Konstıtýsııalyq baqylaý ınstıtýty: Zań ústemdiginiń kepili

Konstıtýsııalyq sottyń negizgi maq­saty saıası bılik pen saıası sheshim­derdiń tóreshisi rólinde ǵana emes, sonymen birge zań ústemdiginiń kepili retinde de kórinis tabady. Sonymen qatar Konstıtýsııalyq sot­tyń sońǵy fýnksııasy basym, ol kez kel­gen bılik ınstıtýtynyń erkinen emes, memlekettiń joǵarǵy zańynyń maz­mu­ny – Konstıtýsııadan tikeleı týyndaıdy.

Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 2022 jylǵy 16 naýryzdaǵy ha­lyqqa Joldaýynda elimizde Konstıtý­sııa­lyq sot qurýdy usyndy: «Qazaqstanda Kons­tıtýsııalyq keńes túrli normalarǵa túsin­dirme beredi. Alaıda azamattar bul organǵa tikeleı júgine almaıdy. Kóp­tegen elde Konstıtýsııalyq sot ınstı­týty bar, táýelsizdiktiń alǵashqy jyl­darynda mundaı organ Qazaqstanda da bol­ǵan. Sondaı-aq sarapshylar bul mekeme Konstıtýsııa erejeleriniń múl­tik­siz saqtalýyn qamtamasyz etedi dep sa­naıdy. Osyny eskere otyryp, men elimizde Konstıtýsııalyq sot qurýdy usynamyn».

Qazaqstanda sot-quqyqtyq refor­ma­synyń jalpy strategııasy sheń­berin­de iske asyrylatyn konstıtýsııa­­lyq normalardy, azamattardyń quqyq­tary men bostandyqtaryn qorǵaý­dyń tıimdiligin kúsheıtý mindetteri shet mem­leketterdiń quqyq qoldaný praktı­kasynda konstıtýsııalyq baqylaý jú­ıe­sin jetildirýdiń oń jáne teris táji­rı­besin júıeli zertteýdi talap etedi. Osy­­ǵan baılanysty ártúrli quqyqtyq júıeler sheńberindegi konstıtýsııalyq baqylaýdy quqyqtyq retteý salasyndaǵy zertteýler óte ózekti.

Qazirgi ýaqytta álemde 100-ge jýyq ma­mandandyrylǵan konstıtýsııalyq baqy­laý organy jumys isteıdi (Fede­ra­tıvti qurylymy bar elderdegi federasııa sýbektileriniń konstıtýsııalyq sot­tary, ásirese Reseı Federasııasy men Ger­­manııa Federatıvtik Respýblıkasy sýbek­tileriniń konstıtýsııalyq sottary).

Konstıtýsııalyq baqylaý ınstıtýty­nyń tarıhyn birqatar sheteldiń tájirı­besinen baıqaýǵa bolady.

Qazirgi túsiniktegi konstıtýsııalyq baqylaý ınstıtýty alǵash ret AQSh-ta paıda boldy: Ý.Merberı men Dj.Medıson isteri boıynsha 1803 jyly Joǵarǵy sot Dj.Marshall tóraǵalyq etýimen federaldy Konstıtýsııa – bul eldiń eń joǵarǵy zańy jáne Konstıtýsııaǵa qaıshy keletin kez kelgen Kongress zańyn sot konstıtýsııalyq emes dep tanýy múmkin dep málimdedi. Bul mysal keıinirek Latyn Amerıkasynyń birqatar memleketinen alyndy (1891 jyly Brazılııa, 1917 jyly Ýrýgvaı jáne t.b.). Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin ony keıbir Eýropa elderi – Norvegııa, Grekııa, ishinara Shveısarııa ustandy.

Birinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin Eýropada konstıtýsııalyq baqylaýdyń ózindik modeli jasaldy, ol qazir basqa kontınentterge tarala bastady. Qalaı bolǵanda da, ony postsosıalıstik elder­diń barlyǵy nemese barlyǵy derlik qabyldady. Eýropalyq modeldiń ıdeıa­sy álemge áıgili ǵalym – aýstrııalyq zańger Hans Kelsen (Hans Kelsen), 1920 jylǵy tıisti aýstrııalyq Federaldy kons­tı­týsııalyq zańnyń jobasyn daıyn­daýǵa qatysýshy, sodan keıin osy eldiń Konstıtýsııalyq sotynyń múshesi.

Búginde shetelderde eki negizgi kons­tı­týsııalyq baqylaý (nysany) modeli qalyptasty.

