Tamuqtan ótken taǵdyrlar

Soǵys kezindegi tutqyndar jóninde Gaaga (1899 j., 1907 j.) men Jenevada (1929 j.) áskerı tutqyndar týraly konvensııa qabyldanǵan bolatyn. Bul konvensııalar sharty boıynsha soǵysýshy memleketter óz taraptarynan soǵan oraı Birinshi, ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyl­darynda soǵys tutqyndaryna adamger­shilikpen qarady. Biraq Keńes ókimetiniń tarapynan ustanǵan qaǵıdaǵa sáıkes «Bizde áskerı tutqyndar joq, satqyndar bar» degen ustanym mıllıondaǵan tut­qyndardyń taǵdyryna sumdyq ári qatal, tipti aýyr zardabyn tıgizdi.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta tut­qynǵa túsken túrkistandyqtardyń evreılermen para-par qorlyq, sumdyq pen azapty bastan keshkenin arhıv derekteri aıǵaqtaıdy. Soǵystyń alǵashqy aılarynda túrkistandyqtarǵa (qazaq, ózbek, qyrǵyz, túrikmen, tájik, qaraqalpaq) jetip jatqan jaǵdaıda ǵana, qarý eń sońǵy kezekte berildi. Sebebi olar ekinshi sorttaǵy jaýyngerler retinde esepteldi. О́miri qolyna buryn qarý ustamaǵan 19 jas shamasyndaǵy qazaqtar, ózbekter, qyrǵyzdar, túrikmender men tájikter baqaıyna deıin qarýlanǵan german ásker­lerine qarsy qoıyldy. Osylaısha týra ólimge aıdap salyndy.

Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastal­ǵanda Keńes qoǵamy saıası, etnostyq, ne áleý­mettik-ekonomıkalyq turǵydan birtutas bolmady. Eldegi aýqatty sharýalardy tárkileý, aýyl sharýashylyǵyn kúshtep ujymdastyrý, dinı qaýymmen kúres, saıa­sı qýǵyn-súrginder men Keńes ókimetiniń basqa da is-sharalary urys barysyna teris áser etti. Ákeleri nemese týystary arnaıy genosıd saıasaty saldary­nan ashtyqtan ólgen nemese Sibirge aıdalǵan, «áleýmettik tazartýǵa» ushyraǵan sol­dattardan janqııarlyq erlik kútýge bola ma?! О́ıtkeni 19-20 jas­taǵy bozbalalar Ke­ńes ókimetiniń ıgiligin sezinip te úlgergen joq-ty.

Adamzat tarıhyndaǵy alapat soǵys aýyr zardaptarǵa ushyratyp, kóp adamdy Otanynan ajyratyp, mıllıondaǵan adamnyń ómirin qıdy. Arhıv derekterine súıenetin bolsaq, tek Atyraý oblysynan soǵysta habar-osharsyz ketken, qaza tapqan 26 myńnan astam bozdaqtyń tizimi jasaqtalǵan. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezeńindegi tarıhymyzdyń «aqtańdaq» betteriniń biri retinde soǵys tutqyndary týraly tereńirek qarastyrǵan jón. Bul týraly ólkemizdiń tarıhynda arnaıy zertteý jumystary joq.

Bizde kóptegen oqıǵaǵa, tipti adam taǵ­­dyryna óz maqsat-múddemiz emes, ózge­­ler­diń kózimen, qoǵamdyq qubylys­tardyń barlyǵyn esh reńksiz, «aq» pen «qaraǵa» bóle saralaıtyn ıdeologııa turǵysynan qaraýshylyq yzǵary áli de seziledi. Bul jaǵdaı, ásirese Ekin­shi dúnıejúzilik soǵys kezinde tut­qynǵa túsken bozdaqtarǵa kózqarastan aıqyn baıqalady. Maıdan dalasynda jaralanǵan qazaq jigitteri­ne kómek kórse­tilmedi. Urys dalasynan ákelinse de emdeý pýnktine qabyldanba­dy. Ne bas­qalardan keıin, eń sońynan qa­byl­dandy. Mundaı jaǵdaıǵa nazar aýdarǵan qazaq komandırleri (kópshiligi kishi shen­degi) «ultshyl» atanyp, olardyń isi trı­býnalǵa deıin jetken.

