Táýelsizdik týdyrǵan taǵylym

Belgili jazýshy, qazaq jýrnalıs­tı­kasyna súbeli úles qosqan Sherhan Murtazanyń: «Shóp ekesh shóp te erkindikti ańsaıdy. Qalyń qara asfalttiń ózin tesip shyqqan qııaq shópti kórip júrmiz ǵoı. Sol ańsaý. Kúnniń kózin ańsaý. Al sonda qandaı halyq táýelsiz bolýdy ańsamaıdy? Kim óz erkimen quldyqta, ezgide júrgisi keledi? Áldebir máńgúrtter bolmasa, ondaı halyq ta, ondaı adam da joq» dep tolǵanatyny bar.

Ras, táýelsizdikti jyldar emes, ǵasyr­lar boıy ańsadyq. Qııaq shóptiń qara asfaltti jaryp shyqqanyndaı, qazaq halqy da qıyn-qystaý kezeńderden janyn jaldap ótip, urpaǵyn tárbıelep, azattyq sáýlesi nuryn shashqan beıbit zamanǵa da jetti.

Qaı zamandy alsaq ta qazaq azattyqty ańsaýmen ótti. Ras, handyq quryp, óz aldymyzǵa bólek el bolǵan kezderimiz de bar. Biraq ol kezder ár kez tarıh bet­terinde jaýlaýshylyq soǵystarymen, qandy shaıqastarymen bederlenip tur. Geosaıası turǵydan da qolaısyz ornalasýymyz – eki alyp ımperııa – Reseı men Qytaıdyń qaq ortasynda ornalasýymyz bizdiń beıbit kúnge jetý múmkindigimizdi kún saıyn kemite bergeni de ótirik emes. Táýelsizdik úshin bolǵan kúres jyldarynda Alash kezeńin erekshe bóle-jara qarasaq bolady. Bálkim, Alashorda qaıratkerleriniń qarymdy eńbegi, ult úshin janyn báıgege tikken birbetkeı erligi bolmaǵanda búgingi kúnge jetý-jetpeýimiz de neǵaıbil edi. Muny Elbasymyz Nursultan Nazarbaev ta aıyryqsha atap ótedi.

Alash muraty men táýelsizdik muraty bir-birimen ushtasyp jatyr. Alash­ordashylardyń bar konsepsııasy Táýelsizdik edi. Tek ol zamanda egemendi el bolýǵa esh múmkindik bolǵan joq. Jaratqannyń ózi solaı úılestirip turǵan sııaqty. Qazaqtyń sanasy men rýhyn bir synaqtan ótkizip alyp, gendik-rýhanı jad arqyly keıinge urpaqqa berip, sol urpaq 1991 jyly babalar amanatyn ushpaqqa shyǵarǵandaı kórinedi. Álıhan Bókeıhan, Muhametjan Tynyshpaev, Halel-Ja­han­sha Dosmuhamedovtar, Muhtar Áýezov, Smaǵul Sádýaqasov, Álimhan Ermekov, Barlybek Syrtanov, Sanjar Asfendııarov sııaqty taý tulǵalardyń qaı-qaısynyń da taǵdyr jolyn alyp qarasaq, uly kúrespen ótkenin ańǵaramyz. Olardyń eshbiri de jeke basynyń qamyn kúıttep kórgen emes. Taǵdyryn eldiń keleshegimen baılanystyrdy. О́zderi bilim men ǵylymnyń tereńinen qanyp iship, sol bilgenderin elge bergisi keldi. Ǵylym-bilimdi túsindirýdiń júıesin negizdep, qaıtsem halyqtyń saýatyn ashamyn dep jantalasty. Sol isteri nátıjesiz de bolǵan joq. Qazirgi qazaq jastary sol azamattardyń úmitin aqtap jatyr. Elimizdiń bilim júıesi sannan sapaǵa kóship, damýdyń sara jolyna tústi. Aǵylshyn tilin meńgergen sanaly jastar eńbek naryǵyn jandandyryp otyr. Biz de táýelsiz eldiń tuǵyry berik bolýy jolynda eńbek etip kelemiz. Tárbıelep, oqytqan shákirtterimiz qazir túrli salada bilikti mamanǵa aınaldy. Aǵylshyn tili asa qajetti tilge aınalǵan zamanda sol tildiń úıretýshisi, ustazy bolǵanymyzǵa, zamanǵa, qazaqqa qajetti sapaly mamandardy tárbıelep jatqanymyzǵa ishteı qýanamyz. Osy qýanysh, osy kóńil bizdi alǵa jeteleı túsedi.

