Ult ustazyna bókeılikterdiń qurmeti

Oblystyq arhıvte 1920 jyly 17 mamyr kúni bastalyp, 10 kúnge sozylǵan Bókeı oblystyq Keńesi 4-seziniń hattamasy saqtalǵan. Orda­da ótkizilgen aldyńǵy úsh sezge qara­ǵanda, bul sez­diń ereksheligi Bókeı dalasyndaǵy Azamat soǵysy órti­niń báseńdegen tu­synda ótýi. Arhıv qorynda saqtalǵan sez hattamasy boıynsha 4-sezdiń kún tártibine ha­lyq aǵartý, ult máselesi, densaýlyq saq­taý, qarjy, azyq-túlik, el ishindegi juq­paly aýrýlarǵa qarsy kúres, sez­diń qurmetti tóralqasyn saılaý t.b. mańyzdy máseleler engizilgen.

Alǵashqy májilis jumysyn ashqan sez tóraǵasy S.Meńdeshevten keıin sóz alǵan Bókeı oblystyq atqarý komı­tetiniń tóraǵasy S.Mılıýtın sezdiń qurmetti tóralqasyna revolıýsıoner tulǵalar V.I. Lenın, G.E. Zınovev, L.D.Troskıı, N.Narımanovty qala­sa, delegat Jumaǵalıev qurmetti tór­­­alqaǵa Ahmet Baıtursynulyn usynǵan.

Atalǵan adamdardyń ishinde A.Baı­tur­synulyn usyný jóninde delegattar arasynda daý bolady. Delegat Ju­ma­ǵalıevtiń: «A.Baıtursynov kom­mý­nıst bolmasa da, qyrǵyz halqy úshin kóp eńbek sińirgen, kóp zardap shek­ken qart revolıýsıoner», − degen usy­ny­syn delegat A.Azerbaev qoldady. Al Ataıans pen Tomosov: «Zardap shek­ken revo­lıýsıonerler kóp, biraq Le­nın, Tros­kıı t.b. sııaqty bizdi Qazan tóń­ke­ri­sine jetkizgender az», − dep qar­sy shyq­ty. Olardyń bul pikirine Azer­baev: «Baıtursynov qyrǵyz halqy­nan shy­qqan jalǵyz revolıýsıoner», − dep jaýap bergen. Qaıtadan sóz alǵan Ataıans: «Baıtursynovty jaqsy bile­min, ol bizdi búgingi jetistikke jet­kiz­gen­der qatarynan emes», − degen oıyn aıtady.

Osy tusta sezd tóraǵasy S.Meńde­shev delegattardyń ekijaqty aıtysyn toqtatyp, Ahmet Baıtursynulyn da­ýysqa salýdy usynady. Tóraǵanyń bul usynysyn qoldap, daýysqa salǵan kezde delegattardyń 89-y qoldaıdy, 37-si qarsy, 2-ýi qalys qalady. Sóıtip, kópshilik daýyspen alash ardaqtysy Bókeı dalasynda ótken sezdiń qur­metti tóralqasyna saılanady.

Delegattar budan keıin de únsiz qalmaǵan. 1908 jyldan kommýnıstik partııanyń múshesi, 1918 jyldyń sáýir aıynan Bókeı oblystyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy, delegat S.Mı­lıýtın: «Shyǵys halyqtarynyń keń pe­ıili, keshirimpazdyǵy búgin de dálel­dendi. Keshegi jaýymyz Alashorda­nyń ókili, búgin Keńes ókimeti jaǵyna shyǵyp otyrǵan A.Baıtursynovty sezdiń qurmetti tóralqasyna saılady», − dep ishki yzasyn jasyrmaıdy.

 Ahmet Baıtursynuly 1919 jyly kóktemde Alashorda úkimetiniń atynan Keńes ókimetiniń basshylarymen kelissóz júrgizý úshin Máskeýge keldi. Sol jyldyń shildesinen Máskeýde ­Qa­zaq Áskerı Revolıýsııalyq Komı­teti tóraǵasynyń orynbasarlyǵyna taǵa­ıyndalady. 1920 jyldyń sáýir aıynda kommýnıstik partııa qataryna qabyldaý týraly ótinishinde: «Qan­shama jyl qınalyp kelgen qazaq hal­qynyń bostandyǵyn alý jolyn uzaq ýaqyt izdegennen keıin meniń mynaǵan kózim jetti: ...RKP baǵdarlamasynda aımaq­taǵy ulttyq qarym-qatynas jóninde ulttyń ózin-ózi anyqtaýdaǵy ... Lenın joldastyń kózqarasynda ... qanalýshy ult retinde qyrǵyz hal­qy­nyń múdde­sin tolyq qamtamasyz etý­ge múmkinshi­lik jasaıtyndary aıtyl­ǵan. Osyndaı baǵdarlamadaǵy aıtyl­ǵan isterdi ási­rese Shyǵys isterin jú­zege asyrýǵa kó­mektesý úshin Reseı kommýnıstik par­­tııa­synyń quramyna kirýge sheshim qa­­byl­dadym», − degen bolatyn.

