Adamı kapıtal: Kórsetkish nege tómen?

Mamandyq tańdaý mańyzdy

Dál bulaı paıymdaýǵa sebep bar. Jaqynda Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵy zertteý jarııalap, eldegi adam kapıtaly múmkindikterin zerdelep kórdi. Bizdegi adam kapıtaly ulttyq jıyntyq baılyqtyń 42 paıyzyn ǵana quraıdy eken. Al damyǵan elderde bul kórsetkish 70 paıyz deńgeıinde. Adam kapıtalyn ár kez talapqa saı saqtap turatyn nárse – kásibı biliktilikti udaıy arttyryp otyrý. Bul endi burynnan bar qaǵıda. Kim bolsa da izdenýdi toq­tatqan sátten bastap toqyraýǵa ushy­raıdy. Qazaqstanda bir alǵan bilimimen ómir boıy nápaqa tapqysy kele­tinder kóp sııaqty. Statıstıka solaı deıdi. Jyl saıyn jumyspen qam­tylǵan azamattardyń tek 5 pa­ıyzy ǵana kásibı qabiletin arttyrady eken. 2009-2019 jyldar aralyǵynda óz qyz­metkerlerine oqý usynǵan iri kompanııa­lar sany 51-den 42 paıyzǵa azaıǵan. Sa­ýaldamaǵa qatysqan eresekterdiń 26 paıyzy «óz-ózimizdi damytýǵa jumystan qolymyz tımeıdi» dese, 25 paıyzy qosymsha bilim alýǵa qarjy jetpeıtinin aıtqan.

О́z-ózin damytý máselesi endi ózekti bola túspek. Jahandaný, tehno­logııalardyń qarqyndy damýy, demo­grafııalyq ózgerister, taýarlar men qyzmetterdiń sapasyna qoıylatyn talaptar­dyń kúsheıýi – eńbek naryǵy men ekonomıkadaǵy básekelestikti arttyryp jatyr. Mundaı alapat ózgeriske tegeýrindi bilim-biligi bar kadr ǵana tótep bere almaq. Árıne, ol úshin bi­rinshi kezekte sapaly bilim qajet. Eko­nomıst Oljas Qudaıbergenovtiń aı­týynsha, qazir jastardyń ju­mys­syz qa­lýyna sebep bolyp otyr­ǵan úlken fak­tor – sapaly bilim­niń joqtyǵy nemese azdy­ǵy.

Jyl saıyn orta eseppen 70 myńnan astam túlek jumys­pen qamtylmaı qalsa, 40,1 pa­ıyzy mamandyǵy boıynsha ju­mys istemeıdi eken. Jastardyń kóbine ata-ana pikirine súıenip qana mamandyq tańdaýy, kele­shegin­e qatysty jetkilikti deń­geıde taldaý jasaı almaýy da onyń naryqtan óz ornyn tappaı qalýyna sebep bolyp otyr.

– Ədette, jastar jumyspen qamtý ortalyqtaryna barmaıdy, ata-analaryna, tanystaryna júginedi, ata-analary balany qaı jerge bolsyn jumysqa ornalastyrý úshin barlyǵyna telefon shalady. Adam talantty bolýy múmkin, biraq ony mysaly, jetkizýshi retinde jumysqa ornalastyrady. О́ıtkeni ata-anasy sony jón kórdi, al ol ózi qaıda bararyn bilmeıdi. Biz adamdardy jumysqa ornalastyrǵanda, olardyń kópshiligi mamandyq boıynsha jumys istemeıdi, óz əleýetin tolyq iske asyra almaıdy, sońynda olar moraldyq jaǵynan zardap shegedi jəne bul jaǵdaıda qoǵamǵa da zııan keledi. Eger alǵan bilimińiz ju­mys ornynda talap etilse, óz múm­kindigińizdi 100 paıyz júze­ge asyra alasyz. Mine, sonda la­ıyq­ty jalaqy talap etýge quqy­ǵy­ńyz bar. Eger 100 paıyzǵa jumys isteı almaıtyn jumysqa orna­las­sańyz, onda kez kelgen ja­laqyǵa kelisesiz, – deıdi belgili ekonomıst Jaqsybek Kúlekeev.