Jaýdyń qorshaýyna ushyrap, qolǵa túsip qalǵan jaýyngerdiń taǵdyry qat­ty ókindiredi. Nemis lagerlerinde tut­qyndar ashyq aspan astynda ustaldy. Tamaǵy – úsigen qyryqqabat pen qabyǵy ashylmaǵan kartop. Tutqyndar nemistiń konslagerinde bolyp, jaýdan bir japa shekse, elge oralǵan soń keńestik lager­lerde qorlyq kórdi. Alaıda keńes tut­qynynyń taǵdyry týraly sóz bolmaı kele jatyr. Olardyń taǵdyry urpaǵyna, bala-shaǵasyna áser etti. Sondaı adam­dardyń aıtylmaı jatqan taǵdyry qan­shama? Olardyń tarıhtaǵy laıyqty ornyn berý ádilettilik bolmaq. Sheteldik ǵy­lymı ortalyqtar áskerı tutqyndardyń taǵ­dyry týraly taqyrypty zertteýmen jetkilikti aına­lysady. Qoǵamdyq uıymdar túrli jumys júrgizýde. Tut­qyn­dardyń aǵaıyn-týystary arhıvterge habarlasyp, ólgen, jerlengen jeri týraly aqparat, onyń taǵdyryn anyq­taý úshin qandaı ­da bir derek izdeýi soǵys jań­ǵyryǵynyń áli tolyq joıylmaǵanyn baı­qatsa kerek.

Keıbir tutqyndar soǵystan keıin ózin kútpegen, senimsizdik tanytqan Ota­nyna oraldy. Olardy áýeli tekserip, lagerlerde ustady. Teksergennen jáne adaldyǵyna kóz jetkizgennen keıin er­kindikke bosatty. Degenmen burynǵy ás­kerı tutqyndar turaqty túrde baqylaýda bolǵany belgili. Endi bireýler Ota­nynda kútip turǵan ashy taǵdyrdy sezip, jat elde qalyp qoıdy. Sóıtip, ózi tańdaǵan tirliktiń ókinish ýyn iship, kún keshti. Mundaı adamdar Otan tiziminde uzaq ýaqyt boıy bolǵan joq.

Onyń bir mysalyn Fınlıandııa Res­pýb­lıkasynyń Ulttyq arhıv qorynan ta­bylǵan qujattardan kóremiz. Sonyń dáleli – 1939-1940 jyldary keńes-fın soǵysynda tutqynǵa túsken Qurman­ǵazy aýdanynyń turǵyndary Nurym Sarah­metov, Saıyn Zınalıev, Valıt Ermahanov, Kemet Sarsenǵalı, Karım Júnisov, Saty­baldy Imanǵalıev týraly derekter (Jaǵaǵa qaıtqan tolqyndar. «Egemen Qazaqstan» gazeti. 22 sáýir, 2014 jyl).

...Sol surapyl jyldary Mustafa Sho­qaıǵa jerlesimizdiń qolyna túsken bir japyraq qaǵazǵa jazyp bergen ótinishi nazar aýdararlyq. Qoıyn dápterdiń paraǵyna arab qarpimen jazylǵan bul qujat aýmaly-tókpeli zamanda ǵumyr keshken, biraq qıyndyqtarǵa qaramastan alǵa umtylǵan qaısar qazaq jigitiniń ómirinen belgi beredi. О́lim aldynda tursa da, rýhyn joǵaltpaǵan bul jasty tyńdap kórelik: «Sálem berdik. Nasharǵa jaǵdaı týǵyzý maqsatynda alys jerden kelgen musylman balasy. Sizge júregimniń tereń túkpirinen shyqqan mahabbatqa toly syrymdy usynyp, tómendegi jaǵdaıymdy eske alýyńyzdy ótinemin.