Birinshi modelde (ony «amerıkalyq» dep ataıdy) konstıtýsııalyq baqylaý­dy jalpy sot júıesi júzege asyrady. Munda eki nusqa bar: ár sot satysyna nemese tek Joǵarǵy sotqa osyndaı qu­qyq beriledi. Ár sot satysyna kons­tıtý­­­sııa­lyq baqylaý quqyǵyn berý sot­tarǵa neǵurlym keńinen júginýge múm­kin­dik beredi, biraq naqty quqyqtyq máse­leler boıynsha osy birinshi saty­daǵy sot pen Joǵarǵy sottyń pozısııa­lary arasyndaǵy alshaqtyqtar joqqa shy­ǵarylmaıdy. Alaıda saıyp kelgende, sońǵysynyń pozısııasy basym bolady.

Búgingi Amerıkada konstıtýsııany baqylaýdy Federaldy Joǵarǵy sot júzege asyrady jáne kóptegen zań sala­syn­daǵy ǵalymdardyń pikirinshe, bul sottyń qyzmetindegi jeke jáne negizgi baǵyt bolyp tabylady.

Joǵarǵy sottyń belgili bir normanyń konstıtýsııalyǵy týraly sheshimi onyń keıinnen memlekettik deńgeıde tikeleı qoldanylýyn bildiredi. Konstıtýsııalyq baqylaý salasyndaǵy shtattardyń árqaı­sysynyń úlken quqyqtaryna qaramastan, negizgi mıssııa AQSh Joǵarǵy sotynyń ómir boıy taǵaıyndalǵan toǵyz múshesine júkteledi. Kongresti kim basqaratynyna qaramastan, qoǵamdyq pikirdi zertteý bo­ıynsha Gellan ınstıtýty qandaı aqparat jarııalaıtynyna qaramastan, olar óz isterin jasaıdy.

Anglo-saksondyq quqyq júıesiniń kóptegen elinde (Aýstralııa, Úndi­stan, Kanada, AQSh) bul fýnksııany jalpy sottar, ıaǵnı negizgi maqsaty qyl­mystyq jáne azamattyq isterdi qaraý bolyp tabylatyn sottar oryndaıdy. Keı­bir elderde bul fýnksııalardy bar­lyq jalpy sottar júzege asyra alady, al túpkilikti sheshimdi eń joǵarǵy saty­daǵy sot (Skandınavııa elderi, AQSh, Japo­nııa), basqalarynda – tek Joǵarǵy sot­tar (Gana, Shrı-Lanka, Estonııa), al fede­ra­sııalarda shtattardyń Joǵarǵy sot­tary (Úndistan, Kanada, Malaızııa) qabyl­daıdy. Sońǵy jaǵdaıda túpkilikti sheshim­di memlekettiń Joǵarǵy soty qabyldaıdy.

Ekinshi modelde (ony «eýropalyq» dep ataıdy) konstıtýsııalyq baqylaýdy arnaıy qurylǵan organ nemese sot organy júzege asyrady.

Arnaıy konstıtýsııalyq sottary bar ekinshi model qazir Aýstrııa, Germanııa, Italııa, Ispanııa, Portýgalııa, Belgııa­da jumys isteıdi. Qazirgi Eýropada tek birneshe elde (Ulybrıtanııa, Nıderland, Lıýksembýrg) konstıtýsııalyq baqylaýdy júrgizetin organ joq.

Eýropalyq júıe konstıtýsııalyq baqylaýdyń arnaıy sotyn nemese kvazı-sot organdaryn qurýdy qaras­tyr­ǵan. Mundaı organdar, mysaly, Italııada Konstıtýsııalyq sot, Pol­shada Kons­tı­týsııalyq sot, Fransııada Kons­tı­tý­­sııalyq keńes jáne ishinara Mem­lekettik keńes, Mysyrda Joǵary Kons­tı­týsııalyq sot, Germanııada Federaldy Konstıtýsııalyq sot. Jaqynda eýro­palyq júıe Latyn Amerıkasyna da enip ketti: 1988 jylǵy Brazılııa Fe­de­ra­tıvtik Respýblıkasynyń Kons­tı­týsııasy boıynsha arnaıy konstıtýsııalyq baqy­laý­dy júzege asyratyn organ – Fede­raldy Joǵarǵy trıbýnal; 1991 jylǵy Kolýmbııanyń saıası Konstıtýsııasy dál Kon­stıtýsııalyq sotty qarastyrdy; Kosta-Rıkada konstıtýsııalyq baqylaý orga­ny bolyp Joǵarǵy sottyń Konstı­týsııalyq palatasy jumys isteıdi.

