Ulysqa ustyn uǵymdar

Uly dalany meken etken bizdiń ata-babalarymyz, olar qurǵan uly qaǵanattar, handyqtar, bárinde de ustyn boldy. Ol ustyn – ulttyq ıdeıa­lary men memlekettik murattary edi. Qasıetti jer men eldi saqtaý, dil men tildi saqtaý, ata jolyna, baba dástúrine beriktik, tarıhtan tálim alý, bolashaqqa baǵdar jasaý, ult bolyp uıysý, ulys bolyp tolysý.

Osynyń báriniń asyl arqaý­ynda kósem ıdeıa – Táýelsizdik ıdeıasy turdy. Táýelsiz el ǵana óz tarıhyn ózi jazyp, óz taǵdyryn ózi sheshe alar edi. Azat bas altyn táj edi, azat jer altyn taq edi. Táýelsizdik – altyn shańyraq, al onyń ýyqtary – ustyny boldy.

Qazaq memleketi óz táýelsiz­di­gin alǵannan keıin, ony altyn shańyraq etip kótergennen keıin, ony saqtap turý úshin berik ustyn – ulttyq ıdeıa qajet boldy. Kók baı­raǵyn kótergen eldi kóp ıdeıa kógerte me, kósem ıdeıa kógerte me? Kóp oı kókke jetkize me, kon­septýaldy oı kókke jetkize me? «Tarıhı bolymsyzdyqtyń bos qýy­synda bosqa qarmaný» qaýpi qandaı?

Oıdy ózgertken otyz jyldy ótke­rer aldynda osy jaıly da oılan­dyq. Bizdiń ustynymyz ne? Ulttyq ıdeıa­myz qandaı? Qandaı ıdeıalar men kon­sep­sııalarǵa súıenemiz? Memlekettik stra­tegııalardyń ózeginde ne tur?

Biz osy oılarǵa jaýapty Tuń­ǵysh Prezıdent – Elbasy Nur­sultan Ábishuly Nazarbaevtyń strate­gııalary, kitaptary, joldaýlarynan izdep kórdik.

Máńgilik el

«Men qoǵamda «Qazaq eliniń ulttyq ıdeıasy qandaı bolýy kerek?» degen saýaldyń jıi tal­­qyǵa túsip júrgenin estip júr­­­min, bilip júrmin. Biz úshin bolasha­ǵy­myzǵa baǵdar etip ult­ty uıys­tyra uly maq­sattar­ǵa jeteleıtin ıdeıa bar. Ol – Máń­gi­lik el ıdeıa­sy. Táýel­sizdigi­mizben birge halqy­myz máń­gilik murattaryna qol jet­kizdi. Biz elimizdiń júregi, táýel­sizdi­gimizdiń tire­gi máńgilik elordamyzdy turǵyzdyq. Qazaqtyń máń­gilik ǵumyry urpaqtyń máń­gilik bolashaǵyn baıandy etý­ge arnalady. Endigi urpaq – máń­gilik qazaqtyń perzenti. En­de­she, qazaq eliniń ulttyq ıdeıa­sy – Máńgilik el», degen edi Elba­sy Nursultan Nazarbaev bul uǵym­dy «Qazaqstan-2050» strategııasynyń túp­qazyǵy ete otyryp.

Máńgilik el ıdeıasynyń túp-tórkinin­de túp babalarymyz – túr­ki halqynyń memleket qu­­rý­da­ǵy arhetıptik ta­nym-túsi­nigi tur. Máńgilik el bolý­dy uly murat tutqan túrki hal­qy, túrki qaǵandarynyń sol ıdeıa­sy júzege asqa­nyn qa­zir dú­nıe júzine ta­raǵan túr­ki ha­lyqtaryna qarap, Lev Gýmı­­­lev­she aıtqanda, túrik sýperetnosynyń tarıhy men taǵdyryna qarap baǵamdaı berýge bolady. Tamyry bir halyqtar tarydaı shashylyp ketse de taǵdyr olardy ajyratqan joq.

