Qoǵamnyń qozǵaýshy kúshteriniń biri – ekonomıkanyń qyr-syrlary kóp, maǵynasy tereń. Ekonomıka degenimiz búgingi tańda – álem damýynyń negizi. Jer betinde qansha memleket bolsa, sonyń báriniń de qalyptasýy, órkendeýi tikeleı olardyń ekonomıkalyq múmkindikterine baılanysty. Barlyq elderdiń ekonomıkasy, túptep kelgende, jahandyq ekonomıkany quraıdy. 2014 jylǵy 17 qańtardaǵy Joldaýynda Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev táýelsiz memleketimizdiń 2050 jylǵa deıingi ekonomıkalyq damý kezeńderiniń qandaı baǵyttardy qamtıtynyn, olardyń naqty-naqty qaǵıdattaryn aıqyndap berdi.
Elbasy álemniń damyǵan 30 eliniń qataryna qosylý jolynda eki kezeńge bólinetin jumystardy atqarýymyz qajet ekenin jetkizdi. Birinshi kezeń XXI ǵasyrdaǵy «múmkindikter kózin» paıdalana otyryp, jańǵyrý serpilisin jasaý qajet bolatyn 2030 jylǵa deıingi kezeńdi qamtysa, ekinshi kezeń 2030-2050 jyldar aralyǵynda elimizdiń ǵylymı qamtymdy jáne jasyl ekonomıka qaǵıdattaryna negizdelgen ornyqty damýyn qamtamasyz etý qajet ekenin málimdedi.
Jalpy, ekonomıkanyń negizi, bir jaǵynan alǵanda, fılosofııamen ushtasyp jatady. О́ıtkeni, ómirdiń ózi – fılosofııa. Al ekonomıka ómirdiń kórsetkishterin jan-jaqty dáleldeıdi. Iаǵnı qoǵamnyń alǵa qoıǵan maqsatyn, tynys-tirshiligin, baı-qýattylyǵyn, qazirgi naryq zamanynda básekelestikke qabilettiligin aıqyndap beredi. Ekonomıkanyń eń basty qundylyǵy adamı kapıtaldy damytý bolyp tabylady. Osydan kelip ekonomıkaǵa degen kózqaras qalyptasady. Jalpy, kólemi men aýqymy jaǵynan alǵanda, bul – úlken dúnıe. Memlekettiń barlyq máselesin sheship beretin, álemdik jaǵdaıǵa asa zor yqpal etip otyratyn, ómirge degen joldy ashyp otyratyn qoǵamdyq qatynastyń mańyzdy bir salasy.
Ekonomıkany taldap, zerttemeı, ony tereń túsinbeı turyp, qoǵamdy alǵa bastyrý múmkin emes. Sondaı-aq, qaıta oralyp kelip turatyn qarjy daǵdarysyn jeńip shyǵý da múmkin emes. Osy oraıda elimizde qanshama halyqaralyq ekonomıkalyq forýmdar ótip jatyr? Osyndaı jahandyq oılar ortaǵa salynatyn jıyndarda Elbasy Nursultan Nazarbaev óziniń naqty-naqty usynystary men kózqarasyn aıtyp, jahandyq ekonomıkadaǵy elimizdiń alatyn ornyn, aldaǵy kózdegen maqsattaryn málimdep keledi. Sonyń barlyǵy ne úshin jasalyp jatyr desek, tabıǵı baılyǵymyzdy ıgerýde jáne qoǵamdy damytýda tek qana óz kúshimizdi paıdalanýmen shektelmeı, bizdiń elimizge úrdisi qalyptasqan, álemdegi básekege qabiletti shetelderdiń bilikti ınvestorlaryn tartý maqsatynda iske asyrylýda. Sol arqyly ózimizdiń ishki ekonomıkalyq jaǵdaıymyzdy retteýge múmkindik týady. Bul – birinshi másele.