Konstıtýsııalyq baqylaýdyń eýro­palyq modelinde konstıtýsııalyq ister qarapaıym isterden mynamen erek­she­lenedi: mundaı ister saıası nemese sot organdarynyń, tipti jeke tulǵa­lardyń ti­keleı ótinishi boıynsha qozǵa­lýy múm­kin jáne arnaıy qurylǵan konstı­tý­sııalyq baqylaý organdarynyń erekshe qaraýyna jatady.

Bul organdardyń, onyń ishinde qan­daı da bir aktiniń nemese is-árekettiń kons­tıtýsııalyǵyna qatysty janjaldar týyn­damaıtyn jaǵdaılarda mindetti sot sheshimin shyǵarýǵa quqyǵy bar.

Konstıtýsııa boıynsha birqatar elde konstıtýsııalyq baqylaý organy sot bıligi júıesine engizilgen (Germanııa, Túr­­kııa, Reseı, Grýzııa, Armenııa jáne t.b.), basqalarynda jeke organ retinde áre­­ket etedi (Fransııa, Italııa, Ispanııa, Polsha jáne t.b.).

Eýropalyq modeldiń bir túri – fransýz modeli, onda arnaıy qabyldanǵan organǵa áli kúshine enbegen zań joba­lary­nyń konstıtýsııalyǵyn tekserý qu­qyǵy berilgen. Atalǵan elde konstı­týsııa­lyq baqylaý ókilettigi birden eki organǵa: Memlekettik keńeske jáne Kons­tıtýsııalyq keńeske berildi.

Bul organdardyń quzyretindegi aıyrmashylyq tekseriletin zańnama­lyq aktilerdiń zańdy kúshimen anyqtala­dy. Memlekettik Keńes zańǵa táýeldi aktilerdiń, reglamentterdiń, ıaǵnı at­qarý­shy organdardyń aktileriniń kons­tıtý­sııalyǵyn tekseredi. Konstı­týsııalyq keńes zań kúshi bar aktilerdi tekseredi. Bul baqylaý organdarynyń basty aıyr­mashylyǵy – Konstıtýsııalyq keńes tek Konstıtýsııany baqylaý fýnksııalaryn júzege asyrady, al Memlekettik keńes ákimshilik sottar júıesindegi eń joǵary organ bolyp tabylady.

Qazaqstanda, Marokkoda, Senegalda Fransııadaǵy sııaqty Konstıtýsııalyq keńester jumys isteıdi. Bul elderdegi Konstıtýsııalyq keńesterdiń ereksheligi – olar negizinen Memleket basshysy qol qoıǵanǵa deıin Parlament qabyldaǵan zańdardyń konstıtýsııalyǵyn qaras­tyrady. Konstıtýsııalyq keńester, ádet­te, sýdıalar korpýsynyń qatysýynsyz qurylady. Keıbir elderde olardy prezıdentter taǵaıyndaıdy, Fransııada Keńes quramynyń 1/3 bóligin prezıdent jáne úshten birin – Parlamenttiń eki palatasynyń tóraǵalary taǵaıyndaıdy.

Germanııadaǵy konstıtýsııalyq baqy­laý júıesi mamandandyrylǵan ba­qy­laý organynyń bolýymen sıpattalady. Kons­tıtýsııalyq sot tóreligi organy tek qana konstıtýsııalyq-quqyqtyq ister­di qaraýǵa ókiletti. Germanııadaǵy mun­daı mamandandyrylǵan organdar – bul bastapqy jáne keıingi konstıtýsııa­lyq baqylaýdy júzege asyratyn Fede­rald­y Konstıtýsııalyq sot. Bul organ­nyń ókilettikteriniń kólemi óte keń. Ol federaldy zańdar men federa­sııa sýbek­tileri zańdarynyń Konstı­tý­sııaǵa sáıkestigi máselelerin sheshedi, Kons­tı­tý­sııanyń normalaryn túsindiredi jáne Kons­tıtýsııanyń qaıshylyǵyna negiz­del­gen zańnamalyq aktilerdiń kúshin joıady.

Ispanııadaǵy sottyq-konstıtý­sııa­lyq baqylaý organy konstıtýsııa­lyq baqylaý júıesine uqsas. Ispanııa Kons­tıtýsııasynda konstıtýsııa­lyq baqy­laý ókilettikterin mamandan­dyryl­ǵan sot organy – Konstıtýsııalyq sotyna júktelgen. Konstıtýsııalyq sotqa suraý salýlarmen jáne shaǵymdarmen ótinish jasaı alatyndar: Úkimet tóraǵasy, halyqtyń qorǵaýshysy, keminde 50 adamnan turatyn depýtattar men senatorlar, derbes oblystardyń ókildi jáne alqaly atqarýshy organdary, sottar, al konstıtýsııalyq quqyqtardyń buzylýyna shaǵymdarmen – azamattar men zańdy tulǵalar, prokýrorlar.