Qazaq ultynyń etnogenezi men mem­lekettiliginiń qalyp­tasýyn­daǵy saq, ǵun, túrkiler, túrki-mońǵol kezeńi, ta­rıh­tyń uly jolynda toǵysqan parsy, qytaı, arab, orys áseri orasan bol­ǵa­­nyn ańǵaramyz. Biraq bul fak­tor bizdi álsiretken joq, kú­sheıt­ti. Baıytty, tolyqtyrdy, tolystyrdy. Qazaq ulty­nyń qalyp­tasý arnasyna jasyryn ári jarııa kelip qosylǵan jyl­ǵadaı boldy. Ulttyq mentalıtet, ulttyq til, ulttyq sana-sezim, bári-bári­ne qosylǵan osy aǵyn­dar jan aǵysyn ekpindete tústi. Bizdi ult retinde ydyratqan joq, ymyralastyrdy. Uıqy-tuı­qymyz shyqsa da, uıysa ber­dik, uıysa berdik. Qazaqtyń ózi birtutas halyq sanatynda sýperetnosqa aınala bastady.

Kúltegin jazbasynda mynadaı joldar bar: «…Sol kezde jo­ǵaryda Túrik Táńirisi, Túriktiń kıeli Jeri, Sýy bylaı depti: «Túrik halqy joıylmasyn dep, el bolsyn dep» – ákem Elteris qaǵandy, anam El-bilge qatyndy Táńiri tóbesine tutyp, joǵary kóteripti».

Táńiri tóbesine tutqan sol túrki halqynyń perzenti, qara­shańyraq ıesi – qazaq ulty Uly dalada táýelsizdik týyn kóterdi. Máńgilik el ıdeıasy máńgilik jer, máńgilik til, máńgilik memleket, máńgilik qazaq uǵymdaryn qamtýymen de ulttyq ıdeıa re­tinde bizdi taǵy da biriktire tústi.

Uly dala eli

National Geographic qaıbir jyly Kazakh steppe degen ta­qyryppen qa­sıet­ti qazaq je­ri týraly aıtty. Erte zaman­nan-aq geografııalyq kartada Uly dala (Velıkaıa step) atalǵan keń baıtaq, ulan-ǵaıyr dalada jartylaı kóshpeli, jartylaı otyryqshy halyqtar – bizdiń ata-babalarymyz ǵumyr keshti. Eýrazııanyń naq júreginde orna­lasqan osy dalany Eýrazııa da­la­sy dep te atap jatady. Bul da­lanyń mańdaı tórinde biz­diń ata-babalarymyz qansha uly ım­perııalar – qaǵanattar qu­­ryp, bılik etti, baraqatty ǵu­myr kesh­ti. Kún basty, kósem mań­daıly sol babalar meken etken dala bizge mura bolyp qaldy. Kazakh steppe – Qazaq jeri – qazaq dalasy babalarymyzdyń beıitin baýyryna basyp jatsa, erteń bala­larymyzdyń aq besigi de bolady.

Elbasy Nursultan Nazar­baev táýelsiz Qazaqstan Res­­pýb­lıkasyna sımvoldyq máni zor ha­­­lyqtyq ataý izdegen­de, san alýan usynys ta aıtyldy. Alaı­da Elbasynyń «Uly dala eli» degen ataýdy usynýy – tarıhı ádiletti, geografııalyq dál, ıdeologııalyq jaǵynan anyq sheshim boldy. Ol jaıynda Tuńǵysh Prezıdent: «Uly dala» uǵymy – baıaǵydan bar uǵym. Deshti Qypshaq degen sóz qypshaqtyń dalasy degen sóz. Uly dala uǵymyna mynaý Altaıdan Qara teńizge deıingi dalany ataıtyn bolǵan. Onyń negizgi aýmaǵy – bizdiń qazaqtyń jeri. Bizdiń dalamyzda ken de bolǵan, temir de bolǵan, qolóner de bolǵan, bári bolǵan... Bizde de sondaı uǵymmen teńestiretin bolsaq, bizge «Uly dala elimiz» dep aıtqym keledi. «Uly dala» men «Kók aspan» dep te aıtýǵa bolar edi. Keń dala – bizdiń je­ri­miz. Osy jerde biz turyp ja­tyr­myz, ósip jatyrmyz, ór­­­ken­dep jatyrmyz, urpaq asy­­­­rap jatyr­myz. Osy jerde mem­leke­timizdi quryp, ony shańy­­raǵyn bıik qylyp, kók týdyń astyna jınalyp jatyrmyz. Bizdiń baıra­ǵymyzdyń ózinde kók aspan, jar­qyr­ǵan kún beınelen­gen... Biraq biz ha­lyqtyń ishinde Uly da­lanyń urpaǵymyz desek, kelip turǵan sııaqty. Ol halyqtyq ataý bolýy kerek», degen edi.

Jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy álemniń saıası-geografııalyq kartasynda paıda bolǵan táýelsiz el – jańa memleket osylaısha «Uly dala eli» degen halyqtyq ataý aldy.

Jalpy, el uǵymy, el etnonımi jaıly ártúrli pikir bar. Biri ony halyq uǵymynyń balamasy dese, endi biri – taıpalyq odaq­tyń ataýy deıdi. Biraq osy pikir­ler arasynda tarıhshy Lev Gýmılevtiń «Kóne túrikter» eń­begindegi myna pikiri asa oryndy kórinedi: «Ejelgi túrikter tarıhyn onyń jeke máselelerin anyqtamaı turyp, túsinýge bolmaıdy. Sondaı jeke máseleniń biri – túrikterdiń óz memleketin ataǵan sózdiń, ıaǵnı «el-ıl» termıniniń aýdarmasy ekenin atap ótý kerek... Sondyqtan da «il» (el) termıniniń dálme-dál aýdarmasy latynnyń «ımper­ıým» nemese orystyń «derjava» degen sózi».

Demek, Uly dala eli – Máńgi­lik el – Uly dalada máńgilik bılik qurǵan alyp qaǵanat, alyp ımperııa degen tú­sinik qalyp­tastyrady. Muny búgingi Qazaq­stan Respýblıkasy, Qazaq eli Uly dalada saltanat qurǵan alyp ımpe­rııalardyń zańdy mıras­qory, muǵaıyn murageri degen absolıýtti tanym dep túsinemiz.

Ulttyq kod

Qazaq halqynyń bolmys-bitimi, sana-sezimi, minez-qulqy, jan dúnıesi, oılaý júıesi, aqyl-parasaty, tarıhı zerdesi, rý­hanı tamyrlary, ómir salty, dúnıetanymy, bolashaqqa degen armany men úmiti qazaq ul­tyn ult retinde aıqyndaıdy, álem halyqtarynan erek­sheli­gin, ulttyq ıdentıfıkasııasyn kórsetedi. Osynyń bárin bir ǵa­na sózben «ulttyq kod» dep ataýǵa bolatyndaı.

Elbasy «Ájeptáýir jań­ǵyr­­-
ǵan qoǵamnyń óziniń ta­my­­­ry ta­­rıhy­nyń tereńi­nen bas­taý alatyn rýhanı kody bolady. Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyń­dy saqtaı bilý. Onsyz jańǵyrý dege­nińizdiń qur jańǵyryqqa aınalýy op-ońaı. Biraq ulttyq kodymdy saqtaımyn dep boıyńdaǵy jaqsy men ja­mannyń bárin, ıaǵnı bolashaqqa senimdi nyǵaıtyp, alǵa bastaıtyn qasıetterdi de, kejegesi keri tartyp turatyn, aıaqtan shalatyn ádetterdi de ulttyq sananyń aıasynda súrlep qoıýǵa bolmaıtyny aıdan anyq», degen edi.