Al ekinshi másele – adamı kapıtaldy damytý barysynda mamandarymyzdy keń aýqymdy túrde jańa ınnovasııalyq tehnologııany ıgerýge jan-jaqty beıimdep, sol arqyly ekonomıkany ilgeri bastyrý qajet.
Úshinshiden, adamzat balasy qaı qoǵamda ómir súrse, sol qoǵamnyń turaqty bolǵanyn qalaıdy. Damý úrdisinde turaqtylyǵy, ózara kelisimi, qalyptasqan mádenıeti bar qoǵamnyń bolashaǵy da zor bolmaq. Bul qundylyqtar da ekonomıkanyń bir irgetasy bolyp tabylady. Osy faktorlardy esepke ala otyryp, qazirgi ýaqytta bizdiń elde ártúrli baǵyttaǵy birneshe mańyzdy jobalar qolǵa alynýda. Sonyń ishinde negizi iske asyrylatyn jobalardyń baǵyt-baǵdary elimizdiń 2050 jylǵa deıingi damý kezeńin qamtyǵan Memleket basshysy Nursultan Nazarbaevtyń «Qazaqstan-2050» Strategııasy – qalyptasqan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty strategııalyq Joldaýynda kórinis tapqan.
Elbasy óz sózinde: «Bizdiń elimiz birqatar artyqshylyqtarǵa ıe. Jaratqan bizge kóp tabıǵı baılyq syılaǵan. Basqa elder men halyqtarǵa bizdiń resýrstarymyz qajet bolady. Bizge óz tabıǵı baılyqtarymyzǵa degen kózqarasymyzdy oı eleginen ótkizýdiń qaǵıdatty mańyzy bar. Biz olardy satýdan qazynamyzǵa kiris quıa otyryp, olardy durys basqarýdy, eń bastysy, elimizdiń tabıǵı baılyǵyn ornyqty ekonomıkalyq ósýge barynsha tıimdi kiriktirýdi úırenýimiz kerek», degen bolatyn.
Jalpy, bizdiń elimizde tabıǵı qazba baılyqtar bar, biraq olardyń kózderi de bir kezderi sarqylýy múmkin. Al bizdiń ulan-ǵaıyr jerimiz bar. Jer kólemi boıynsha Qazaqstan álemde toǵyzynshy oryndy alady. Mysaly, aldaǵy kezeńderde halyq sany ósedi, alaıda, jerdiń kólemi óspeıdi. Sondyqtan osy eki baılyqty – jerimiz ben adamı kapıtalymyzdyń mol múmkindikterin paıdalana otyryp, ekonomıkamyzdy órkendetý basty maqsatymyzǵa aınalýda.
Biz jer qoınaýyndaǵy baılyǵymyzdy saqtap, bolashaq urpaqqa qaldyrýdy oılaýymyz kerek. Elbasy osyndaı oılaryn únemi aıtyp júrgeni anyq. Halyq ósken soń, azyq-túlik qajettiligi arta túsedi. Qazir álem boıynsha 1 mlrd.-qa jýyq adam tamaq jetispeýshiliktiń zardabyn shegip otyr. Azyq-túlikti óndirý salasyn damytýda bizdiń eldiń múmkindigi zor. Egin, mal sharýashylyǵy, baý-baqsha, kókónis ósirý jáne basqa da salany zamanaýı tehnologııalardyń kúshimen damyta bilsek, ekonomıkamyzdy alǵa bastyramyz. Elbasy tek qana shıkizatqa táýeldi bolyp qalmaı, ekonomıkamyzdy ártaraptandyrý qajet degen saıasat ustanýda. Qashanda ınnovasııalyq tehnologııalar óz betinshe damymaıdy, bizge naryqqa tózimdi, beıimdelgen tıimdi tehnologııalar kerek. Ol úshin qandaı qadamdar jasaý kerek desek, «Bolashaǵy zor ulttyq klasterler qalyptastyrý jóninde naqty jol kartalaryn ázirleý asa mańyzdy», – dedi Elbasy.
