Qudyqqa tastalǵan qurbandar

Asharshylyq jyldary Pavlodar óńiriniń  bas saýǵalaǵan qazaqtary osy «Uıymshyl» ujymshary arqyly Omby jaqqa qaraı aǵylǵan. Sol joldyń boıynda  ashtan qyrylǵan  adamdardyń máıitteri qalǵan.

Oblystyq memlekettik arhıv dırektorynyń orynbasary Hanshaıym Maqajanovanyń málimetinshe, asharshylyq jyldary Pavlodar oblysynan 125 myń adam  Omby, Sibirge qaraı  ketse, 40 myń bas iri qaranyń 1935 jylǵy statıstıkada nebári 4-aq myń basy qalǵany jáne 1932 jyly aýlalar sany 11 myńnan 3 myńǵa deıin qysqarǵany kórsetilgen.

– «Qonys aýdarýshylardyń» taǵdyrlaryn zertteý qajet. Bul termın keńestik memlekettik arhıv qorlarynda saqtalǵan resmı qujattarda qoldanylǵan. Soltústik óńir qazaqtary úshin «qonys aýdarýdyń» negizgi baǵyty  Altaı, Batys Sibir ólkesi bolǵan. Sibirdiń qalalary men derevnıalarynda ashtyqtan qyrylǵan qazaqtar jaıly málimetter arhıvterde saqtalǵany anyq. Tiri qalǵan qazaqtar ol jaqtarda  shahtalarǵa, kenishterge, temir jolǵa jumysqa alynǵan. Bári de orys tilin  úırenip, orys ortasyna beıimdelgen. Mysaly, arhıv qujattarynda Sibirdegi  Kýpın aýdanynyń  qazaq aýylyn órteý týraly ókimi, bul áreketti halyq soty aıyptaǵany  jazylǵan, – deıdi tarıhshy Sáýle Mamytova.

Alapat ashtyqta Ertis aýdany Qy­zylaǵash bolysynyń 20 myńǵa jýyq qazaǵynyń jartysyna taıaýy qurban bolǵan.

Ertistik aqyn-jazýshy Múbarak Jaman­balınov marqum kezinde
aýdan aýmaǵynda 1931-1932 jyldary ashtan  ólgen qurbandarǵa arnalǵan eskertkish taqtalar men eskertkishter ornatylýyna bastamashy bolǵan. Osy qasiret jaıly «Ashtyq azaby»  poemasyn jazǵan. Bul poemada qazirgi Panfılov atyndaǵy aýyldyń syrtyndaǵy temir qorshaýly  zıratta ashtan ólgen júzge jýyq qazaq áıeliniń múrdesi jatqany, Derevıanka deıtin baıdyń qudyǵyna 1932 jyldyń kókteminde ashtan ólgen júzden astam qazaqtyń múrdesi kómilgeni  aıtylady. 1993 jyly sol qudyqtyń janyna eskertkish taqta ornatyldy. Sondaı-aq
aýdan aýmaǵynda ashtyqtan qurban bolǵandardyń múrdeleri tastalǵan  Ospan qudyǵy, Keńes aýylynan 12 shaqyrym jerde osyndaı taǵy eki qudyq bolǵan eken.  Ash adamdar ólgenderdi qabir qazyp,  ádet-ǵuryp boıynsha jerleı almaǵan, múrdelerdi kúrekpen jınap, arbaǵa salyp, qudyqtarǵa tastaýǵa májbúr bolǵan.

Bıyl Qazaqstan halqy oblys­tyq assam­bleıasynyń jáne «Qoǵamdyq kelisim» memleket­tik meke­mesiniń ǵy­lymı-saraptamalyq toby óńirimizdiń Baıanaýyl, Ertis, Aq­qýly, Jelezın, Tereńkól 
aýdandary, Ekibastuz qalasyna arnaıy eks­pedısııa shyǵardy. Onyń músheleri asharshylyq qurbandary  jerlengen oryndarǵa baryp, taǵzym etti.

Jalpy, oblystyq assambleıanyń ǵylymı-saraptamalyq toby óńirdegi jappaı jerleý oryndaryn ekspedısııalyq zertteýdi 2015 jyly bastaǵandy. Sodan beri jergilikti aqsaqaldarmen, ólketanýshylarmen, aýyl jurtshylyǵymen kezdesýler barysynda asharshylyq jáne qýǵyn-súrgin qurbandary urpaqtarynyń estelikteri jınaqtalýda.   