Sanany túletý, rýhanı ser­pilý, jan-dúnıeńdi qaıta jań­ǵyrtý, ótkenińdi tanyp, ósh­ke­nińdi jaǵý, qısaıǵandy túzep, joǵalǵanyńdy tabý jańa ǵasyr­daǵy jańa álemge barýdyń alǵy­sharty sekildi edi. Ulttyń jańa bolmysyn qalyp­tas­tyrý­daǵy ja­salǵan osy qadamdar onyń bo­la­shaǵyna bastar joldyń serti edi.

 2004 jyly bastalyp 2011 jylǵa deıin jalǵasqan «Mádenı mura», 2007 jyly bastalǵan «Rýhanı jańǵyrý» memlekettik baǵdarlamalary ulttyq rý­hanı tamyrlardy arshý, san alýan qo­ǵam­dyq formasııalardyń qalyń shańyn silkip tastap óz bet-beı­neńdi aıqyndaýǵa jumys istedi.

«Eger jańǵyrý eldiń ult­tyq-rýhanı tamyrynan nár ala almasa, ol adasýǵa bastaıdy. So­nymen birge rýhanı jańǵyrý ulttyq sananyń túrli polıýste­rin qıyn­nan qıystyryp, jarastyra alatyn qudiretimen mańyzdy. Bul – tarlan tarıh­tyń, jasampaz búgingi kún men jar­qyn bola­shaqtyń kókjıekterin úıle­simdi sabaqtastyratyn ult ja­dy­­nyń tuǵyrnamasy. Men hal­­qym­nyń taǵylymy mol tarıhy men yqylym zamannan ar­qaýy úzilmegen ulttyq salt-dás­túrlerin aldaǵy órkendeýdiń berik dińi ete otyryp, árbir qada­myn nyq basýyn, bolashaqqa senimmen bet alýyn qalaımyn» (N.Nazarbaev. «Bolashaqqa baǵ­dar: rýhanı jańǵyrý»).

Uly kósh

Qazaqtyń qasterli tarıhynda qansha qaraly kósh, qansha qasıetti kósh bar. Bir ǵana jıyrmasynshy ǵasyrdyń ózinde, totalıtarlyq júıeniń tezinde, tektiń tepki kórgende, eriń ezgi kórgende, shyrǵalań keship, Shy­ǵys­qa kóshken, bulǵaqqa túsip, Batysqa ketken qazaqtyń haqysy qalaı joqtaldy?

1991 jyldyń qyrkúıeginde Nur­sul­tan Ábishuly Nazarbaev Tú­rkııaǵa barǵan resmı sa­pary­nyń aıasynda Ystanbuldaǵy qazaq dıasporasy ókilderimen kez­desip, olardyń atajurtqa ora­­lý týraly arzýyn tyńdap, Qa­zaq­stan táýelsizdigin alǵannan keıin arnaıy ushaq jiberip, táýel­sizdiktegi kóshtiń jolyn ash­ty. Túr­kııa, Saýd Arabııasy, Iran, Pákistan, Aýǵanstandaǵy qazaq­tar atamekenge orala bas­tady.

1991 jyldyń 31 jeltoqsa­nynda Elbasynyń «Alystaǵy aǵaıyndarǵa aq tilek» aqjoltaı sózi radıodan berilip, ertesine «Egemendi Qazaqstan» (qazirgi «Egemen Qazaqstan») gazetine basyldy:

«Qymbatty otandastar! Qan­das baýyrlar! Aǵaıyndar!

Ejelgi atamekeninen jyraq­tap qal­ǵan Sizderdi keshegi kúnge deıin ata-baba jerine qaıtyp kele alamyz ba degen suraqtyń alańdatyp kelgenin men jaqsy bilemin. Týǵan jerdiń tútini de ystyq deıdi halqymyz. Qandas baýyrlarymyzdy baıyrǵy ata qonysyna tartý maqsatynda adam pravosy týraly elaralyq erejelerdi basshylyqqa ala otyryp, Qazaqstan Úkimeti «Basqa respýblıkalardan jáne shetelderden selolyq jerlerde jumys isteýge tilek bildirýshi baıyrǵy ult adamdaryn Qazaqstanda qonystandyrý tártibi men sharttary týraly» arnaıy qaýly qabyldady. Sondyqtan atamekenge kelemin deýshi aǵaıyndarǵa jol ashyq. Ata-baba arýaǵy al­daryńyzdan jarylqasyn!».

