Jańa qundylyqtar – bılik ózegi

Máselen, barlyq partııa jańa saılanýshydan soń jeti jyl merzimde kandıdattaryn usyna alatynyn bilip oty­ra­dy jáne eldiń saıası damýyn qadaǵalap, olqy tustaryn anyq­tap, kelesi saılaý­ǵa kandıdat usy­narda mańyzdy máselelerdi basym­dyq etip qoıýlary ábden múmkin. Osylaısha, elde saıa­sı báseke­lestik qalyptaspaq. Bul sheshim búgingi tańda ózekti bolyp otyr. Álemde ornaǵan geosaıası turaqsyzdyq kezinde 7 jyl – jańa saılanǵan kez kelgen kandıdattyń halyqqa bergen ýádesin oryndaýǵa jetkilikti merzim. Álem elderiniń osy turǵydaǵy tájirıbesin alar bolsaq, mysaly Ońtústik Koreıada 1987 jyly, Izraılde 1998 jyly bir rettik prezıdenttik ınstıtýt engizildi. Armenııada da dál osyndaı ınstıtýt jumys isteıdi. Árıne, ár memlekettiń óz damý joly bar. Soǵan sáıkes ár memleket ózine tıimdi modeldi tańdaıdy. Bizdiń eldiń órkendeýine osy jeti jyldyq saılaý merzimi saı keledi. Onyń tıimdiligin tájirıbe júzinde kóremiz, óıtkeni kez kelgen bastama tájirıbe júzinde ǵana nátıjesin kórsete alady. Eń bastysy elimizde Prezıdent saılanǵanda ol 7 jylǵa ǵana «bılik júrgize alatynyn» aldyn ala bilip otyrady. Bul norma zańmen belgilendi, Konstıtýsııamyz­dyń 91-babynyń 2-tarmaǵynda shegelenip kórsetildi. Zańǵa sáıkes qaıtadan saılaný múmkindigi qarastyrylmaıdy.

Qazir álemde qaqtyǵystar jıi bolyp jatyr. Tipti bir odaqqa kiretin memleketter arasynda arazdyq oty tutanyp, halyqtyń qaýipsizdigine qaýip tónip tur. Iаdrolyq qarýdy qoldaný týraly sóz bolyp, onyń zııanyn bile tura is júzinde paıdalanǵysy kelip otyrǵan elder bar ekeni belgili. Álemdi túrli sanksııa, ekonomıkalyq quldyraý, ınflıasııa jaılaǵan zamanda syn-qaterlerden myqty memleket retinde ótý úshin saıası turaqtylyq pen qoǵamdyq birlik qajet. Osy turǵyda kezekten tys prezıdent saılaýy qajet ári oryndy dep esepteımin. Bizdegi reformalardyń negizgi formasy «myqty Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» úshtigi dedik. Bul bastamanyń negizgi maqsatyna saı bolýy úshin de jańa prezıdenttik ınstıtýt qalyp­tas­tyrý qajet.

Aldaǵy ýaqytqa josparlanǵan Májilis saılaýy da proporsıonaldy júıeden aralas júıege kóshýdiń basty belgileriniń biri bolyp sanalady. Máselen, aýdandyq deńgeıdi alatyn bolsaq, majorıtarlyq júıe arqyly partııa múshesi de, partııa quramyna enbegen adam da óz kandıdatýrasyn depýtattyqqa usyna alady. Oblystyq deńgeıde de, respýblıkalyq deńgeıde de máslıhat, májiliske partııalardan 50, 70 paıyzdan saılanatyn bolsa, qalǵany qarapaıym turǵyndardyń úlesinde.

Halyq bılikke qazir úlken senim artyp otyr. Ádiletti Qazaqstan bolady, jańa saıası qundylyqtar, jańa saıası qatynastar oryn alady dep úmit bildirip otyrǵandyqtan, bul tek zań normasy retinde ǵana emes, naqty is júzinde kórinýi qajet. Sondyqtan da dál qazir kezekten tys saılaý ótkizýdiń mańyzy zor. Qazir álemniń ómir súrý, damý dınamıkasy óte qarqyndy. Sondyqtan biz eski quramnan arylyp, jańa júıe qurýymyz qajet. Saıası arenaǵa belsendi, Úkimet­ke sózi ótetin, sanaly, saýatty jańa tulǵalardyń keletinine senim mol. Prezıdent saılaýy osyndaı tulǵalardyń jarqyrap shyǵýyna múmkindik beredi. Osyndaı júıede qalyptasqan Parlament yqpal­dy bolýǵa tıis. Esep berýge kelgen Úkimetten olar mindetti túrde ashyqtyqty talap eteri sózsiz. Bul jerde jańa zań shyǵarýshy organ, jańa atqarýshy bılik qalyp­tas­paq. Osynyń barlyǵy Ádi­letti Qazaqstanda ornyǵar jańa qundy­lyqtarmen tikeleı baılanysty.

Dýman JAMPEIISOV,

Prezıdent janyndaǵy Memlekettik basqarý akademııasy

Elektoraldyq oqytýortalyǵy basshysynyń orynbasary, PhD