Táýelsizdikti saqtap turý – ony alýdan da asqan erlik. Saqtaý úshin bizge qýatty ekonomıka, taýsylmaıtyn óndiris kózi kerek-aq. Otyz jyl ishinde biraz shar­ýany eńserdik. О́zindik ekonomıkalyq saıa­satymyzdy da qalyptastyrdyq. Áli de bir qaınaýy kem jumystar da joq emes. Ondaı kezde taǵy da aınalyp kep Alash ıdeıasyna júginemiz. Máselen, Álıhan Bókeıhannyń «Baı bolýǵa – kásip kerek! Kúshti bolýǵa – bir­lik kerek! Osy kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek! dep aıtýy áste tegin emes. Qaıratker óz jazbalarynda qazaq topy­raǵynda óndirilgen bir ýys jún sol eldiń adamdarynyń ústine kıim bolyp qonýy kerek dep aıtady. Iаǵnı sol kezden bastap-aq olar ekonomıkalyq derbestikti kóksegen. Qazaq ózi óndirip, ózi tutynyp otyrar mamyrajaı shaq týsa dep arman etken. 

Taǵy birde olardyń degdar kemeń­gerligine kýá bolasyń. Qazaq dalasynda bilim men ǵylymnyń shyraqshysyn­daı bolǵan Muhametjan Tynyshpaev pen Halel Dosmuhamedov sol zamanda «Aqmolany qazaqqa astana etemiz» dep irgeli ıdeıa kótergen eken. Álbette, qıyn-qystaý zamanda ol oılary júzege asqan joq. Eldiń shańyraǵyn kóterip, astanasyn saılamaq turmaq, aınalasy az jyl ishinde óz basyn alyp júrýdiń ózi muńǵa aınaldy. Biraq urpaq bar da uly maqsat túbi oryndalady eken. Araǵa ǵasyrǵa jýyq ýaqyt salyp qazaq eli egemendik aldy. Shekarasyn bútindedi. Tól teńgesin aınalymǵa engizdi. Halyqaralyq uıymdarǵa múshe bolyp, jahandyq saýda-sattyqqa aralasty. Halyqtyń kózi ashylyp, endi óz elim, óz jerim úshin dep eńbek qyla bastady. Sóıtip, es jıyp, etek jınaı bastaǵan shaqta Nursultan Ábishuly astanany Almatydan Aqmolaǵa kóshirdi. Bastapqyda kópshilik bul sheshimge kúmánmen qaraǵanymen, keıin onyń dál ýaqtyly ári ádiletti sheshim bolǵanyna kóz jetkizdi. Osylaısha, Alash­orda azamattarynyń aıaýly armany da aınymaı keldi. Adalynan oryndaldy.

Qazir Prezıdentimiz Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev bılik sabaqtas­ty­ǵyn sátti jalǵastyryp, egemen eli­miz­di úlken belesterge bastap keledi. Qazaqstan halyqaralyq qoǵamdastyq túgel moıyndaǵan, álemdik arenada bedeli bar, Ortalyq Azııanyń anyq lıderine aınalǵan birtutas hám qýatty elge aınaldy. Endigi meje – budan da bıik – túrli geo­saıası jaǵdaılar kezinde táýelsizdikti saq­taý ári onyń máni men mańyzyn arttyrý, ur­paqtar sabaqtas­tyǵyn qamtamasyz etý. Táýel­sizdik týdyr­ǵan taǵylym da sol.

Tolqyn QOŃYRBEKOVA,

Aqsáýle QAIBULDAEVA,

Ál-Farabı atyndaǵy

QazUÝ-dyń Fılologııa fakýlteti Túrkitaný jáne til teorııasy kafedrasynyń aǵa oqytýshylary