Smartfon jáne bala saýlyǵy

AQSh ǵalymdary birneshe jyl buryn 2-3 jas aralyǵyndaǵy 47 balanyń mıyna mańyzdy zertteý jumysyn jasaǵan. Ǵalym­dar táýligine bir saǵattan asa smar­t­fon qoldanǵan balanyń mıyn­da­ǵy sóıleý jáne jazý qabiletine joǵary deńgeıde zııan keletinin anyqtaǵan. Sonymen birge bala tu­ıyqtalyp hám ózdi-ózimen ońa­sha­lanyp, qorshaǵan ortamen baılanysýdan qalatyn kórinedi.

Mamandardyń aıtýynsha, bú­ginde mektep jasyndaǵy búl­dir­shinderdiń 60 paıyzǵa jýyǵy kózildirik kıedi. Buǵan bir­den-bir sebep – qalta telefondary. Kórý qabileti tómendegen bala­­lar aınaladan oqshaýlanyp, qı­myl-qozǵalysynyń tómendeýi múmkin degen qaýip bar. Ári ata-analardyń bala densaýlyǵyna salǵyrt qaraýy máseleni ýshyq­ty­ryp otyr. Balanyń «ata-anasy», «dosy», «synyptasy» da tele­fonǵa aınalýda. Jumysbasty ata-ananyń jalǵyz seneri de osy smart­fon bolǵandaı.

Dárigerler úsh jasqa deıingi balalarǵa múlde smartfon berýge bolmaıtynyn aıtyp keńes berýde. Bul jasqa deıingi balalardyń mıy úzdiksiz qalyptasý kezeńin bastan keshetinin eskertedi. Sony­men qatar telefon ustap ósken bal­dyr­ǵandarda psıhologııalyq jáne nevrologııalyq aýrýlar týyndaý qaýpi kezdesedi. Qazaqstanda oıynqumar balalardyń elikteý saldarynan túrli qylmystarǵa baryp júrgenin qulaq estip, kóz kórýde. Ári mektep jasyndaǵy balalardyń qalypty bilim alýyna smartfon edáýir deńgeıde keri áser etip jatqanǵa uqsaıdy.

Bul jóninde Almaty qala­syn­­daǵy Jetisý aýdanynyń №102 mektebiniń ustazy Uljan Erǵalıqyzy: «Qazirgi oqý úrdi­sin­de tehnıkalyq qural­dar­­dyń tıimdiligine baılanysty túrli ádister, oıyndar, qyzyqty saıt­tar arqyly oqytýdyń jańa tásil­deri engizilip jatqany esh­kimge tańsyq emes. О́mir súrý salty­myzǵa ıkemdelip jatqan mun­daı betburystyń oń jaq­ta­rymen qosa zııanyn da joqqa shyǵa­rýǵa múlde bolmaıdy. Moıyn­daý kerek, smartfon, ınternet tú­sinikteri bizdiń ómiri­miz­diń ajy­ramas bóligine aınaldy. Al mun­daı ózgeriske biz psı­ho­lo­gııa­lyq, turmystyq deńgeıde da­ıyn boldyq pa, joq pa – oǵan bas qatyryp jatqandardyń qarasy az. Qazirgi oqýshylardyń bilim sapasy, qabyldaý deńgeıi al­dyń­ǵylardan áldeqaıda shap­shań ekenin mektep qabyr­ǵa­synda bi­lim bere júrip baıqaǵanymyz bar. Deı tursa da, tabıǵı jolmen damyp jetilmegen ıntellektiniń erte me, kesh pe óz aýrýynan syr bere bastaıtyny málim jaıt, bulaı deý­ge aıtylar sebep kóp. Solardyń birqataryn aı­ta­ıyq. Oqýshy bo­ıynan tynym­syz­­­dyq, sabyrsyzdyq minez­de­ri jıi baı­qa­lady; ózine-ózi senimsiz kúıde jaýap beredi; tele­fonǵa ar­qa­súıeýshilik basym; oqýlyq­ta­ǵy derekter emes, telefonnan alyn­ǵan (negizsiz bolsa da) aqpa­rat­tarǵa súıenýge qushtar keledi.