Qazir Aqtoǵaı aýdany S.Mútkenov atyndaǵy, Ábjan aýyldary arasyndaǵy  adamdar asharshylyqtan jappaı qyrylǵan «Tóre túbegi» degen jerde qorshaý men eskertkish belgi ornatý qajettigi  aıtylýda. Atynyń ózi aıtyp  turǵanyndaı, osy aýdandaǵy Qaraobada, Isanterek, Jańa-aýyl, Áýelbek, О́tes aýyldarynda da ashtyq qurbandary jappaı jerlengen oryndar  bar.  

Aıtpaqshy, Qaraoba aýylynda zertteýshi ǵalym, Soltústik muzdy muhıttaǵy zertteý barysynda tuńǵysh jańalyq  ashqan Evgenıı  Gernet  jerlengen. Ol 1882 jyly Sankt-Peterbor qalasynda dúnıege kelgen. 1937 jyly zertteý jumysy barysynda saparǵa qatysýshylardyń kóbi qysta qatty sýyqqa úsip, qaza tabady. Kiná  Gernetke jabylyp, ol 1939 jyly Pavlodar oblysyna jer aýdarylady.

Aqtoǵaı aýdanynyń Ábjan  aýylynda turatyn  qoǵam belsendisi Qaıyrgeldi Mashryq aǵamyzdyń aıtýynsha, Ybyraıym degen aýyldyń turǵyndary náýbet jyldarynda túgelimen  ashtan qyrylǵan. Ishinde onyń ákesi de bar.

Tarıhshy ǵalym Sáýle Mamytovanyń aıtýynsha,  ekspedısııa júrgizýdegi maqsat – óńirdegi asharshylyq  jyldary jappaı qyrylǵan qurbandardyń jerlengen jerlerin anyqtaý jáne ǵylymı sıpattama jasap, ǵylymı ınteraktıvti karta qurý.  Bul karta arqyly kópshilik el basynan ótken náýbet týraly aqparatty kóre alady, jazyqsyz  qurban bolǵandar qoıylǵan jerlerge qorshaý jáne eskertkish belgiler ornatýǵa qatysýǵa múmkindik alady.

Asharshylyq, qýǵyn-súrgin jaıly el ishinen estıtin áńgimeler jeterlik. Jumys  tobynyń  saparlary áli de jalǵasady. 

– Alǵashqy derekterde óńi­rimizde asharshylyq qurbandary jerlengen 40-tan astam oryn bar delinse, endi odan da  kóp ekenin bildik. Mysaly, bir ǵana Ertis aýdanynda qurbandar jerlengen 30-dan asa oryn bar, – deıdi S.Mamytova.

Iá, qazaq jeri jappaı ashar­shylyq qurbandarynyń súıekteri shashylǵan úlken zıratqa aınaldy deýge bolady.

– Bul zulmat basqa halyqtarǵa da áser etti. Mysaly, jerimizde turatyn ýkraındyqtardyń – 11, orystardyń – 6,  ózbekterdiń – 8, uıǵyrlardyń – 13, ta­tarlardyń – 10, nemisterdiń 11 paıyzy ashtan qyrylǵany anyqtalǵan. Ashtyq qurbandary, qýǵyn-súrgin náýbeti –  tolyq zerttelmegen taqyryp. Áli de zerttelý ústinde. О́tken ǵasyrdyń 30-jyldaryndaǵy osy qasiretti jaǵdaılarǵa tarıhı-quqyqtyq baǵa berilýi qajet, – deıdi  ǵalym Sáýle Mamytova.

Iá, qazir elimizde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev­tyń bastamasymen ótken ǵasyrdyń bas kezindegi ashtyq pen saıası qýǵyn-súrgin tarıhy odan ári zerttelip, talaı aqtańdaqtar ashylý ústinde. Bul mańyzdy is birer jyldyń jumysy emes ekeni de túsinikti. Kelmeske ketken keńes bıligi qoldan týǵyzǵan náýbet jyldarynda jazyqsyz qurban bolǵan azamattardyń esimderin túgel anyqtap, jerlengen oryndaryn taýyp, arýaqtary aldynda taǵzym etý –  búgingi urpaq paryzy  ekeni sózsiz.

Pavlodar oblysy