Kollajdy jasaǵan Záýresh SMAǴUL, «EQ»
Aryǵa barmaı-aq, keshegi «Qaraly qańtar» tragedııasynda da ulttyq qundylyqtarymyz jazyqsyz jandarmen birge japa shekti. Máselen, Almaty qalasyndaǵy Qazaqstannyń Memlekettik Ortalyq mýzeıine búlikshiler 5 qańtar kúni shabýyl jasaǵan ýaqytta 300 myńǵa jýyq tarıhı jádigerimiz, baǵa jetpes baılyqtarymyz, qundy qazynalarymyz op-ońaı otqa orana jazdaǵan, qandy qol qaraqshylardyń aıaýsyz talaýyna túsýge az qalǵan. Búlikshiler atalǵan murajaıǵa basyp kirgen boıda adamzatqa túgel ortaq qundy mura «Altyn adamdy» jáne mýzeıdegi altyn zattardy izdepti. Eń qorqynyshtysy, sol mýzeıdi soıyldy sodyrlardan murajaı qyzmetkerleriniń shyr-pyr bolǵan qyz-kelinshekteri ózderi qorǵaǵandyǵy.
Almatydaǵy Memlekettik Ortalyq mýzeı dırektorynyń orynbasary Bıbigúl Dándiǵaraevanyń jýrnalısterge bergen suhbatyn oqyǵanda adamnyń tóbe quıqasy shymyrlaıdy. «Qalada oqys jaǵdaı bastalǵan kezde mýzeıde jeti qyzmetker qalyp, basqalaryn úılerine qaıtaryp jiberdik. Tústen keıin mýzeıge taıaý ornalasqan jerdegi ǵımarattarǵa shabýyl jasalyp, órtenip jatqanyn baıqadyq. Shamamen saǵat 16.00 kezinde 200-deı adam mýzeı ǵımaratyna kirdi. Júgirip aldarynan shyqtym. Barlyǵy derlik jastar. Bar daýysymmen aıqaılap, eshteńege tıispeýin ótindim. Sózge toqtamaı, elektrondy qurylǵylardy qırata bastady. Arasynda bireýleri meniń sózimdi estip, qalǵanyna toqtaý saldy. Bul zattardyń barlyǵy – ata-babamyzdan qalǵan asyl mura. Syndyrmańyzdarshy, bulardy órtesek, bizdiń tarıhymyzdan eshteńe qalmaıdy. Erteńgi kúni sizderge kerek bolady dedim. Tynyshtyq ornatyp, menen «Altyn adamnyń» orıgınaly qaıda?», «Altyn zattar qaıda tur?», «Qylyshtar bar ma?» dep suraı bastady. «Altyn adamnyń» túpnusqasynyń bizde emes ekenin aıttym. Bul ýaqytta mýzeı zaldarynda negizgi jaryq emes, kezekshi jaryq shamdary janyp turǵan. Sonyń kómegi tıdi me dep oılaımyn, keıbir zattar qarańǵyda anyq kórine qoımady. Mýzeı týraly, mýzeıdiń qazir jáne bolashaqta ne úshin kerek ekenin toqtamaı aıta berippin. Aralaryna kirip, birde ortasyna shyǵyp, barynsha kóndirýge tyrystym», deıdi B.Dándiqaraqyzy.
Bul neni bildiredi, bul – bizdiń memleket eń aldymen osyndaı murajaılardyń, qundy qujattar jınaqtalǵan arhıvterdiń, kóne qoljazbalar saqtalǵan kitaphanalardyń kúzet qyzmetin dereý kúsheıtý kerektigin kórsetedi. Áıtpese, qarýly qaqtyǵystar kezinde adamdarmen qosa osyndaı tarıhı baǵasy zor qundy muralarymyz da túp-tamyrymen birjola joıylyp ketpesine kim kepil?
Joıylyp ketpese emes, sol Almatydaǵy jappaı tártipsizdik kezinde Qazaqstan ulttyq telearnasynyń ǵımaraty zardap shegip, ondaǵy «Altyn qor» qoımasy men serverler bólmesi tolyq jalynǵa oranǵan bolatyn. Soraqy soıqan kezinde televızııa qaıratkerleri Kenjebolat Shalabaev, Kamal Smaıylov, Saǵat Áshimbaev, Sherhan Murtaza syndy alyp tulǵalarǵa qoıylǵan eskertkishterdiń de kúl-talqany shyqqan. 16 myńǵa jýyq beınetaspa jınaqtalǵan «Altyn qor» bylaısha aıtqanda bir-aq sátte kózden ǵaıyp bolǵan.
Biz osy oqıǵalardan zor sabaq alýǵa tıispiz. Qazaq tarıhyna, onyń dástúrine, tiline, rýhanııatyna qatysty kez kelgen jádiger bizdiń baǵa jetpes baılyǵymyz, keshegi men keleshekti jalǵap jatqan kóne kópir. Biz olardy kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaı bilýimiz kerek.
Bir kezderi ataqty ǵalym Lomonosov ta tarıhpen shuǵyldanyp ketipti. «Nege bulaı istediń?» degen áriptesteriniń suraǵyna: «Ulttyń sanasyn qalyptastyrýdaǵy tarıhtyń atqarar mindetin ózge birde-bir ǵylym atqara almaıdy», dep jaýap bergen eken. Shynymen de, tarıhy typ-tıpyl, jermen-jeksen bolǵan ulttyń ulaǵat bıigine kóterilip ketýi múmkin emes jaǵdaı.
