Birinshi baılyq

Iаǵnı densaýlyq degenimiz – tán, rýhanı jáne áleýmettik ıgiliktiń jıyntyǵy. Deneni fızıkalyq turǵydan únemi shıryqtyrý, shynyqtyrý, sananyń sapa deńgeıin kóterý, ıntellekt órisin keńeıtý, rýhyńdy shyńdaý – osynyń bári densaýlyqqa qyzmet etedi desek qatelespeımiz. Mysaly, Dúnıejúzilik den­saýlyq saqtaý uıymy sarapshylarynyń de­re­gi boıynsha adam densaýlyǵynyń 49-50%-y ómir súrý saltyna, 17-20%-y qor­sha­ǵan ortanyń ereksheligine baılanysty deıdi. Sonymen qatar adam densaýlyǵyna zııan keltiretin negizgi faktorlar: dene qoz­ǵa­lysynyń toqyraýy saldarynan (gıpodınamııa) artyq salmaqtyń paıda bolýy, júıesiz, hám retsiz tamaqtaný, qorshaǵan ortanyń las­tanýy, óndiriste jáne turmysta kúızelis týǵyzatyn oqıǵalar, zııandy ádetter: shylym shegý, alkogol paıdalaný, nashaqorlyq, t.b.

Jasyratyny joq, qazirgi tańda elimizde qaýipti dert – nashaqorlyqpen aınalysatyndar sany ósip barady. Esirtkiniń me­dı­sınalyq-áleýmettik problemalary res­pýb­lıkalyq ortalyǵynyń málimetine qa­raǵanda, elimizde bul keselge táýeldi bol­ǵandardyń sany 250 myńnan assa, 1,5 mln adam nashaqorlyqqa beıim eken. Ásirese, kámeletke tolmaǵandardyń osyndaı qaterli ádetke áýestenýi qoǵamdy oılandyrýǵa tıis. Akademık, dáriger N.Amosov, ǵalamda densaýlyqty aıyrbastaıtyn esh nárse joq dese, Shákárim atamyz: «Deneń – jan nurly bolsa, jóndelmek» deıdi. Iаkı atamyz qazaqtyń «táni saýdyń – jany saý» degeni tárizdi.

Osy oraıda áleýmettanýshy mamandar men kásibı dárigerler densaýlyq kepili – salamatty ómir salty deıdi. Buǵan deneshynyqtyrý, sport, týrızm, tabıǵat aıasyndaǵy serýen, taza aýada júrý, t.b. sharttardy jatqyzypty. Mysaly, keshki tamaqtan soń, taza aýada bir-eki saǵat serýen quryp, odan keıin uıyqtaýdyń paıdasy zor. Uıqy 7-8 saǵattan kem bolmaýy tıis. Ár adam jyl saıyn bir retki eńbek demalysyn tıimdi paıdalanǵany jón. Sonymen qatar Alla taǵala tabıǵatty adam úshin jarat­qanyn jáne ony durys paıdalanýdy paryz etkenin, tirshiligine, densaýlyǵyna zııan kel­meı­tindeı jaǵdaıda qajetine jaratýdy salamatty ómir salty deımiz.

Adam óziniń densaýlyǵyna zııanyn tıgizetin jat ádetterden aýlaq bolǵany jón. Olar – temeki tartý, spırttik ishimdikter men esirtki zattaryna táýeldilik. Araqtyń ornyna qymyz ben qymyran ish, temeki tartýdyń ornyna taza aýada kóbirek júr. Jastarǵa esirtkini paıdalanba, odan da mádenı kópshilik oryndaryna barýdy ádetke aınaldyr der edik. Eńbek adamdy tárbıeleıdi. Sondyqtan jumys isteýden qashpaǵan jón. Jalqaýlyqqa salynýdyń sońy jaqsylyqqa aparmaıdy. Imandylyq jolyna túsip, jylyna bir keletin orazany tutyp, onyń tártibin saqtaǵan durys. Dúnıede buǵan teń keletin eshteńe joq. Máshhúr Júsip atamyz: «Biz semirttik deneni azyqpenen, Baılap berdik jandy oǵan qazyqpenen, Uıqy, tamaq kúılegen sorly dene, Qutylar ma osyndaı jazyqpenen» dep beker aıtqan joq.

О́kinishke qaraı, kóptegen azamat óz den­saý­lyǵyn saqtaýǵa nemquraıdy qaraıdy. Tipti densaýlyǵy ózine emes, tek dárigerlerge qajet sııaqty medısınaǵa degen tutynýshylyq nemese masyldyq pıǵyl basym. Dárigerler qansha eskertse de, jaman ádetterden arylǵysy kelmeıdi. Temeki tartady, nasybaı atady, araq ishedi. Halqymyzdyń «Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» degen dana qaǵıdasyn árdaıym jadymyzdan shyǵarmaı, ómirlik ustanym etýge tıispiz.

Osy oraıda aıtarymyz, halyq densaýlyǵy degenimiz – tek medısına qyzmetkerleriniń ká­sibı tirligi ǵana emes, tutas qoǵamnyń den­­­­saýlyq saqtaýǵa jáne nyǵaıtýǵa ar­nal­­ǵan úı­lesimdi áreketterdiń jemisi. Al qo­­­ǵamda qalyptasqan jaman ádetterge ki­ná­li – adamdardyń ózi. Osyndaı jat, jaman ádetterden boıymyzdy aýlaq ustap, tózim­di­lik, tabandylyq tanytyp, adamgershilik qasıetterdi joǵary ustaı bilýimiz kerek. Bo­la­shaǵymyz nurly, elimizdiń erteńi baıan­dy bolsyn desek, el bolyp, halyq bolyp bolashaǵymyzdy, ultymyzdy, tegimizdi jo­ǵal­typ almaý úshin nashaqorlyq, SPID, ishim­dik, temekiden boıymyzdy aýlaq ustap, bul túnekten arylýdyń jolyn izdep, salamat­ty ómir saltyn nasıhattaıyq. Halyqtyń den­saý­lyǵy – el damýynyń asa mańyzdy tutqasy, bolashaǵymyzdyń kepili.