BTS Education bas dırektory Saıasat Nurbek Germanııada kásip­tik baǵdar júıesiniń bala­baqshadan bastalatynyn aıtady. Iаǵnı olar daǵdylardyń kishkentaı kezden qalana bastaýyn kózdeıdi.

Jeńil tehnologııa aýyr mindet artady

Sóz joq, qarqyndy ekonomı­kalyq jəne tehnologııa­lyq damý adam biliminiń ósýine əser etedi. Eger buryn tehnıkalyq kəsiptik bilim berý sheńberinde alynǵan bilim biliktilikti arttyrmaı 10 jylǵa jetetin bolsa, búginde kóptegen mamandyq boıynsha daǵdylardyń ózektiligi tek 2 jyl boıy saqtalady. Mundaı jaǵdaıda sizdi suranysqa ıe etetin jalqy faktor – úzdiksiz oqý men izdený ǵana. Sıfrly tehnologııalar men jasandy sana tehnologııalary eńbek əlemin ózgertýde – mamandyqtar kúrdelene túsedi, jańalary paıda bolady, jumys berýshiler de óz tarapynan qyzmetkerlerden kúrdeli bilim men daǵdylardy talap etedi. Nətıjesinde, qazirgi jumys kúshi jańa daǵdylardy ıgerip, jańa kəsipter paıda bolǵan saıyn únemi beıimdelýdi úırenýi kerek. Aldaǵy bes jylda búgingi qyzmetkerlerdiń ne­giz­gi daǵdylarynyń 40 paıyzy ózgermek, al ərbir ekinshi qyz­met­ker (50 paıyz) qaıta daıarlaý­dan ótýge məjbúr bolady eken.

McKinsey məlimetteri boıynsha, 2030 jylǵa qaraı 75-ten 375 mln-ǵa deıin jumysshy qaıta daıarlaýdan ótýge məjbúr bolady, al avtomattandyrý saldarynan 400-den 800 mln-ǵa deıin adam jumystan shyǵýy múmkin jəne jańa jumys oryndaryn tabýy kerek. COVID-19 pandemııasy adamdardyń kútpegen kúızelis pen qurylymdyq ózgeristerge tózim­diligin arttyratyn daǵdy­lardy qalyptastyrýyna múmkin­dik berip turǵandaı. Al jumyssyz qalǵan kadrlardy neǵurlym kúr­deli mamandyqtarǵa beıimdep qaıta daıarlaýǵa týra keledi.

– Mysaly, buryn taýda fılm túsirý úshin tikushaq ush­qyshy jəne túsirilim prosesi­niń tehnıkalyq bóligin ustap turý úshin taǵy 2-3 adam qajet boldy. Qazir ony dron túsirip jatyr. Alaıda drondardyń paıda bolýy tikushaqtardyń, operatorlardyń sanynyń azaıýyna əkelgen joq. Kerisinshe, bul mamandyq­tar jumyspen qamtylǵandar arasynda ósýdi jalǵastyrýda, tek qana olar neǵurlym kúrdeli min­detterdi oryndaıdy, – deıdi O.Qudaıbergenov.

Osy oraıda S.Nurbek Sınga­pýr tájirıbesin alǵa tartady. «Adamdy oqýǵa məjbúrleý óte qıyn jəne eshqandaı ıdeolo­gııa bizge kómektespeıdi. Sın­ga­pýrdaǵy nətıjeli jumys­pen qamtýdy damytýǵa baǵyttal­ǵan agenttikter kez kelgen sınga­pýr­lyq kiretin jəne kelesi qadam­dardy oryndaıtyn biryńǵaı portaly bar My Skills Future baǵdar­lamasyn iske qosty. Birinshiden, ol óziniń daǵdylary, múddeleri men quzyretteriniń dıagnostıka­sy­nan ótedi, ekinshiden, salalar­da bolyp jatqan ózgeristerdi zert­teıdi. Úshinshiden, ol biliktilik­ti arttyrý úshin múmkindikter alady, al adam neni zertteý kerek ekenin túsinedi. Sonymen oǵan bolashaq mansap jóninde keńes berý úshin jeke təlimgerlik beriledi», deıdi sarapshy.