Sezdiń 21 mamyr kúni keshki saǵat 18:00-de bastalǵan májilisinde sez­diń qurmetti tóralqalaryna jiberi­le­tin jedelhatqa baılanysty taǵy da daý shyǵady. Májilis tóraǵasy S. Meń­deshev qurmetti tóralqaǵa saılanǵan adamdarǵa 4-sezdiń atynan jiberiletin jedelhattyń mazmuny­men tanystyrǵan kezde, ońshyl dele­gat A.Azerbaev: «Qyrǵyz halqyna N.Narımanovtyń esimi tanymal emes, ol qyrǵyzdar úshin eńbek sińirgen joq, sondyqtan sezdiń atynan Narı­manovqa jiberiletin je­del­hat qyr­ǵyz­darǵa aty áıgili A. Baı­tursy­nov­­qa da jiberilsin», − dedi. Al de­le­gat Mustafa Kókebaev: «Baı­tur­­sy­nov­tyń aq gvardııashyldar ja­ǵyn­­da bolǵany da shyndyq. Biraq ol qyr­­ǵyz halqynyń birden-bir kór­nek­ti kósemi. Qyrǵyz ólkesiniń Qa­zaq Áskerı Revolıýsııalyq Komıte­tiniń múshesi. Sondyqtan sezdiń bar­lyq delegattarynyń atynan A.Baı­tur­synovqa jedelhat joldansyn» dep naqty aıtqan pikirin delegat Iva­nov ta qoldady. Osylaısha, jaqtap sóıleý­shilerdiń pikirlerinen soń sezdiń ózge qurmetti tóralqalary V.I. Lenın, G.E.Zınovev, L.D.Troskıı, N.Narımanov, sondaı-aq A.Baıtursynulynyń atyna tómen­degideı mazmunda:

«Adres Moskva

ýl. Trýbnıkovskaıa 10

Kırpredstavıtelstvo

Kırrevkom Baıtýrsınový

Sizdiń Keńes ókimeti tusyndaǵy qyr­ǵyz halqy úshin sińirgen eńbegińizdi baǵa­lap, Bókeı oblystyq keńesteriniń 4-sezi Sizdi kópshilik daýyspen sez­diń qurmet­ti tóralqasyna saılady. Ezilýshi qyrǵyz halqynyń jarqyn keleshegi úshin Sizdiń kúsh-qýatyńyzdy jumsap qyzmet etetindigińiz­ge sezd senim bil­diredi. Sezd Prezıdıý­my», − dep ja­zylǵan jedelhat jóneltedi. Orda­dan jedelhatty áýeli Orynborǵa jazyp, ke­ıin A.Baıtursynuly Más­keýde ekenin anyq­tap, mekenjaıdy túzetedi.

Arhıv derekterine qaraǵanda, sez­diń qurmetti tóralqalarynyń ár­­qaı­sysyna túrlishe mazmunda ja­zyl­ǵan jedelhattar jóneltilgen. Son­daı-aq ázerbaıjan halqynyń aǵar­tý­shysy, dramatýrg, dáriger, 1911 jyly Bókeılik qazaq zııalylaryn qoldap «Qazaqstan» gazetiniń baspadan shyǵýyna qolushyn bergen, musylman halyqtarynyń teńdigi úshin kúresken qaı­ratker Narıman-bek Narımanovqa da jedelhat jóneltken.

Al RSFSR-diń tuńǵysh halyq aǵar­tý komıssary A.V. Lýnacharskııdi tór­al­qaǵa saılaý jónindegi usynysty kóp­­­shilik da­ýyspen delegattar qabyl­damady.

Ult ustazy ómirindegi taǵy bir ta­rı­hı sáıkestikti aıta keteıik. 1920 jyly 17 mamyrda Ordada ótken sezdiń qur­metti tóralqasyna saılanǵan Ahmet Baı­tursynuly dál sol kúni Qazaq Ás­kerı Revolıýsııalyq Komıteti tór­­aǵa­synyń orynbasary retinde V.I.Le­nınge hat joldaǵan. Belgili alash­ta­ný­­shy ǵalym M.Qoıgeldıev bul hat jó­­ninde: «Keńes úkimetiniń ult máse­le­sin­de baǵdarlamalyq ustanymynyń joq ekenin syrttaı emes, Qazaq revo­lıý­sııalyq komıtetiniń qyzmetine tike­leı aralasa júrip baıqaǵan A.Baı­tursynuly: «...Ulttyq qanaý men kem­­­sitý kórgen qazaqtardan asqan bu­ra­ta­na halyq bolmaǵan shyǵar. Ulttyq qa­naý ult­shyldyq sezim týdyrmaı qoı­maıdy», − dep Keńes ókimetiniń qa­zaq qo­ǵamyna qatysty jiberip otyrǵan prın­sıptik kemshilikterine toqtaldy. Orta­lyq bılikke onyń qazaq saıasatyna baıla­nysty kemshiligin kórsetip, sy­naýmen shektelmeı, bul kúrdeli jaǵ­daıdan shyǵýǵa múmkindik beretin óziniń usynysyn da bildirdi», − degen tujyrym jasaıdy.

Qoryta aıtqanda, «A.Baıtur­syn­uly­nyń qazaq balasyna istegen eńbegi, óner-bilim, saıasat jolyndaǵy qaıraty, biz umytsaq ta tarıh umytpaıtyn bolady»,− dep zańǵar jazýshy Muhtar Áýezov beker aıtpaǵan. Ult múddesi jolynda jan aıamaı qyzmet etken uly tulǵanyń esimi halqymen birge máńgi jasaıdy.

Baqtyly BORANBAEVA,

M.О́temisov atyndaǵy Batys Qazaqstan ýnıversıtetiniń dosenti,

tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty