Ádebıet • 22 Sáýir, 2022

Jeńimpaz Jıýl Vern

Zerdelep qarasaq, alǵashqy ǵylymı fantastıkalyq roman 1818 jyly jaryq kórgen eken, ony jazǵan Merı Shellı, al onyń tól týyndysynyń aty «Frankenshteın» edi. Bul roman 1831 jyly alǵashqy nusqasymen oqyrmanǵa usynyldy. Ol kezdegi shyǵyp jatqan kitaptardyń deni romanstyq úlgide, naqtyraq aıtqanda, gotıkalyq romanstaǵy shyǵarmalar bolatyn. Frankenshteınde Shellı ǵylymdy esh qısynsyz paıdalanǵan kezde álemde ne ózgeretini, qoǵamda qandaı jaǵdaılar oryn alatyny jáne oǵan jeke adamnyń qandaı ról atqaratyny týraly alańdaýshylyq sezimin bildiredi.

Dúısenáli ÁLIMAQYN

Ǵylymı fantastıka ǵylymı fantastıka dep atalmas buryn, ǵylymı romantıka dep atalǵany bárimizge belgili. Fentezı, realızm jáne fýtýrıstik ıdeıalar men balama tehnologııalarǵa tán elementterdi ózara biriktiretin bul janr orta ǵasyr men qazirgi zaman arasyndaǵy altyn kópir boldy. Bul maqalamyzda biz osy salany damytýǵa úlesin qosqan fransýz jazýshysy Jıýl Vernniń ádebı muralary haqynda sóılemekpiz. Onyń aty atalǵan jerde tutas dúnıe júzine taralǵan kitaby «Teńiz astyndaǵy jıyrma myń shaqyrym» atty fantastıkalyq romany basty nazarda bolady. Vern qalamy týdyrǵan san hıkmettiń biri esebindegi bul týyndynyń ǵylymı romantıka jáne fantastıkanyń damýyndaǵy ereksheligin aıta ketken jón.

Jıýl Vernniń taǵdyry onyń ár jazǵan kitabyna baılanysty ózgerip otyrǵan desedi. Demek shyǵarmashylyq álemniń san qyrlylyǵy, mine, osynda. 1862 jyly Vern Per-Jıýl Hetselmen kezdesti. Kóp ótpeı Hetsel Vernniń baspageri boldy. Ekeýiniń shyǵarmashylyq baılanysy da sol sátte bastaldy ári bul qarym-qatynas jazýshynyń ómiriniń sońyna deıin jalǵasyn tapty. Janashyr Hetsel Verndi jylyna úsh tom jazsa, oǵan turaqty jalaqy berýge ýáde beredi. Dostyqtan ulasqan shyǵarmashylyq odaq «Teńiz astyndaǵy jıyrma myń shaqyrym», «Erekshe saıahattar» sııaqty álemdik klassıkalyq shyǵarmalardy jazýǵa sebepker boldy. Nátıjede elý tórt kitap ómirge keldi, árıne, buryn eshkim oqymaǵan, oqımyz dep múlde oılamaǵan taqyryptarda.

Qazir «Teńiz astyndaǵy jıyrma myń shaqyrym», «Jer kindigine saıahat», «Seksen kúnde álemdi sharlaý», «Aıdyń arǵy betine» jáne «Jumbaq aral» sııaqty kitaptar ǵylymǵa, tipti ádebıettiń osy janryna qyzyqqan ár oqyrmanǵa ómirlik oqýlyq retinde oqylyp júr. «Teńiz astyndaǵy jıyrma myń shaqyrym» 1871 jyly serııalyq túrde jaryqqa shyqty, kóp ótpeı jeke kitap bolyp basyldy. Bul roman jumbaq kapıtan Nemonyń ómiri, onyń qyzmetshisi Konsel men Ned Lend atty keıipkerdiń «Naýtılýs» kemege soqtyǵysqannan keıin kapıtan Nemonyń tutqynyna aınalǵany jóninde qyzyqty oqıǵalardy aıtady. Professor Arronaks sý asty qaıyqtarynyń terezelerinen teńiz ómirin zertteýmen aınalysqandy unatsa, Ned erkindikti ańsaıdy. Olar «Naýtılýstyń» ekıpajymen birge akýlalarmen tynbaı kúresedi. Bul kúres qoǵamdaǵy ár adamnyń, jeke tulǵanyń ómirmen kúresimen barabar. Bul shyǵarmany oqyǵan qazirgi oqyrmandar «Naýtılýsty» fýtýrıstik qurylǵy retinde elestetýi ábden múmkin, biraq kóp jaǵdaıda olaı emes. Vern bul shyǵarmasyn jazǵanda súńgýir qaıyqtar áli tapqyrlanbaǵany aıdan anyq. Jazýshy sýrettegen «Naýtılýstyń» basty qasıeti – ol elektr qýatymen jumys isteıdi. Jazýshynyń qııalynyń sheksizdigi sonsha, álemde bolmaǵan ǵajaıypty eń alǵash oqyrmandarǵa osylaı tanystyrady. Degenmen bul kitaptyń basym bóligi balyq túrleriniń tiziminen turady. Biz úshin bul da kezinde ashylmaǵan bir álem sııaqty edi. Jazýshy oıynyń júıriktigi, kóp biletini, adamzat balasy neni qajet etse, sony jazýdy murat etken Vernniń shyǵarmashylyq bıigi barǵan saıyn bıikteı berdi. Ol «Ǵalamshardaǵy bes apta» atty kitaby týraly: «Men bul kitapta ǵalamshar týraly jazǵan joqpyn, Afrıka týraly jazdym» deıdi. Sol sııaqty «Teńiz astyndaǵy jıyrma myń shaqyrymda» jazýshy súńgýir qaıyqtar týraly emes, alyp muhıt, ondaǵy qaıshylyqty ómir, biz bilmeıtin múlde basqa álem týraly jazdy. «Teńiz astyndaǵy jıyrma myń shaqyrymda» jazýshy qabiletiniń qaınary, kóregendik elementter de bar, sonyń ishinde «Naýtılýstyń» kólemi, kúshi jáne sýǵa túsý barysy, ishiniń bezendirilýi bári-bári ashylmaǵan araldyń keıpinde. Biz olardyń sıpatyn tek osy shyǵarmany oqyǵan soń ǵana bile alamyz. Buryn Merı Shellı ǵylymı fantastıkanyń sardary retinde atalatyn, al Jıýl Vern keremet kitaptary arqyly fantastıka salasyndaǵy óz ornyn ıelendi ári máńgi myzǵymastaı bolyp bekidi. Shyndyǵynda, ol ár shyǵarmasynda myna dúnıedegi kez kelgen ǵajaıypqa tańyrqaıtyn sezimde boldy, sóıtip, ózin de, ózgeni de tańǵaldyrýdan jalyqpady. Onyń barlyq kitaptary ǵylymı romantıkanyń mysaldary retinde oqyrmanǵa qyzmet etý úshin ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyqqa, tipti qııaldyń sheksizdigine súıendi. Sol úshin ol jazýshylyq kózben barlaýdy negiz ete otyryp, áleýmettik taqyryptardy bir arnaǵa toǵystyrý arqyly tabıǵı jáne qoǵamdyq qubylystardy zertteýdi jalǵastyra berdi, bul eńbek ony jeńimpaz etti.