Al endi ústimizdegi jylǵy jańa Joldaýynda Memleket basshysy búginde Otanymyzdyń jetistikteri árbir azamattyń ulttyq maqtanyshy ekenin atap ótti. Kúshti, qýatty memleketter ǵana uzaqmerzimdi josparlaýmen, turaqty ekonomıkalyq ósýmen aınalysatynyn aıtty. «Qazaqstan-2050» Strategııasy barlyq salany qamtıtyn jáne úzdiksiz ósýdi qamtamasyz etetin jańǵyrý joly ekenin málimdeı kelip: «Ol – eldigimiz ben birligimiz, erligimiz ben eńbegimiz synalatyn, synala júrip shyńdalatyn úlken emtıhan. Strategııany múltiksiz oryndap, emtıhannan múdirmeı ótý – ortaq paryz, abyroıly mindet!», dedi N.Á.Nazarbaev.
Memleket basshysynyń strategııalyq Joldaýynda el damýynyń joldary kezeń-kezeńimen, saty-satysymen aıqyn kórsetilgen. Endi ony Úkimet, bizdiń qoǵam, azamattarymyz nátıjeli iske asyrýy qajet. Bolashaqqa nyq qadam jasap, keleshek urpaqqa dástúrli, jan-jaqty nyǵaıǵan, básekelestikke tótep bere alatyn myqty ekonomıkany qaldyrýǵa mindettimiz. Osy oraıda, eldiń damýyna súbeli úles qosatyn iri-iri baǵdarlamalardy iske asyra bilsek, utarymyz kóp.
Qazir biz ýaqytty únemdeı bilýge úırenýimiz kerek. О́ıtkeni, naryq zamany kezinde ár mınýt ta, ár sekýnd ta – aqsha! Bosqa jasaǵan ár qadamymyz – aqsha shyǵyny. Sondyqtan ýaqytty tıimdi paıdalanyp, «jeti ret ólshep, bir ret kesip» jasaǵan jumysymyz tabys ákelýi tıis. Elimizdi kórkeıtý úshin atsalysý – barsha azamattyń paryzy.
Búgingi tańda Elbasynyń 2012 jylǵy 14 jeltoqsandaǵy Joldaýynda jarııa etilgen tapsyrmalardy oryndaý isi memlekettik deńgeıde barlyq salada júzege asyryla bastady. Aıtalyq, Úkimet naqty baǵdarlamalardy ázirlep, iske qosýda. Al Parlament Joldaýda kórinis tapqan baǵyttar boıynsha zańdardy jetildirý ústinde. Joldaýdaǵy barlyq salany qamtyǵan jańa baǵyttardy júzege asyrýǵa qajetti zańnamalyq baza qalyptastyrylýda. Parlament ekonomıkalyq damýdy zańnamalyq turǵyda qamtamasyz etip otyrýy tıis.
О́mir bir orynda turmaıdy, ekonomıkalyq qatynastar da únemi ózgeristerge ushyrap otyrady. Al ómir men ekonomıkanyń arasynda tyǵyz baılanys bar ekenin joǵaryda aıtyp óttim. Sondyqtan osy eki faktor ózgerip jatsa, árıne, zańdar da ózgeredi. Zań da bir qalypqa quıyp qoıǵan ne qatyp qalǵan dúnıe emes. Sondyqtan memleket alǵa basýy úshin sapaly ári tıimdi zań qajet. Zań bolmasa, qoǵamda eshteńe jasaı almaısyń.
