Qulager

Qazaq ádebıetiniń uly kerýeniniń aldyńǵy sapynan kórinetin aqyn óziniń qysqa ómirinde ultyna mol mura qaldyryp ketti. Qazaqtyń rýhanı qazynasyna keń tynysty óleńderin, poemalaryn, aýdarmalaryn, dramalyq týyndylaryn qosyp, ózi de jaryq juldyzǵa aınaldy.

Ilııas Jansúgirov ómir mektebiniń, halyq aýyz ádebıetiniń talantty shákirti bola bildi. Al osynaý iri de mán-mańyzy joǵary mektepterdiń laıyqty shákirti bolǵan adam óz halqynyń bolashaǵy úshin alańdaıtyn, ultynyń joǵyn joqtaıtyn tulǵa bolmaýy múmkin be? Árıne, múmkin emes.

Uly dalany berekeli mekenge aınaldyryp, jahandy tulparynyń tuıaǵymen dúbirletken babalarymyzdyń bıik rýhymen sýsyndap, ózi de óleń ólkesinde qıqý salǵan, olja túsirgen, jyr aıdynynda jasyndaı jarqyldaǵan Ilııas Jansúgirovtiń Abaı shyǵarmashylyǵyna at shaldyryp, qýat alyp, uly aqynnyń týyndylaryna arqa súıegendeı.

Abaı:

«Uıyqtap jatqan júrekti

án oıatar,

Únniń tátti oralǵan máni oıatar,

Keıi zaýyq, keıi muń, dertin qozǵap,

Jas balasha kóńildi jaqsy ýatar...»

dep tolǵansa, Abaıdyń bir inisi, qazaqtyń bir irisi Ilııas:

«Uıyqtap jatqan kóńildi

óleń túrter,

Qaıǵy-zaryn, qýanyshyn

jaqsy túpter.

Júregimniń aınasyn shań basqanda,

Oramalym – osy óleń, betin súrter, – dep jyrlaıdy.

Aqyn «Uıyqtap jatqan kóńildi óleń túrter», deıdi. Iá, aqyndy óleń qudireti qalǵytpaıdy, kóz ildirmeıdi, keleli oıǵa, toqsan burym tolǵanysqa túsiredi. Al «Júregimniń aınasyn shań basqanda, Oramalym – osy óleń, betin súrter» dep taǵy da óleńge ıek artyp, óleńnen ómir izdeıdi, janyna jubanysh tabady. Bul jerde bir qaraǵanda Ilııas Abaıǵa eliktegendeı kórinedi. Iá, Abaıǵa eliktemegen aqyn kem de kem. Biraq shyn dúldúlder Abaıdyń yqpa­lynda túbegeıli qalyp qoımaı, óz jolyn taýyp, óz bıigin qalyptastyrady, dara shyǵyp, atyn ozdyrady. Sondaı dúldúlderdiń biregeıi Ilııas ta ózindik shyńyn túzip, sóz ónerinde qaıtalanbas týma talantymen shoqtyǵyn talaıdan bıik etken tulǵa.

«Qulager!» Bul – Aqannyń Qulagerin qaıta tiriltken, máńgilik ómir syılaǵan, tulpardyń dańqyn óshirmeı, ýaqyt kóshi­nen qaldyrmaı, búginge jetkizgen ári bola­shaqqa amanattaǵan, qazaq tiliniń qudi­retin anyq kórsetken tunyq poema, tar­lan jyr. Basqasyn aıtpaǵanda, aqyn­nyń Qulagerdi sıpattaǵanyn qarańyz.

«Táýet bas, qamys qulaq, qýarǵan jaq,

Qulan jal, bulan moıyn,

qoı jutqynshaq,

Qoıan jon, jazyq jaıa, jaýyryndy,

Qus topshy, qos shyntaǵy

qalqyńqyraq.

Sińirli, jer soǵarly, aıaǵy tik,

Túlki tós, tazy tize, ıt jilinshik,

Shashaqty, shaqpaq etti,

alasa urshyq;

Qundyzdyq qalaı bitken

quıryqqa dúp?

Qoqannyń jibegindeı jeńil quıryq,

Ne qoıý, ne bolmasa emes suıyq!

Butynyń arasynan el kóshkendeı,

Jambastyń basy deldek,

qýys qoltyq.

Shúıdeli, shoqtyǵy órgek, shiderligi,

Serke san, jelmaıadaı tilersegi;

Taý jelin tartsa jutqan

talys tanaý,

Tynysty keńde jatyr keńirdegi.

Júrse de jazdaı qury bolmaıdy toq,

Kez jarym keser basta kesim et joq.

Qaqpan bel, qalbańaıly, úńgir saǵaq,

Shapsa jel, minse jaısań,

tursa selsoq».

Al, endeshe... Ádebıettiń bir mindeti – tamsandyrý, tańǵaldyrý. Olaı bolsa, «Qulagerge» tańǵalmaı kór. Bul poema arqyly Ilııas óziniń shyn júırik ekenin kórsetti ári ózi dáris alǵan ulaǵatty mek­teptiń mereıin ósirdi. Ilııastyń «Qulageri» qazaq ulty turǵanda eshqashan mertikpeıdi, eshkim mertiktire almaıdy da, óıtkeni onyń ózeginde qazaqtyń jany, qazatyń týlaǵan qany, minezi, bolmys-bitimi, rýhy, bári bar. «Qulager» ǵasyrdan ǵasyrǵa sekirip, uly kóshti jutatpaı ilgeri «shaba» beredi.

«Tetigi tereń, tili oram, Tógilmegen oı aram» dep, aqynnyń ózi aıtqandaı, ol óz halqynan eshqandaı syr búgip qalmady, bar arman tilegin jaıyp saldy. Ilııastyń «Qulager», «Dala», «Kúı», «Kúıshi» syndy poemalary bastaǵan muralary óleń óńirindegi klassıkalyq úlgisi sanalady. Osy oraıda kórnekti ǵalym О́tegen Kúmisbaevtyń pikirin keltireıik. «Ilııas Jansúgirov – qazaq poemasynyń klassıkalyq úlgisin jasap berdi, shoqtyǵyna shyń jetpes kórkem týyndylar jasady, poema janryn qalyptastyrýǵa eleýli eńbek sińirdi», deıdi. Bul zertteýshiniń tujyrymy. Halyqtyń baǵasy da osyndaı.