Kemeldik qaǵıdaty

Osynyń aldynda ǵana Nur Otan par­tııa­synyń tolyq tizginin el Prezı­denti­ne usynǵan Elbasynyń bul sheshimin jurt­shylyq tegis qoldaǵan edi. О́ıtkeni sońǵy kezde qazaq qana emes, búkil adam­zat birqatar syn-qaterge tap boldy. Sonyń ishinde eki jylǵa sozylǵan, búkil álemdi alańdatyp otyrǵan pandemııa, ekologııalyq problemalar men jahan­dyq jylynýdyń teris áseriniń kúsheıýi, álemdik ekonomıkanyń ózgerýine oraı elderdiń básekege qabilettigiliniń tómen­deýi, geosaıası shıelenistiń órshýi, sondaı-aq qoǵamdyq pikir men qundylyqtardyń kúrt ózgerýinen saıası alaýyzdyqtyń beleń alýy kúsheıdi.

Elbasynyń táýelsizdik qurdastaryna, ıaǵnı jastarǵa ómirde baǵyt-baǵdar bola­tyn «Eldiktiń jeti tuǵyry» dep atal­ǵan qaǵıdattar jıyntyǵy da óte mańyz­dy. «Bul – otyz jyldyq belesti elmen birge ótkergen Elbasy retindegi meniń jas urpaqqa joldar Úndeýim dep qabyldańyzdar» dep aǵynan jaryldy. Elbasynyń bul qaǵıdattaryn budan buryn jaryq kórgen «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» jáne bizge, qazaq­standyqtarǵa, óz tarıhymyzǵa jańasha qaraýǵa múmkindik alyp bergen «Uly dala­nyń jeti qyry» degen ósıetnamalyq maqalalarynyń jalǵasy dep oıladym. Elbasy atap kórsetken syn-qaterlerdi jáne sodan týyndaıtyn qıyndyqtardy jeńý úshin elimiz, búkil qazaqstandyq memlekettiń saıasatyn qoldap, Prezıdent Q.Toqaevtyń tóńiregine birigýi qajet.

Fılosofııa myńdaǵan jyl boıy adamdarǵa jaqsylyqqa bastaıtyn úlgilerdi usynyp keledi. Elbasy usynǵan qaǵıdattardy da ár kez este ustaıtyn úlgiler dep qabyldaýǵa bolady.

Eldiktiń jeti tuǵyrynyń birinshisi – bári­mizdiń basty qundylyǵymyz – Táýel­sizdik bolǵany túsinikti. Elbasy osy oraıda: «Álemde kólemi jaǵynan toǵy­zynshy oryn alatyn baıtaq atyrapty en­shileý Ja­rat­qannyń halqymyzǵa ber­gen baǵa jet­pes nesibesi dep bilemiz» dedi. Mah­mud Qashqarı: «Jaratýshy jer sha­ryn­­­da­ǵy pendelerine jerdi bólip bergende túr­­ki­lerge eń shuraıly, asty da, ústi de qazy­na-baılyqqa toly jer bergen» dep aıtyp edi.

Búkil álem bizdiń elimizdi tatýlyq pen syılastyqtyń, tynyshtyq pen turaq­­ty­lyqtyń Otany dep biledi. Biz etnos­tyq áralýandyqty álsizdigimiz emes, artyq­shylyǵymyz ete aldyq. Osy turǵy­dan Elbasy usynǵan ekinshi tuǵyr – birlik pen kelisimniń mańyzy barshaǵa aıan.

Elbasy babalardan mura bop bizge jetken qasıetti jerimizdi eldigimizdiń úshinshi tuǵyry dep atapty. Jer – bizdiń basty baılyǵymyz, búgingi tilmen aıtsaq, brendimiz. N.Nazarbaevtyń kórshilermen tabandylyqpen kelissózder júrgizip, elimizdiń shekarasyn shegendep, qujat júzinde bekitkeni táýelsizdigimizdiń baıan­dy bolýyna kepildik berdi. Sóıtip, shekaramyz halyqaralyq deńgeıde tanyldy. Endi oǵan eshkim daýlasa almaıdy.

Elbasy eldiktiń tórtinshi tuǵyry re­tinde otbasy qundylyǵy men ulttyq dás­túrdi atapty. Qazaq «Otan –  otbasynan bas­talady» deıdi. Babalardan kele jat­qan salt-dástúr otbasyn urpaq tárbıesi­niń negizgi tetigi, halyq quptaıtyn qun­dy­lyq dep úıretedi. Qazirgi kezde, ókinishke qaraı, otbasyndaǵy tárbıe burynǵydaı pár­men­di emes. Qadyr aqyn aıtqandaı, bala­ny keıde ana tárbıelemeı, dala tár­bıelep, sheshe tárbıelemeı, kóshe tár­bıelep kele jatqany – ókinerlik jaǵdaı. Búginde jastar otbasyn qurýǵa jeńil-jelpi qaraıtyn sekildi. Sonyń saldarynan úılengen jastardyń jartysyna jýyǵy kóp uzamaı ajyrasyp jatyr. Bul – ata-ana úshin, jastardyń ózderi úshin, qala berdi, qoǵam úshin tragedııa emes pe?

Eldiktiń besinshi tuǵyry – halyqtyń rýhanı tiregi bolyp tabylatyn ulttyq mádenıet. Qazaq degen – bolmysy erekshe, rýhanı-mádenı muralarǵa baı halyq. «Qazirgi tańda jahandyq básekege qabi­letti bolý úshin biregeı ulttyq minez, asqaq rýh kerek» dep atap kórsetedi El­basy. Minez de, rýh ta mádenıet arqy­ly qalyptasady.