Biz kóptegen máselelerdi sheshýde ýaqytymyzdy joǵaltyp jatamyz. Ýaqytty únemdeý osy jerde de kerek-aq. Keıde bizder bir zańdy qabyldap jatamyz, artynsha bir jyldan keıin oǵan ózgerister engizip, jańadan qabyldaýǵa májbúr bolamyz. Bizder kóp jylǵa qyzmet jasaıtyn zańdardy qabyldaýymyz kerek. Naqty ekonomıkada, naqty naryqta túbegeıli, naqty zań qajet. Biz qazir zań jobalarymen jumys isteýde osy jaǵyna tereńirek mán berýdemiz. Zań neǵurlym kóp jyl jumys jasasa, soǵurlym onyń qoǵamǵa tıgizetin paıdasy da kóp bolmaq. Ekonomıkamyz turaqty, zańdarymyz sapaly bolsa, sonyń bárin bir júıede damytsaq, árıne, bizdiń elimiz baı ári qýatty bolyp, óziniń jaǵdaıyn, áleýetin jaqsarta túsetini sózsiz.
Ekonomıka damyǵan tusta, basqarý júıesi de zaman aǵymynan qalyp qoımaýy kerek. Onyń nátıjeli, túbegeıli ózgerip otyrýy, qoǵamdyq qatynastardy retteýde kedergilerdi der kezinde joıyp, naryq zamanynyń damýyna sáıkes bolýy eń basty faktordyń biri bolyp tabylady.
Bıylǵy Joldaýda Elbasymyz: «Ekonomıkada ishki jalpy ónimniń jyl saıynǵy ósimin 4 paıyzdan kem etpeý josparlanýda. Investısııa kólemin qazirgi 18 paıyzdan búkil ishki jalpy ónim kóleminiń 30 paıyzyna deıin ulǵaıtý kerek. Ekonomıkanyń ǵylymı qamtymdy modelin engizý Qazaqstannyń eksporttyq áleýetindegi shıkizattyq emes ónimniń úlesin 70 paıyzǵa deıin arttyrý maqsatyn kózdeıdi», dep atap ótti. Sonymen qatar, taıaýdaǵy 10-15 jylda ǵylymı qamtymdy ekonomıkalyq bazıs jasaý kerek ekenin, onsyz biz álemniń damyǵan elderi qataryna qosyla almaıtynymyzdy eskertti. Muny tek qana damyǵan ǵylym arqyly sheshýge bolatynyn aıtty.
Elbasy bizdiń aldymyzǵa Qazaqstan 2050 jylǵa qaraı álemniń eń damyǵan 30 eliniń qatarynda bolýǵa tıis degen asqaraly mindet qoıdy. Jáne aldaǵy ýaqytta qarqyndy damyp kele jatqan elder arasyndaǵy básekelestiktiń qatal bolatynyn eskertti. Otyz eldiń qataryna qosylýǵa múmkindigimiz bar ma? Oǵan bizdiń múmkindigimiz mol. Barlyq baılyqtarymyz ben qundylyqtarymyzdy tıimdi paıdalanyp, adamı kapıtalymyzdy damyta otyryp, zaman talabyna saı, básekege qabiletti taýarlarymyzben eldiń ishki suranysyn qamtamasyz etip, syrtqy naryqqa da shyǵaryp, kedergi keltiretin máselelerdi sheship, álemge shyǵatyn joldy ashyp, bilimdi de bilikti ǵalymdarymyzdy tarta otyryp, jańa tehnologııalardy ınnovasııalyq jolmen alǵa bastyryp, bir el, birligi myqty halyq retinde jumys jasasaq, álbette, bizdiń otyz eldiń qataryna kirýimizge múmkindigimiz mol. Memleketimiz Eýropa men Azııanyń kindiginde ornalasqan. Barlyq múmkindikterimizdi tıimdi jáne durys paıdalana alsaq, elimizdiń otyz emes, odan da joǵary deńgeıge kóteriletin, bıik mejelerge qol jetkizetin, ashyq saıasat júrgizetin, álem elderi sanasatyn, turaqty ekonomıkasy bar, mádenı-rýhanı qundylyqtarymen maqtana alatyn memleketke aınalatynyna senimim mol.
Jeksenbaı DÚISEBAEV,
Parlament Májilisiniń depýtaty,
«Nur Otan» partııasy fraksııasynyń múshesi.