Antropolog

Týǵan jerim – Tobylym

 – Meniń atalarym ortasha aýqatty adamdar bolǵan eken, – dep áńgime jelisin aǵytty abzal aǵamyz. – Olar qolaty shúıgin, sýy bal, ańǵary keń, beınelep aıtar bolsam «Boz sazany toqtydaı, Balyǵy taıdaı týlaǵan, Baqasy qoıdaı shýlaǵan, Shyrmaýyǵy shókken túıe taptyrmas, Balyǵy kólge jylqy japtyrmas» dep Qaztýǵan babamyz jyrlaǵandaı To­byl­dyń boıyn en jaılapty. Atam qazaq­tyń «árkimniń týǵan jeri – Mysyr shári» degenindeı qaıran Tobyl qazaqtyń maly men janyna pana bolǵan esil darııa ǵoı. Men sııaqty Tobyldyń sýyn iship, nýyn­da ósken jerles apamyz Marııam Hakim­janova:

«Tobylym meniń, Tobylym,

Aǵyny toqtap kórmegen.

Jasymda talaı shomyldym,

Tolqynyń týlap terbegen», – dep beker jyrlamaǵan shyǵar. Sózimdi shıyryp aıtar bolsam, kóne jyraýlar aıtatyn «Jatyp qalǵan bir toqty, Jaıylyp myń qoı bolǵan jer» osy meniń Tobylym edi.

Men týmaı turǵanda bizdiń el Tobyl­dyń quıǵany Obaǵan men Úı ózenderiniń toǵysynda qystap, jaz jaılaýǵa Qorǵan­nan ótip, Túmen asyp, darııanyń Ertiske baryp quıatyn keń saǵasyna tumsyq tireıdi eken. Dúnıe bir dóńgelengende alash arysy Teljan Shonanov aıtqandaı, aq patsha qazaqtyń shuraıly jerine jerik bolyp shyǵa keledi. Osy jyldary patshalyq Reseı qazaq dalasyn jappaı jaýlap alý maqsatynda Sibir gýbernııasyn qurady. Ortalyǵy Tobyl qalasy bolady. Al myń shaqyrymǵa sozylyp jatqan Tobyl ózenin boılata shep quryp, oǵan 33 redýt, 32 maıak ornatypty. Bul shepti qorǵaıtyn kazak-orys lınııasy paıda bolady. Onyń quramyna – 2 bekinis, 33 redýt, 2000 atty ásker baǵyndyryldy.

Joǵarydaǵy reseılik otarlaýdy kózimen kórgen ataqty Aqan seri Qoram­sauly jazǵandaı:

Tasyǵan qazaq kózi bulaqtaı bop,

Soıatyn krásııanǵa laqtaı bop,

Patshanyń súıikti uly kelgennen soń,

Shetke shyǵyp qaldyq ǵoı braktaı bop,

– degenindeı nemese aqyn Kúde­ri Kóshek­ulynyń: «Sabyndy, qopa, qamy­sym, Tamam bir jurtqa tanysym, Kápirden zorlyq bolǵan soń, Qaldyń-aý qaıran qonysym, Boranda malym yqpaǵan, Úıimdi daýyl jyqpaǵan, Shaǵyr bir jýsan, ızen­dim, Senen de ketip, kúızeldim, Baılaýly atqa pishenim, Mataýly atqa kisenim, At arqandar qazyǵym, Balalarǵa azyǵym, Qoldan ketti qaıteıin, Kápirden boldy jazyǵyń...» deýi men aıtqan tarıhı shyn­dyqpen astasyp jatyr...

* * *

Antropolog akademıktiń joǵarydaǵy áńgimesinen túıgenim: barlyq pále, barlyq kesapat, barlyq qasiret otarlaýda jatyr eken. «Otarlaýdyń zardabyn bir kisideı kórgen myna menmin» deıdi Orekeń. Aıtsa aıtqandaı aǵamyz 1930 jyly Tobyldyń boıyndaǵy qazirgi Meńdiqara aýdany jerinde týǵan eken. Aıaǵyn táı-táı basyp jasy ekige endi tolǵanda jarty qazaqty jalmaǵan alapat ashtyq bastalypty. 1932 jyly ákesi Smaǵul otbasyn ashtyqtan aman alyp qalý úshin bir úzim nan izdep, irgedegi Reseıge ótip ketedi. Ol jaqtyń da jetisip turǵany shamaly. О́ıtip-búıtip ózek jalǵaıtyn daqyl taýyp úıine oralsa, áıeli ashtyqtan ólip qalypty. Eki jasar uly Orazaq ólgen anasynyń omyraýyn soryp tiri jatyr eken, deıdi.