«Altyn adam» degennen eske túsip otyr, sonaý Saq zamanynan syr tartatyn altyn hanzadany biz áli kúnge deıin IýNESKO-nyń Mádenı muralar tizimine tirkeı almaı kelemiz. Jalǵyz «Altyn adam» emes, odan keıin de qazaq dalasynan tabylǵan qanshama artefaktimiz halyqaralyq deńgeıde qorǵalýy kerek-aq, biraq ókinishke qaraı óz tarıhymyzdy ózgelerge tanystyrýda, onyń nasıhaty men qamqorlyǵyn qolǵa alýǵa kelgende tym samarqaýmyz.
Máselen, ult uıasy Ulytaý tórinde turǵan Joshy han kesenesi de – búginde búkil álem tańdaıyn qaǵyp otyrǵan taptyrmas tarıhı nysan. Shyńǵys han men onyń áýletinen jer betinde qalǵan jalǵyz belgini alaıda biz óz deńgeıinde qadirine jetip, qasterlep otyrǵan joqpyz. Jyl saıyn aǵylyp jatqan týrıster atalǵan kıeli mazardy qalaı bolsa solaı aralap kórip, mańaıyn búldirip, aspan astyndaǵy murajaı asa bir qamqorlyq kórip tur deýge kelmeıdi. Joshy han kesenesine aparatyn joldy aıtpaǵanda, uly qaǵan Shyńǵys hannyń tuńǵysh uly, qazaq handarynyń túp atasy mazarynyń mańy bul kúnde ortaq qorymǵa aınalyp ketken.
Atalǵan tarıhı nysannyń aýmaǵyn keń etip qorshap, áýelgi qalpyn áli de saqtap qalýǵa tyryspasaq, uly qaǵannyń qasyna baryp jatýdy dáreje kóretinder kóbeımese azaımaıtyndaı... Bárin bylaı qoıǵanda, úlken arýaqty syılamaı, qymbat kirpishten kúmbezderin kókke tireı mazar soqtyryp Joshy hannan joǵary jatyp alýdyń ózi yńǵaısyzdaý emes pe, qalaı?!
Joshy han mazary turǵan tarıhı keshen búginde tek Shyǵys elderi úshin ǵana emes, jalpy búkil álemdegi saıahatshylar men zertteýshiler úshin zor qyzyǵýshylyq týdyryp, týrıstik tartymdy orynǵa aınalyp otyrǵany sózsiz. Sondyqtan kóne nysandy kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtap, ony da keleshekte IýNESKO-nyń «Dúnıejúzilik mádenı muralar tizimine» engizý kerek. Áıtpese, keshe kózimiz kórgendeı, arýaq syılamaıtyn, ony qurmetteýdi Qudaıǵa serik qosý dep kelte oılaıtyn keıbir top mundaı kesenelerge de kesirlerin tıgizýi ábden múmkin.
Aıta bersek, qazaq dalasynyń ár qıyrynda kıeli, qasıetti keseneler jeterlik. Gazetimizde basylym basshysy, tarıhshy ǵalym Darhan Qydyráliniń «Qazynaly Sozaq – ult rýhanııatynyń qaınary» atty jýyrda jaryq kórgen maqalasynda da týra osyndaı tarıhı mańyzy zor kóne kesenelerdiń áli de qaraýsyz qalyp kele jatqany jaıly aıtylyp ketedi. Ortalyq Azııaǵa din tarata kelgen Ysqaq bab, Ulyq Ulystyń rýhanı ustyny – Baba Túkti Shashty Áziz jáne Qarahan dáýiriniń uly ámirshisi Tamǵash Hasan Boǵra han (Qarabýra áýlıe) máńgilikke damyldaǵan qasıetti Sozaq óńiri bul kúnde memlekettiń qamqorlyǵyna tolyq alynbaǵany kóńilge qaıaý salady. Avtor atap ótkendeı, bul óńir qazaq halqymen qatar, túbi bir túrki jurtynyń da qasterli mekeni.
Sol sebepti de eshqandaı mereıtoılyq datalardy kútpeı, jaýyn-shashynǵa shaıyla múk mújip, jel jemirip, odan qalsa adam qolymen jasalatyn túrli zardaptarǵa ushyramaı turǵanda atalǵan nysandardyń barlyǵy dereý arheologııalyq, tarıhı-mádenı zertteýler arqyly jan-jaqty zerdelenip, qamqorlyqqa alynǵany jón. Áıtpese D.Qydyráli jazyp otyrǵandaı, bul kıeli mekender de áýelgi kelbetterinen ájepteýir aýytqyǵan, tóńiregine baı-baǵlandardyń sáýletti beıitteri beı-bereket ornalasqan. Sondyqtan qasterli mekendi memleket qaraýyna alǵan jón dep oılaımyz.
Jalpy, mundaı muralardyń joıylyp ketýi tek ulttyń rýhanı baılyǵyna ǵana nuqsan keltirmeıdi, sonymen birge eldiń ekonomıkalyq ál-aýqatyna da keri áserin tıgizedi. Sebebi shetelden aǵylatyn týrıster bul qazaq dalasyna bizdiń bet-álpetimizdi kórýge emes, osyndaı tarıhı qundy jádigerlerdi kórip, tanýǵa keledi.
Shynyn aıtqanda, tarıh arheologııalyq usaq bólshekterden turady. Eger onyń bir ǵana kesegi joǵalyp, ne bolmasa zaqymdalsa onyń aqıqatyna, túp bastaýyna oralý ońaıǵa soqpaıdy.
Sondyqtan el egemendigimen birge qolymyzǵa tıgen, tarıhı qundy qazynalarymyzǵa aınalyp úlgergen baǵa jetpes baılyqtarymyzdy bir kisideı qorǵaı bilgenimiz jón.
