń batyrlaryna arnalǵan eskertkishter barlyq aýyl, qalada jasaldy. Qazaqqa táýelsizdik úshin shaıqasqan batyrlarymyzdyń eskertkishi artyq bolmaıdy, odan rýh alatyn urpaq bar. Al qujat-qaǵazdary daıyndalǵan, qyrýar qarjy bólingen, jańadan qury­ly­sy bastalǵaly jatqan joba búkil baıanaýyl­dyqtardyń úmitin aqtaıdy dep oı­laı­myz. Jobanyń júzege asyrylýyn jan-jaqtan qadaǵalap, baqylaýǵa al­saq qana ol el ıgiligine beriledi degen senimdemiz.

Pavlodar oblysy,

Baıanaýyl aýdany