Men Gýrev (Úıshik) oblysynanmyn, Qańbaqtyny jaılaýshy Qosymbaı bo­lystyń týǵan nemeresi Jalǵasuly Sembaı bolamyn. Orta bilimim bar. Mamandyǵym oqytýshy, Gýrevtegi oqy­týshylar kýrsyn bitirdim (muǵalim bolar). Biraq jasymnan gazet-jýrnal jumysyna aralasýdamyn. Bul is – ómirlik alǵa qoıǵan maqsatym. Munyń qaınar bulaǵy – aqyn-jazýshylyq ju­mysy. 30-jyldan jazýshylyq talap­pen qazaqtyń kórkem ádebıetimen tanystym. 31-jyldan óz betimmen qo­ly­ma qalam alyp, túrli jaǵdaıǵa arnap óleń, áńgime jaza bastadym. Biraq Qosymbaı bolystyń («bóriniń») tuqy­­my dep... meniń shyǵarmalarym kerek­siz pulǵa aınalyp otyrdy. Mektep bi­tir­gennen keıin oblystyq gazetke ju­mysqa kirip, qazaqtyń kóne folkloryn jınaý jónindegi komıssııaǵa ilindim. So­nymen «Alash zamanyndaǵy aqyn-ja­zý­shylardyń soıylyn soǵýshy» dep oblystyq gazet alqasynan shyǵardy. Kóp adamdarmen birge meni de qýdy. Sizdiń esimińiz bizdiń elde óshpes oryn aldy. Fransııada degendi estip, elde júrgende armandaýshy edim. Sol tilegim oryndalyp, sizben búgin jolyqqaly otyrmyn. Men bir túpsiz tuńǵıyqqa batqan qara tas­taı qaıǵyly aýyr halde turmyn. Bo­lashaq jas talantty ólim halinen alyp qa­lýyńyzdy suraımyn. 4-jumysshy toby, 2-baraq. Jalǵasuly Sembaı. 19.H.41» (Esmaǵambetov K. Túrkistandyq ás­kerı tutqyndar: Qujattar men materıaldar jınaǵy – Almaty: «Arys» baspasy, 2019. 14-15 bb.).

Osy taǵdyrlas soǵys tutqyndary­nyń qıly taǵdyrlaryna toqtalsaq. Kóktoǵaılyq Bereket Kenjebaev, tań­­daılyq Amandos Esenov, Bó­tesh Baı­sul­tanov (Komı ASSR-inde tur­dy), baq­­saılyq Ǵaı­pen Beıisov, ınderlikter Tuq­­patolla Qalymov, Aıǵalı Kópjanov (Reseıdiń Qorǵan oblysynda turdy). So­ǵys tutqyndarynyń biri – jylyoılyq Qu­raıysh Tańatarov (1924-1961 jj.) soǵystyń alǵashqy jylynda-aq tutqyn­ǵa túsken. Fashısterdiń kons­lagerinde eki jyldaı bolyp, jan azabyn shekken bozdaqtardyń biri 15 jylǵa sottalyp, Magadan oblysynda altyn óndire­tin lagerde aýyr jumystarǵa jegilgen. Al tutqynda bolǵan ınderlik Seıilhan Ǵab­dýllınniń qıly taǵdyryn tebirenbeı tyńdaý múmkin emes. Ol kisi týraly 2007 jyly A.Jumashuly men N.Dúkenbaıdyń «Qıly taǵdyr: О́mirnama» atty kitaby jaryqqa shyqty.

Inderlikter Joldybaı Ahybaev (1924-1994 jj.), Jumageldi Baımuqanov (1921-1990 jj.) mahambettik Bıǵalı Esmaǵambetov (1922-1998 jj.) jáne B.Te­tebekov (Soltústik Qazaqstan obl), Nur­lybek Negımatov (Aqtóbe obl) 1942 jy­ly Harkov qalasy úshin bolǵan shaı­qasta, ıaǵnı 22-30 mamyr aralyǵynda qor­shaýdy buzý operasııasy kezinde tutqynǵa tústi. Bul qorshaýda 239 myń keńes ja­ýyngerleri jaý qolyna tutqynǵa túsýge májbúr boldy.