Atamekende tabysyp, emin-erkin qaýyshqan sol kóshte – orazdynyń uly ósken, jıyrly­nyń qyzy ósken oraıly otyz jylda atajurtyna 1 084 692 aǵaıyn oralǵan eken.

Bir el, bir memleket aýmaǵynan ǵana emes, búkil dúnıe júzinen aǵaıyndar, oralǵandyqtan, bul jolǵy kósh shyn máninde Uly kósh boldy. Uly kósh ultty uıystyra túsken ulyq ıdeıaǵa aınaldy. Uly kósh – ultqa, ulttyń taǵdyry men bolashaǵyna qyzmet etken ıdeıalardyń alǵashqy qar­lyǵashy edi.

Ulttyq «Men»

«Men» jáne «Meniń» degen sózdi aıta almaý, ásirese ulttyń aıta almaýy qandaı qasiret edi! Al aıta alý, biraq onyń sóz kúıin­­­de ǵana ómir súrýi odan da aýyr.

Nege aıta almady, aıtty. «Me­niń atym Qoja» dedi Soqpaqbaev. «Men – qazaqpyn!» dedi Juban. «Meniń Qazaqstanym!», «Meniń elim! Meniń jerim!» dedi Jume­ken. Ony jalpaq dúnıege jań­ǵyryqtyrdy Shámshi. Biraq bul janaıqaı ǵana edi, júrek aıqaıy edi. Ol aıqaı bizdiń ishimizde ǵana ómir súrdi.

«Adamzat tarıhynda buryn bolyp kórmegen ıdeologııalyq mashına 70 jyl boıy ulttyń rýhanı tirekterin kúl-talqan qy­lyp qıratty, onyń rýhanııa­tyn kesip-piship shuntıtty da, ortaq bir qalypqa salyp shegen­dedi» (N.Nazarbaev. «Tarıh tolqynynda»).

Rýhanı tirekter – ulttyq us­tyndar. О́zińdi úlken bir dú­nıeniń bólshegi retinde seziný, árıne jaqsy, alaıda ózińdi tu­tas emes, bar bolǵany bólshek re­tin­­de ǵana seziný – jaqsy emes.

Ulttyq dep atalatynnyń bá­ri­niń qaınar bastaýynda ulttyq «Men» turatyny anyq. Ulttyq «Men» joq jerde ulttyń ózi de joq, ol bar bolǵany – ózgeniń kóleńkesi.

«Qazaqtyń sana-sezimi ótken­degi, qazirgi jáne bolashaqtaǵy – tarıh tolqynynda óziniń ulttyq «MEN» degizerlik qasıetin túsi­nýge tuńǵysh ret endi ǵana múm­kindik alyp otyr... Biraq bul múmkindik qana; ol shyndyqqa tek qazaqtardyń ǵana emes, bar­lyq qazaqstandyqtardyń jappaı sanasyna ornyqqan faktige aınalýy qajet. Al osy mindet bizdiń aldymyzǵa tek qana, bir ǵana uly múmkindik túrinde emes, qatal qajettilik túrinde de qoıylyp otyr. Ony sheshsek, biz tarıhtyń ózimizge shaq­talǵan mezgiline sáıkes bolamyz, tarıhı bolymsyzdyqtyń bos qýysynda bosqa qarmanyp júrmeımiz» (N.Nazarbaev. «Ta­rıh tolqynynda»).

Ulttyq «MEN» – ulttyq sana. Ult­tyń adamzat órkenıetindegi úlesin, jer betindegi ornyn sezinýi. О́ziniń ulttyq mıssııasyn tolyq túısinýi. Sol ulttyq «Men» oıanǵan sátte «Meniń Qa­zaqstanym» Ánuranǵa aınaldy. Kók baıraq kóterildi. Eltańba tórge ilindi.