Budan ózge, oqýshylardyń sa­baq barysynda belsendiligi tó­men­­­dep kele jatqany baıqa­la­dy. Mysaly, ornynan turyp ja­ýap berý, birinshi bolýǵa umtylý, mek­­tep is-sharalaryna qatysý (án aıtyp, bı bılep óner kórsetý). Mek­tep ómirindegi mundaı bel­sen­di ómir saltyn qazirgi tańda tık-tok túsirip, el qarasyn kóbeıtý se­kildi túsinikterdiń beleń alyp ket­­keni kóńil kónshitpeı tur» deı­di muǵalim.

Al №10 qalalyq emhananyń jalpy praktıka dárigeri Arman Sársenbaıuly bolsa, kózge qa­tys­ty máselelermen keletin mek­tep jasyndaǵy balalar sany artyp kele jatqanyn alǵa tartady.

– Smartfon balalardyń qo­lyn­da kúndelikti bolýynyń sal­­da­rynan bul balanyń den­saý­lyǵyna tikeleı áser etedi. Uı­qy­syzdyq paıda bolady, ba­lalar telefon qaraǵan kezde moınyna, býyn­daryna, sú­ıek­terine kúsh túse­di. Sodan da smartfonnyń balaǵa tıgizer zar­daby zor. Kúndelikti ártúrli oıyndardy kóbirek oınaı bergennen soń balanyń qorshaǵan ortamen qarym-qatynasy azaıyp, oqshaýlana beredi. Kózge tıetin zııanyna toqtalsaq, birin­shiden, kózdiń anyqtaýshy qyz­me­ti bu­zy­la­dy. Kórý dáldiligi tó­men­dep, zattardy buldyratyp kóre bastaıdy. Bizge kóz máselesimen emhanaǵa kelgen balalardyń sany kóbeıgeni ras. Buǵan sebep smartfonnan shyǵatyn kók tústi sáýleler, túnde telefonmen oınaǵan soń uıqysy da shala bo­lyp, osynyń bári kózge edáýir salmaq túsiredi», deıdi dáriger.

Shynynda, búgingi quryl­ǵy­lar­dyń balalar densaýlyǵyna ákelgen zııandy tustary ár alýan. Sonymen birge psıhologııalyq turǵydan zııany orasan zor. Kózge kórinip, qolǵa ustalmaıtyn adam sanasy názik másele. Jady aq qaǵaz sekildi balalar estigeni men kórgenin áp-sátte soryp ala­tyn shańsorǵysh ispetti. Psı­ho­log Erık Bernniń «Oıyn oı­naǵan adamdar» kitabynyń «Adam taǵdyry» atty bóliminde adam­nyń taǵdyry jaqsy ne jaman bolatynyn balanyń alty jasqa deıingi kórgen, estigen, túı­gen nárseleri sheshedi degen pikir aıtady. Iаǵnı adamnyń mıy baǵ­dar­lama ispetti. Oǵan bala kúni jazylǵan dúnıeler óz jemi­sin beredi. Babalarymyz bizge batyrlyq, erlik jaıly ertegiler aıtýynyń sebebi, ishindegi árbir izgilik jaıly oılardy balalar keıingi ómirinde júzege asyrady. Alyptar jaıly ertegi tyńdap ósken bala erlikke qushtar bolyp ósetini málim. Máselen, qa­zaq ertegilerindegi jaqsylyq pen jamandyq obrazy qatar órbip, sońynda jaqsylyqtyń ústem bolyp, batyrlardyń «mu­rat-maq­sa­ty­na jetip» aıaqta­la­tynynda úlken mán bar. Qaı kezde de aqqa Qudaı jaq ekenin, izgiliktiń tasty jaryp jeńip shyǵa­tynyn sanasyna quıyp ósken bala ómirdiń ártúrli jolaq­ta­ryna moıymasy anyq.

Al búgingi smartfon ustaǵan balalardyń «ıýtýbtan» qandaı beınebaıandar kórip júrgenin bir Qudaıdyń ózi bilsin. Birinen soń biri shyǵa keletin tolassyz beınebaıandardyń ishinde qor­qy­nyshty sulbalar men jala­ńash­tanǵan adamdar, qı­syn­syz daýlar men bet julys­qan janjaldar, ulttyq bolmysymyzǵa eshqashan janaspaıtyn ádetter men sheteldik modalar búl­dir­shin­­derimizdiń sanasyn qanshalyq byl­ǵap jatyr?..

Qoryta aıtqanda, el bola­shaǵyna úles qosý – bala­la­ry­myz­dyń erteńine, densaýlyǵy men tárbıesine jiti qaraýdan bas­talady.