1945 jyldyń sáýir aıynda tut­­qyn­dardy nemis konslagerinen amerı­ka­lyq­tar azat etti. Soǵys tut­qyn­dary re­tin­de amerıkalyqtar olarǵa tamaq, kıim be­rip, lazaretterge ornalas­tyryp, esterin jıǵyzǵan. Keıin tutqyndar lagerine ár eldiń áskerı ókilderi kelip, tutqyn­dar arasynda úgit-nasıhat jumystaryn júrgizgen. Keńes tutqyndaryn olar Amerıka, Aýstralııa, Kanada, Anglııa, Fransııa elderine barýǵa shaqyrǵan. Biraq olar Otanyna qaıtý týraly she­shim qabyldady. Arnaıy tekseristen soń ókinishke qaraı, Molotov oblysynyń (qazirgi Perm ólkesi) Gremıachınsk po­selkasyndaǵy kómir shahtalaryndaǵy ka­torgalyq jumystarǵa jiberildi. Bul soǵys tutqyndary týraly ardager shahter A.F.Glýshkov óz esteliginde: «Soǵystan keıingi jyldary poselkaǵa soǵys tut­qyndaryn ákele bastady. Kópshiligi Qa­zaqstan, Orta Azııa halyqtarynyń ókil­deri edi. Áskerı tutqyndar №62 shahta­nyń aýlasyndaǵy baraktarda qatań kúzet­te ómir súrdi. Olardy eń aýyr da azap­ty jumystarǵa jekti. Keıbireýleri tý­ǵan ólkelerine qashqanymen ustalyp, ja­zalandy, atyldy», dep jazdy (N.Pes­kov. Jızn, kak ona est (ız zapısok krae­veda), Gremıachınsk, 2004. s.47.).

Perm ólkesiniń Gremıachınsk qala­lyq arhıv qorynda týǵan jerinen jy­raqta, shahtada azapty jumystar atqar­ǵan J.Ahybaev, J.Baımuqanov, B.Esma­ǵambetov, E.Týshovskıı, B.Tekebekov, R.Zormanov, B.Erimbetov, O.Álıaqparov, J.Bıgshaev, B.Mýhametjınov (Mýham­bejınov), B.Sabanqulov, M.Tólendın sııaqty otandastarymyz týraly máli­­metter saqtalǵan. Olardyń kópshi­ligi týǵan jerinen jyraqta aýyr jumys­tardan, ashtan, shahtadaǵy apattardan qaza tapty. Kóbi týǵan jerine jete al­­maı, «Otanyn satqan», «satqyn», «tut­­qyn» degen jala jabylǵan sózder men qor­­lyq tańbany ar kórip, sol jaq­­ta tu­­raqtap qalýǵa máj­búr boldy. So­ǵys tutqyndary ný ormanda aǵash kesý, shahta qazý, jol salý, jańa sa­ly­­nyp jatqan qalaǵa asa qajetti aýrýhana, mektep, klýb, ákimshilik, tur­ǵyn úı ǵıma­rattaryn salý jumystary­na qa­tysty. Tehnıka jetispegendikten, kóp­­tegen jumys qol kúshimen atqaryl­dy. Soǵys tutqyndary ádettegideı qara ju­mysshy retinde tartyldy. Tutqyn­nan oral­ǵandardyń jaǵdaıy óte aýyr bol­dy. Ashtyq, sýyq, juqpaly aýrýlar adam­dardy baýdaı qyrdy.