Qazaq memlekettiligi

Qazirgi táýelsiz Qazaqstan Respýblı­kasy – Qazaq memleketi – odaqtas res­pýblıkalar qura­myn­­da bolǵan Qa­zaq KSR-niń ǵana emes, qasıetti dala­da – Qo­zy­­basyda qazyǵyn qadap, shańy­­ra­ǵyn kótergen Qazaq han­dyǵy­nyń da tarıhı mırasqory retin­de aıtylýy, jazylýy, moıyndalýy, atalyp ótýi Qazaq mem­leket­tiginiń tarıhyn 550 jyl retinde aıshyqtap berdi.

Qazaq handyǵynyń negizin qalaǵan Kereı men Jánibek han­dardan bastap, qazaqtyń sońǵy ha­ny Kenesaryǵa deıin jal­ǵasqan handyq jora, Qasymnyń qasqa joly, Haqnazardyń qaıta órleýi, Esimniń eski joly, áz Táýkeniń áz joly, Abylaıdyń aq týy – Alash balasynyń arýa­ǵyn kóterdi, alapasyn asyrdy.

«Qazaqta memleket bolmaǵan» degen kóp sózge, qate túsinikke, ústirt uıǵarymǵa da núkte qoıyl­dy.

«Kereı men Jánibek 1465 jyly alǵashqy handyqty qurdy, qazaq memle­kettiliginiń tarıhy sol kezden bastaý alady. Múm­kin, ol búgingi uǵymdaǵy mem­leket bolmaǵan shyǵar, búkil álem­ge osyn­sha tanymal ári bedeldi, osy uǵym­nyń qazirgi maǵyna­syndaǵydaı memle­ket bolmaǵan da shyǵar. Biraq bulaı dep sol kezeńdegi basqa da barlyq mem­le­ket týraly da aıtýǵa bolady. Eń mańyz­dysy, sol kezde oǵan negiz qalan­dy, biz babalarymyzdyń uly isteriniń jal­ǵas­tyryp otyrmyz»,  dep atap ótti Elbasy.

Qazaq handyǵynyń 550 jyl­dyǵy 2015 jyly toılandy. Táýelsiz el tuǵyrlandy. Handar beınesi kórkem obrazdan kórnekti obrazǵa ótti. Ulttyń ózin ózi tanýy, ulttyq tamyrlarǵa úńilýi ulys rýhyn ulyqtady.

Memleketshil rýh mereılendi. Báıte­rek sekildi óz dińimizdi sezindik. Al diń­niń arǵy jaǵynda altyn tamyrlar bar edi.

Ulyq Ulys

Memlekettik saıasattaǵy sa­baq­tastyq dástúri memlekettik bıliktiń kelesi prezıdentke beı­bit túrde ótýi ǵana emes, barlyq uly bastama men memlekettik mańyzy bar strategııalardyń, ult­tyq konsepsııalardyń da jal­­ǵas­­tyǵy bolǵanyn ýaqyt kórsetti.

Qazaqstan Respýblıkasynyń Pre­zıdenti Qasym-Jomart Ke­mel­­uly Toqaev Ulyq Ulystyń 750 jyldyǵyn merekeleý týraly Qaýlyǵa qol qoıdy.

Altyn Orda – Joshy uly­sy – Ulyq Ulys Qazaqstan Res­pýblıkasy mem­le­kettiliginiń al­tyn bastaýy ekeni memlekettik deńgeıde aıtyldy. Respýb­lıka­lyq ǵylymı konferensııa ótti.

Qazaq ultynyń etnogenezi men qazaq memlekettiliginiń qaınar bastaýlaryn anyqtaý­daǵy osy zor talpynystar men izdenister Máńgilik el ulttyq ıdeıasyn, Uly dala eli uǵymyn bekemdeı tústi.