10 jyldan soń qandaı mamandar qajet?

Qundylyqtardyń, talap­tar­dyń jyl emes, aı sanap ózgerip jatqanyna kýámiz. Endi bul úrdis bizdiń qoǵamǵa da áser etpeı qoımaıdy. Búgingi qat maman ıesi 5-10 jyldan soń naryqtan yǵy­syp qalýy bek múm­kin. Sa­rap­­shylardyń sózinshe, qazir aq­parattyq-kommýnı­ka­sııa­lyq tehnologııa (AKT) salasy boıynsha mamandar tapshy.

– Ərtúrli dıplomdary bar, biraq óz biliktilikterin is júzin­de dəleldeı almaıtyn mamandar kóp. Iri kompanııa­lar kóp ýa­qytty oqytýǵa jəne izdený­shi­ler naryǵyndaǵy irik­teýge jum­­saıdy. Bul prosess turaqty jəne kompanııa basshylyǵynyń na­zaryn aýdartady. Kompanııalar óndiriske arnalǵan aqparat­tyq júıelerdi satyp alǵanda, ón­dirý­shilerden jyl saıynǵy teh­nıkalyq qoldaýdy satyp alýǵa məjbúr bolady jəne 2-3 ın­jenerdi daıyndaýǵa 20-30 myń dollar jumsaıdy. Nətıjesinde, IBM, HP, SAP sııaqty óndirýshi kompanııalarǵa Qazaqstan bıýd­jeti­nen mıllıardtaǵan dollar tóleımiz. Munyń bəri bilikti AKT ınjenerleriniń bolmaýyna baılanysty. Qazir elimizde kadrlardy irikteý problemasyn sheshýdi usynatyn pərmendi júıe joq, – degen oı aıtady IT QCC JShS Sertıfıkattaý ortalyǵynyń jetekshisi Jolaman Ývaleev.

«Atameken» UKP jumys­pen qamtý məseleleri jónin­degi depar­tamentiniń dırektory Aıda­na Toǵyzbaeva «naryqta jumys berýshilerdiń talaptaryna səı­kes keletin qyzmetkerler joq» degen pikirde. Al jumys berý­shi bolsa kadrdy oqytyp, daıyn­dap, oǵan qarjy bólgisi kel­meıdi. Mine, osydan kelip naryqta qarama-qaıshylyq týyndaıdy.

Eńbek resýrstaryn damytý ortalyǵynyń boljaýyn­sha, áli resmı túrde paıda bol­maǵan, biraq jaqyn arada paıda bolý yqtımaldyǵy joǵary ma­man­dyqtar bar. Oǵan ekoteh­nolog, «Aqyldy úı» jobalaý­shysy, robottehnıkanyń ınje­ner-tehnology, munaı-gaz sa­lasyndaǵy ınjener taldaýshy, ekojúıeniń AT sáýletshisi sııaq­ty mamandyqtar enip otyr.

О́zektiligin joıa qoımaıtyn, biraq jańa zamanaýı talaptarǵa saı bolý úshin qosymsha daǵdy­lardy meńgerýdi qajet etetin mamandyqtar retinde mynalar atalady: sandyq kartograf, po­ıyzdardy qashyqtan basqarý operatory, qurylystaǵy addı­tıvti óndiris operatory. Sonda joıylyp bara jatqan mamandyqtar qandaı? Ortalyq buǵan da jaýap tapqan: tańbalaýshy, qurylys sýretshileri, koll-ortalyǵynyń operatory, qoımanyń esepke alýshysy sekildi mamandar birtindep eńbek naryǵynan shyǵa bastamaq.