Osy oqıǵany aıtyp, toqsan jastaǵy qarııa eńkildep jylady. Men únsiz egildim. Qaıran ananyń ózi ólse de, ulyn óltirmeý úshin emshek súti ıip jatqan... Bul neǵyl­ǵan tańǵajaıyp oqıǵa. Menimen birge qu­laǵy qalqıyp áńgime jelisin birge tyńdap otyrǵan jýrnalıst Azamat Esen­jol inim de sýlaǵan janaryn súrtip otyr eken...

Azdan keıin eńsesin tiktep, tereń tynys­taǵan akademık «Sheshemdi áli kúnge deıin saǵynam, anasy bar adamdar qandaı baqytty» dep taǵy bir kúrsindi. «Kópshilik menen: – Siz úlken ǵalym boldyńyz, Keńes dáýirinde ómir súrdińiz, partııaǵa nege ótpedińiz», – dep suraıdy. Men: «Eger seniń anańdy bireý kelip óltirse, sen ol kisini jaqsy kóresiń be, endeshe anamdy óltirgen partııaǵa ishim qalaı jylıdy» – deımin men. Sóz-aq! Jáne bulaı aıtý totalıtarızm tusynda ekiniń biriniń qolynan kelmeıtin. Negizi, Orekeń batyr adam. Batyr bolmasa, otarlaýshylar kúlge kómip, joq qylǵan qazaqty fenıks qustaı túletip, qyryq ǵasyrlyq tarıhyn ǵylymı dáıekpen dáleldep bere me? 1977 jyly otyz jyl mańdaı terin tógip jazǵan «Etnıcheskaıa genogeografııa Kazahstana» atty kitabyn baspada terilip jatqan jerinen kompartııanyń kóz-qulaqtary tapa-tal túste birin qaldyrmaı órtep jibegende bylq etpepti.

Orekeńniń ishine kek qatqan. Kek bolǵanda otarlaýshylarǵa degen qandy kek. «Qoldan ashtyq uıymdastyryp 4 mln qazaqty qyryp tastaǵan úkimetke ómiri ishim jylyǵan emes» deıdi túnerip. Ishi jylymaıtyn da jóni bar. О́zi aıtady: «Bes-alty jastaǵy bir top bala Tobyldyń jaǵasynda oınap otyr edik, toǵaıdyń arasynan eńgezerdeı eki orys shyǵa keldi de «oı, kırgızıonkı» dep bizdi sıraǵymyzdan ustap alyp, ózenniń ıiri­mine qaraı laqtyryp jiberdi. Aýyl úlken­deri osyndaı páleniń bolaryn bilse kerek, bizge «egerde ózenniń túpsiz tereń aınalma ıirimine tap bolsańdar, sol jerden sý­dy­ń betine shyǵam dep áýrelenbeńder sý jutyp qoıasyńdar. Odan da tereńge súńgip 10-15 metr júzip baryp shyǵyńdar» dep úıret­ken. Dál osylaı jasap bárimiz aman qaldyq.

* * *

Keıde qoǵamda bolyp jatqan saıası sheshimder men oqıǵalarǵa baılanysty akademık kókemizden pikirin suraıtynymyz bar. 2017 jyly edi. Latyn álipbıine kóshý jaıly bastama kóterilip, dúrligip jatqan tus. Osy máselege qalaı qaraısyz, demeımiz be. Tosyn birdeme aıtarda kókemiz ádettegideı emes basyn shalqaıta kóterip, betińe shanshyla qaraıdy. Bul joly da sóıtti. – Eger biz budan bylaı krıllısada qalar bolsaq, Reseı qyrýar qarjy tólesin, áıtpese ottamasyn, – dedi. «Nege» deımiz ǵoı biz paqyr. «Anglııa ózde­riniń latyn álipbıin qoldanǵany úshin Aýstralııa jáne keıbir Afrıka memle­ketterine qyrýar qarjy tóleıdi. Halyqaralyq standart solaı». Rasynda bundaı halyqaralyq talap baryn bilmeıdi ekemiz. Tańdandyq ta qaldyq.

Odan keıin aǵamyz: – Men álippeni latyn álipbıimen tanydym, – dedi. – Bul soǵys jyldary bolatyn. 12-13 jastaǵy kezim. Maıdannan burqyrap hattar keledi. Aýylda saýatty adamdar az. Burynǵy qarııalar arab grafıkasy bolmasa latynsha oqı almaıdy. Maıdannan joldanǵan hattardyń bári latynsha. Aýyl adamdary meni shaqyryp hat oqytady. Bulardyń ishinde «qara qaǵaz» degender bar. Ondaı hatty batalonnyń pısary nemese shtabta qazaqsha biletinder jazatyn bolýy kerek. Qysqasy, qazany estirtý. Hatty oqımyn da dál «bálenshe óldi» degen jerine kelgende qumyǵyp turyp qalam, birinshi bolyp men jylaımyn, qalǵany qosylady. Mine qaraǵym, latyn áripi dese osy bir oqıǵa esime túsedi...

