Jumys nátıjeleri baıandaldy

Respýblıkamyzdyń túkpir-túkpirinen baılanysqa shyqqan jumys toptarynyń ókilderi osy taqyrypqa qatysty óz aqparatyn bólisip, tájirıbesin ortaǵa saldy. Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyqtaı aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa múshesi, Jobalyq keńse basshysy Sabyr Qasymov óz sózinde búginge deıin áli talaı lagerdiń jumbaǵy sheshilmegenin aıtyp ótti.

«Qaı qoǵamda da adam ómiri qymbat. Al dál osyndaı lagerler Stalınniń bolmysynan habar beredi. Bul áreketi demokratııalyq qoǵamda qabyldanbaı, úlken synǵa ushyrady. Arnaıy lagerler, NKVD lagerleri, Stalınshe aıtqanda, eńbekpen túzetý lagerleri – bolshevıktik-stalındik repressııa saıasatynyń kórinisi. Burynǵy KSRO kezinde bul lagerler respýblıkanyń bar­lyq aımaǵynda ashylǵan edi. Repres­sııa barlyq aımaqta júrgizilip, barlyq halyq­qa kesirin tıgizdi», dedi ol.

Semınar jumysynda saıası-qýǵyn-súrgin kezeńiniń leksıkasynda «tárkileý» termınimen qatar «eksproprıasııa» termıni qoldanylatyny atalyp ótildi. Sózdikterde osy uǵymnyń kelesideı sıno­nım­deri bar: «tonaý», «tartyp alý», «alyp qoıý», «qol suǵý». Dál osy termınder Qazaqstan turǵyndarynyń búkil múlki tárkilendi degendi sıpattaýǵa jaraıdy.

Sonymen qatar Sabyr Qasymov zertteýshiler men búkil qoǵamdy jalpy taqyrypty da, jekelegen faktilerdi de saıasılandyrýǵa jol bermeýge shaqyryp: «Biz ár semınarymyzda osyndaı náýbet jyldary burynǵy Keńes Odaǵynyń barlyq halqy zardap shekkenin aıtyp kelemiz. Sondyqtan ózge halyqtar men memleketterdi aıyptaýdyń, kinálilerdi izdeýdiń qajeti joq», dedi.

Odan keıin semınardy uıymdastyrý­shylardyń biri – Aqmola oblysy ákimi­niń orynbasary, saıası qýǵyn-súrgin qur­ban­daryn tolyqtaı aqtaý boıynsha óńir­lik komıssııanyń tóraǵasy Aına Mysyr­álimova sóz aldy. Ol jumys toptary­nyń zertteý jumystaryna toqtalyp, 22 mem­lekettik arhıvten qujattar jınaq­talǵanyn habarlady. Aımaqtaǵy arhıv­terdegi materıaldardy zertteý áli de jalǵasatynyn aıta kele, jumys toptarynyń tapqan jańalyqtaryna toqtalyp ótti.

Memlekettik komıssııa jumys toby­nyń múshesi, VIII jumys tobynyń jetek­shisi, saıasattaný ǵylymdarynyń doktory Natalıa Kalashnıkova semınarǵa qatysýshylarǵa ashyq arhıvtermen qatar, jabyq arhıvterde de jumys istelý mańyzdy ekenin aıta kele, jumys tobynyń negizge alǵan barlyq baǵyty boıynsha jumys isteı alatynyn jetkizdi. Iаǵnı qupııa qujattardy tabý, ondaǵy málimetpen tanysý sııaqty jumystar da qamtylý kerektigin aıtty. Sonymen qatar ol jumys isteýge qajet arhıvter tizimin de usyndy. Odan bólek, Mem­lekettik arhıvte jumys isteý retin de túsindirip ótti.

Aqmola óńirlik jumys tobynyń jetekshisi, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Kók­shetaý ýnıversıtetiniń dosenti Aqbota Bekseıitova jumys toby júrgizgen ekspedısııa nátıjelerine toqtalyp, keleshekte óńirlik jumys tobynyń karta jasaý jos­paryn habarlady. Odan bólek Aqmola oblysynyń ózinde 19 turaq tabylǵanyn málimdedi.

«Bizde qazir olardyń altaýy jóninde aqparat bar», dep stalındik lagerler týraly jalpy aqparat berdi.

Nur-Sultan qalasy óńirlik jumys tobynyń jetekshisi, «Aljır» memorıaldy-mýzeı kesheniniń dırektory Samat Tergembaev arhıvterdegi jumys nátıjesinde lagerlerge jiberilgen áıelderdiń tizimi jasalǵanyn habarlady. Jalpy, 8 myńǵa jýyq áıel GÝLAG-qa jiberilgeni anyqtalǵan. Onyń aıtýynsha, bul tizim áli de jańartylmaqshy. 

Batys Qazaqstan óńirlik tobynyń jetekshisi Alfııa Baıbolsynova Oraldaǵy lagerlerde 2 myńnan 5 myńǵa deıin adam ustalǵanyn aıta kele, olar, negizinen, 3 baǵyt boıynsha jumys istegeni málim bolǵanyn habarlady.

Sabyr Qasymov áýelde Batys Qazaq­stan oblysynda lagerler bolmady degen habar bolǵanyn, tájirıbe men aqparat almasa kele, tyń aqparattyń jaryqqa shyqqanyn aıtty.

Almaty oblysy óńirlik jumys toby­nyń jetekshisi, Saıası qýǵyn-súr­gin qur­ban­daryn eske alý oblystyq tarı­hı-ólketaný mýzeıiniń dırektory Meıirjan Musabaev aımaqtaǵy tutqyndar úıi men lagerlerge toqtalyp ótti. Onyń aıtqan málimetine súıensek, Almaty oblysyndaǵy «Almaty» oqshaý­la­ǵyshynda 1932 jyly 1 732 tut­qyn bolǵan. Sol jyldyń qazany men jeltoqsan sońyna deıin lagerge kúnine 50-150 adamnan ákelinip otyrǵan. Odan bólek Almatydaǵy eńbekpen túzetý úıi, Taldyqorǵandaǵy tutqyndar úıi syndy jazalaý úılerine de toqtalyp ótti. Jarkent túrmesin memleket menshigi retinde belgilep, eskertkish qoıý týraly usynys bildirdi.

Pavlodar oblysy óńirlik jumys tobynyń jetekshisi, arhıv isiniń ardageri Qanshaıym Maqajanova bir ǵana Pavlodar oblysynda qýǵyn-súrgin qurbandary týraly aqparat tabýǵa bolatyn 50 qordyń anyqtalǵanyn habarlady. Tergeý jumystaryn taldaý barysynda atý jazasy sııaqty sheshimderdi qabyldaǵan organdardy anyqtaý múmkin bolǵan. Endigi kezekte jumys toby jergilikti polısııanyń vedomstvolyq arhıvinde jumys júrgizetinin habarlady.

Semınarǵa basqa da aımaqtardan qosylǵan qatysýshylar óz jumystary­nyń nátıjesin tanystyryp, josparlaryn ortaǵa saldy. Memlekettik komıssııa músheleri tıisti usynystardy qabyl­daý­men qatar, atqarylǵan jumys­tarǵa baılanysty keıbir eskertýler de jasady.