Ǵulama jazýshy Ábish Kekilbaev: «Mádenıet – ómir súrýdiń tásili men táji­rıbesi. Mádenıet adamdy kisi tanýǵa, el tanýǵa, jer tanýǵa, sóz tanýǵa úıretedi» dep edi. Qoǵam damýynyń deńgeıi tek ekonomıkamen, tehnıkamen, tehnologııamen ólshenbeıdi. Sonymen birge mádenıetimen ólshenedi. Bizde erteden kele jatqan baı mádenı mura bar. «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» sııaqty epostyq jyrlar, danalyq pen túsiniktiń úlgisi bolyp tabylatyn qara óleńder, maqal-mátelder, myńdaǵan án men kúıler, A.Iаnýshkevıchti, V.Radlovty tańǵaldyrǵan sheshendik sózder, aqyndar aıtysy, ozyq tálim-tárbıe tájirıbesi bar. Osy baılyqty ózimiz ıgerip, sonymen birge ózge jurtqa tanystyrýymyz, nasıhattaýymyz qajet.

Mádenıettiń róli týraly bir kezdegi Sharl de Golldiń tanymal jazýshy Malroǵa aıtqan sózin keltireıin: «Aı­nalaıyn, eldiń saıası jaǵyn men moınyma alaıyn. Memleket qaýipsizdigi týraly men oılanaıyn. Dıplomat ta men bolaıyn. Sen Fransııanyń mádenıetin qurtyp almaý jaǵyna atsalys. Basqa el eń aldymen, Fransııanyń mádenıetin, ónerin, ádebıetin syılaıdy. Eger mádenıetimiz­di joıyp alsaq, onda biz jaı ánsheıin qatardaǵy bir elsymaq bolamyz da qalamyz» depti.

Nemis fılosofy I.Kant qaı adamnyń da aldynda turatyn mynadaı suraqtardy atap edi: «Men ne bile alamyn? Men ne isteýim kerek? Men nege úmit arta alamyn?» degen. Osy máselelerdi jan-jaq­ty qarastyrǵan úsh irgeli shyǵar­malaryn jazdy. Elbasy atap kórsetken bilim men eńbek týraly altynshy tuǵyr Kant qoıǵan suraqtardy eske salady. Kanttyń «Men nege úmit arta alamyn?» degen úshinshi suraǵyna Elbasy Abaıdyń: «О́zińe sen, ózińdi alyp shyǵar, eńbegiń men aqylyń eki jaqtap» degen danalyq sózimen jaýap beredi. Adamdy adam etetin bilim men eńbek ekenin túsinbeıtin jan bolmas.

AQSh-ta tıimdiligi tómen dep, kópke deıin fılosofııaǵa kóńil bólinbeı keldi. Tek HH ǵasyrdan bastap onda fılosofııa qarqyndy damı bastady. Alǵashqy amerıkalyq fılosofııa «pragmatızm» dep ataldy. Bul baǵyt fılosofııany naqty ǵylymdar sııaqty tikeleı paıda keltiretin ilimge aınaldyrmaq boldy. Adamdy únemshil, paıdaqor, homo economicus (ekonomıchnyı chelovek) etip tárbıeleýge tyrysty. Amerıka, shynynda da, isker adamdardyń eline aınaldy.

Qazirgi adamdar Gogoldiń Plıýshkıni sııaqty bolmasa da, paıdanyń, tabystyń, básekede jeńip shyǵýdyń joldaryn meńgerýi kerek. Qalaı desek te, jastardyń beıqam, alańǵasar emes, pragmatık bolýy – búgingi zaman talaby. Sondyqtan N.Nazarbaevtyń eldiktiń jetinshi tuǵyry retinde pragmatızmdi usynýyn oryndy dep esepteımin. «Biz qolda bar resýrs pen múmkindikti paıdalanýǵa, nátıjeli jumys atqarýǵa jáne kózdegen maqsatqa tıimdi qol jetkizýge tyrysýymyz kerek» degeni kóńilden shyǵady.

Qazir ıdeologııa degen sózdi kóp esti­meımiz. Qaı jerde de qoǵam ıdeologııa­syz ómir súretin jaǵdaıǵa áli jetken joq. Táýelsiz Qazaqstannyń ıdeologııa­sy, meniń oıymsha, bılerdiń ulaǵatty sózderi, Abaı men Shákárimniń, Alash arystarynyń rýhanı murasy, Elbasy N.Nazarbaevtyń, Prezıdent Q.Toqaevtyń baǵdarlamalyq maqalalary bolýy kerek. Mundaı ıdeologııadan árkim ózine kerek úlgi, nusqaý taba alady.

«Táýelsizdik te baqyt sııaqty, baǵala­ǵan adamnyń, aıalaǵan qoǵamnyń qolyna turaq­taıdy» deıdi Elbasy. Qazaq­stan sııaq­ty alyp eldi ekonomıkasy toqy­ra­ǵan, eldegi on adamnyń altaýy ózge ult bolǵan jaǵdaıda qabyldap alyp, qoı ústi­ne boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman­ǵa jet­kizgen tulǵanyń júregin jaryp shyqqan asyl sóz. Búgingi kúnniń aforızmi osy.

Tilekjan RYSQALIEV,

fılosofııa ǵylymdarynyń

doktory, professor

Batys Qazaqstan oblysy