Gremıachınsk aımaǵynda ár kezeńde 17 kómir shahtasy jumys istedi. Sol ýaqytta 800 mln tonna kómir óndirilip, shah­terlardyń úsh urpaǵy ósip, tárbıelenip jetildi. Soǵystan keıingi jyldary da kó­mir shahtalaryndaǵy jumystyń kóp­shiligi qol kúshimen atqarylyp, jú­zege asty. Shahta shýrfyna túsý, shyǵý ju­mystary da qolmen atqaryldy. Kómir qazý uńǵymasyna deıin jaıaý baryp, jaıaý qatynap, jumys istedi. О́ndirilgen kómir vagonetkalarǵa qolmen tıelip, tú­sirildi. Osy shahtalarda jumys iste­gen ınderlik J.Ahybaevqa bergen anyq­ta­maǵa nazar aýdaryp kóreıik. Perm ól­ke­siniń Gremıachınsk qalalyq áskerı ko­mıs­sarıatynyń 15 qazan 1990 jylǵy №822 anyqtamasy boıynsha qatardaǵy jaýyn­ger Joldybaı Ahybaev 1924 jyly týǵan. 1941 jyldyń 11 maýsymy men 1942 jyldyń 15 qazan aralyǵynda Ke­ńes ar­mııasynyń qatarynda qyzmet etti de­lingen. Al 1993 jyldyń 31 tamyz kún­gi «Kızelýgol» ónerkásibine qa­ras­ty «Zapadnıa» shahtasynyń dırekto­ry V.Vahrýshev pen kásipodaq komı­teti­niń tóraǵasy L.Anıkınniń Joldybaı Ahy­baev týraly qatynas qaǵazynda J.Ahy­baev 1921 jyly týǵan. Zeınetker. Atalǵan shahtada 1946-80 jyldar ara­lyǵynda jerasty taý-ken jumysshy ma­mandyǵy boıynsha jumys atqardy. Jumys istegen kezeńinde shahta ákimshiligi tarapynan birneshe ret madaqtaldy dep jazady.

Gremıachınsk qalalyq arhıvi qoryn­daǵy 1949 jyldyń 20 sáýirinde tolty­rylǵan jeke kartochkasynda 1924 jyly Kýrıvskaıa (arhıv qujatynda solaı, óz qolymen toltyrylǵan bolýy kerek) oblysy, Isvolskıı (Esbol) aýdanynda týǵan. 1-klastyq bilimi bar. Qazaq. Qa­tardaǵy jaýynger. Shahtada júk tıeý­shi dep toltyrylǵan (Arhıvnyı otdel admınıstrasıı goroda Gremıachınska Permskogo kraıa, Fond-30, opıs-2, delo-1172, l.6). Zeınetkerlikke shyǵýyna baılanysty 1979 jyldyń 29 qańtar kúngi toltyrylǵan málimet boıynsha 1924 jyly Gýrev oblysy, Espol aýda­nynyń, Aqqala aýylynda dúnıege kelgen. Jalpy eńbek ótili 1946 jyldan bas­talǵan. Bir qyzyǵy arhıv qorynda bul kisiniń jubaıy Gúlzııan (Gúljıhan) Shaıhımardanovanyń (Ahybaeva) (1927 j.t.) jeke kartochkasy da saqtalǵan. Ol kisi Tatar AKSR-niń Chıshma aýylynda dúnıege kelgen. 3 klastyq bilimi bar. Shahtaǵa 1950 jyldyń 10 shildesinde júkshi bolyp ornalasqan.

Taǵy bir ınderlik Jumageldi Baımu­qanovqa 1948 jyldyń 3 naýryzynda toltyrylǵan jeke kartochkada 1921 jyly Gýrev oblysy, Espol aýdany Stepan Razın kolhozynda týǵany kór­setilgen. Qazaq. 5 klastyq bilimi bar. Tol­tyrylǵan kartochkadaǵy málimet bo­ıynsha shahtanyń №2 ýchaskesine 1948 jyl­dyń 27 naý­ryz kúni tas qalaýshy bolyp alynǵan. Al arhıv derekterindegi 1948 jyldyń 30 qarashasyndaǵy má­limet boıynsha ma­hambettik Bıǵalı Esma­ǵambetov 1922 jy­ly Gýrev oblysy, Novobogat aýdany, Jambyl aýyldyq keńesinde dúnıege kel­gen. 3 klastyq bilimi bar. Maqattyq Evgenıı Karlovıch Týshovskıı 1918 jyly týǵan. Orys. Gýrev oblysy, Maqat aýdany, bilimi 8 klastyq. Mamandyǵy shofer. Jalpy eńbek ótili 1937 jyldan bastalady. Shah­tada burǵyshy, slesar, qazýshy bolyp istegen (Arhıvnyı otdel admınıs­tra­sıı goroda Gremıachınska Permskogo kraıa, Fond-30, opıs-2, delo-1185, l.38).

Olardyń keıingi ómirine qysqasha toq­tala ketsek. О́mirdiń zańdylyǵyna saı jer­lesterimiz sol jaqta júrip, ómir­lik qosaqtaryn taýyp, otaý qurdy. Azap­ty jyldardy basynan keshirip, jer­lesterimizdiń keıbireýleri týǵan je­rine oralsa, keıbiri sol jaqta qalyp qoı­dy. Mysaly, ınderlik Joldybaı Ahy­baev Reseıdiń Perm oblysynyń (qa­zir ólke) Gremıachınsk qalasynda turyp, tatar qyzy Gúljıhanmen otaý qurdy. Ámına, Dinmuhamed, Dáýletbaı, Zýlfar, Farıd esimdi ul-qyzdaryn ósirip, kómir shahtasynda jumys istep, zeınetkerlikke shy­ǵypty. 1994 jyly 70 jasynda qaı­­tys boldy. Balalary Dinmuhamed (Gremıa­chınsk), Dáýletbaı (Vorkýtada), Zýlfar (Kýzbassta) da shahtada jumys istedi.

Al 13-aýyldyq Bıǵalı Esmaǵambetov tatar qyzy Ǵalııamen bas qosyp, 9 ul-qyz tárbıeledi. 50-shi jyldardyń ba­synda elge kelgen soń uzaq jyl aýyl sha­rýashylyǵy salasynda qyzmet atqa­ryp, 1998 jyly baqılyq boldy. Inderlik Jumageldi Baımuqanov 1949 jyly bash­qurt qyzy Sákına Gabdýllınaǵa úılenip, ómirge 3 ul, 5 qyz ákeldi. Elge 1951 jyly oralyp, uzaq jyl Inder bor rýdnıginde jumys istedi. 1990 jyly 69 jasynda ómirden ozdy. Onyń qyzdary Jumazııa, Qalǵyz, Ásııa Saratov qalasynda turyp jatyr. Ákesiniń shańyraǵyna Salaýat atty balasy ıe bolyp otyr.

Burynǵy áskerı tutqyndar ózderiniń sońynan quzyrly organdar tarapynan baqylaýdyń baryn biletin. Sondyqtan «betegeden bıik, jýsannan alasa» tirshilik keship ótti. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta tutqynǵa túsken keńes jaýyngerleri ómi­ri men eren erligin, muńy men qaıǵy-qasiretin, jan kúızelisi men úmit-arma­nyn ózderimen baqıǵa ala ketti. Olar­dyń kóp­shiligi óle-ólgenshe óz elin­de maı­danger retinde ardaqtalmaı, buıyǵy ómir keship, dúnıeden ozdy. Ke­ıingi ur­paq olarǵa máńgilik qaryzdar eken­digin esten shyǵarmaı, olardyń aýyr taǵdy­ryna minájat etip, bastaryn ıip ótse, azamattyq paryzyn ótegendik bolar edi-aý.

HH ǵasyrdyń jazyqsyz japa shekken tutqyndaryn saıası turǵydan aqtaıtyn mezgil jetti. Fın soǵysyna, fashıstik Germanııamen soǵysqa qatysqandardyń kó­bi bul ómirde joq. Tamuqtan ótken taǵ­dyrlarǵa «aqtaýdyń» da, «dattaýdyń» da qa­jeti bola qoımas. Biraq olar jóninde at­qa­rylǵan adamgershilik is-sharalar bú­gingi urpaqtary men týystary úshin, qazaqtyń tutastyǵy úshin, bolashaq úshin kerek.

Aqqalı AHMET,

H.Dosmuhamedov atyndaǵy

Atyraý ýnıversıtetiniń professory,

tarıh ǵylymdarynyń doktory

Atyraý oblysy