Shetelderdiń mysalynda konstıtý­sııa­lyq baqylaýdy júzege asyrý tár­tibin qarastyra otyryp, usynylǵan baqylaý modelderiniń eki mysalynyń (amerıkalyq jáne eýropalyq) eń tıimdisi eýropalyq model dep qorytyndy jasaýǵa bolady, olardyń arasynda Germanııa men Ispanııadaǵy modeldi erekshe atap ótýge bolady. Bul elderde ol mamandandyrylǵan baqylaý organynyń – Konstıtýsııalyq sottyń bolýymen sıpat­talady, onyń ókilettikteri tek kons­tı­týsııalyq baqylaý fýnksııalarymen shekteledi.

Eýropalyq júıeniń artyqshy­lyqtary:

- konstıtýsııalyq quqyqtary men múddeleri buzylǵan kez kelgen adam Konstıtýsııalyq sotqa (maman­dandy­rylǵan organǵa) ótinish jasaı alady;

- konstıtýsııalyq sot isin júrgizýdi júzege asyratyn sottar konstıtýsııalyq quqyq boıynsha mamandar bolady, bul shyǵarylatyn sheshimderdiń biliktiligi men quqyqtyq dáldigin aıqyndaıdy.

Osylaısha, konstıtýsııalyq baqylaý­dyń negizgi mindeti konstıtý­sııalyq qu­ry­lystyń negizderin qorǵaý jáne sonyń saldarynan azamattardyń quqyq­tary men mindetterin qamtamasyz etý bolmaq. Sottyq konstıtýsııalyq baqylaý qoldanystaǵy zańnama normalarynyń Negizgi Zańǵa sáıkestigin qamtamasyz etýdegi neǵurlym pármendi tetik. Kons­tıtý­sııalyq baqylaý dáıekti jáne úzdik­siz damý jaǵdaıynda memleket pen qoǵam­nyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etýdiń quraly bolyp tabylady.

Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, Kons­tıtýsııalyq sotqa Konstıtýsııanyń ústem­digin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan kons­tıtýsııalyq baqylaý fýnksııasy júk­telgen. Bul ról tekserý, anyqtaý, belgileý jáne Konstıtýsııanyń norma­tıvtik aktileriniń sáıkessizdikterin joıý arqyly júzege asyrylady, olardyń barysynda konstıtýsııalyq baqylaý organy anyqtalǵan sáıkessizdikterdiń kúshin joıýǵa quqyly.

Qazaqstannyń búkil aýmaǵynda jáne quqyqtyń barlyq sýbektilerine qatysty Konstıtýsııanyń ústemdigin jáne tikeleı qoldanylýyn qamtamasyz etetin Konstıtýsııalyq sot qurý qajettigi pisip-jetildi. Qoǵam Konstıtýsııalyq sot arqyly memlekettik bılik júıesiniń áreketterine, ony júzege asyrýdyń nysany men tásilderine daý aıtýǵa quqyly. Konstıtýsııalyq sot mıssııasynyń biregeıligi onyń tikeleı mindeti saıasatty zańǵa, saıası aksııalar men sheshimderdi – konstıtýsııalyq-quqyqtyq talaptar men nysandarǵa baǵyndyrýdy qamtıtyn jalǵyz memlekettik organ bolýy kerek.

Konstıtýsııalyq sot mamandan­dyrylǵan konstıtýsııalyq baqylaýdyń eń joǵary konstıtýsııa­lyq organy bolyp tabylady. Ol memleket­tik bılikti shekteý jáne bıliktiń tepe-teńdigin, tabı­ǵı quqyqtyń jarııadan ús­tem­digin, Konstıtýsııany zańdardan, quqyq qaǵı­dattaryn saıası jáne ákimshilik qalaý­larǵa qatysty qamtamasyz etý maq­satyn­da qurylady.

Erjan EGEMBERDIEV,

zań ǵylymdarynyń kandıdaty, Joǵarǵy Sot janyndaǵy Sot tóreligi akademııasynyń professory,

Rýslan SULTANOV,

zań ǵylymdarynyń kandıdaty, Joǵarǵy Sot janyndaǵy Sot tóreligi akademııasynyń dosenti