Sátbaevtyń sharapaty

 – О́mir ótip jatty, ózen aǵyp jatty, – deıdi akademık. – At aıylyn tartyp minetin jasqa jettim. 1952 jyly QazGÝ-diń tarıh fakýltetine stýdent boldym. Sodan birinshi kýrsta oqyp júrip, arheologııalyq qazba jumystaryna jegildim. Sonda ańǵarǵanym, arheologtar qazba jumysy kezinde tabylǵan arte­faktilerdi muqııat jınap alady da, adam súıekterin shashyp tastap júre beredi. Iаǵnı, arheologtarǵa tek materıaldyq mádenı muralar ǵana qajet. Adam qa­jet emes eken. Bizdi basqaryp barǵan ustaz­dan suraımyn ǵoı «myna súıekterdi zert­teýmen, aınalysatyn bireý bar ma?». Eshkim joq. Osy másele meni qatty oılandyrdy. Zattyq mura degen jaı bir buıym. Al ony jasaǵan hám paıdalanǵan adamdy nege zerttemeımiz. Osylaı antropolog bolýǵa bel baıladym.

Bul mamandyqty qaıda, kim oqytady?. Ol jaǵy maǵan beımálim. Sodan «bir bilse, osylar biledi-aý» dep Almatydaǵy medınstıtýtqa bardym. Instıtýttyń adam anatomııasy kafedrasyn professor Nurysh Bókeıhanov basqarady eken. Osy kisige ekspedısııa kezinde kórgenimdi aıtyp, shashylyp jatqan súıekterdi zerttegim keletinin jetkizdim. Sondaǵy Nurekeńniń qýanǵanyn kórseńiz ǵoı. «Iаpyrmaı, qazaqtyń súıegin zertteıtin bir adam tabyldy-aý» dep shattandy.

Dereý ınstıtýttyń oqý bóliminiń bir qyzmetkerin shaqyryp alyp, meni tanys­tyrdy. Sóıtsem ol 30-jyldary antropologııany oqyp júrgende, qýdalaýǵa ushyrap medısınaǵa aýysqan eken. Ol da qýandy. Aqyry meni medınstıtýtqa da stýdent retinde tirkep qoıdy. Sóıtip tórt jylda eki ınstıýtty qatar oqyp bitirdim.

Medınstıtýtta antropologııany oqy­ta­tyn ne ustaz, ne oqýlyq joq eken. Maǵan áýeli máıithanamen jumys isteý tapsyryldy. Ol jerden adamnyń dene qurylysy men ishki aǵzalarynyń ornalasý tártibin tolyq úırenip shyqtym. Men bitiretin jyly Táńir qoldap Máskeýden jergilikti bir ult ókilin antropologııaǵa beıimdeımiz degen qaǵaz kele qaldy. Sóı­tip qazaq balasy 1957 jyly antro­polog bolý úshin QazKSR Ǵylym akademııa­nyń joldamasymen Máskeýge attandy.

 Ol kezde Máskeýde Mıklýho-Maklaı atyndaǵy etnografııa ınstıtýty (qazirgi Etnologııa jáne antropologııa ınstıtýty) degen boldy. Antropologııa kafedrasy osynyń ishinde eken. Bular meni áýeli úsh aı tájirıbeden ótip kelýge Zoologııa ınstıtýtyna jiberdi. Sonda baryp maımyldardy zerttedim. О́ıtkeni adam men maımyl arasyndaǵy súıek uqsastyǵy óte jaqyn. Odan keıin Lenıngradtaǵy tanymal professor, ataqty psıholog maman Vıtalıı Lazarevıch Gınzbýrgke shákirttikke jiberdi. Bardym. Vıtalıı Lazarevıch ol tusta áskerı akademııada sabaq beredi eken. Ol kisi meni anatomııalyq teatrǵa alyp baryp, sonda tolyp jatqan qańqa súıektermen tanys dep tastap ketti.

Mundaǵy súıekterdiń alǵashqysy HVII ǵasyrdyń aıaǵynda I Petr patshanyń jarlyǵymen jınalǵan dúnıeler eken. Osy jerden súıekti naqty antropologııalyq zertteýdiń ólshemi men teorııasyn úıren­dim. Odan keıin baryp Máskeýdegi etnografııa ınstıtýtynyń aspırantýrasyna qabyldanýǵa bolady degen maquldama aldym. Sonyń ózinde birden túsip ketkem joq, emtıhan tapsyrdym.

Aspırantýraǵa qabyldanǵan soń ǵylymı ataq qorǵaý úshin taqyryp tań­daýym qajet boldy. Basty másele, QazKSR Ǵylym akademııasynyń joldamasymen oqyp jatqandyqtan kandıdattyq taqyryp tańdaýyma olardyń kelisimi qajet eken. Iаǵnı qazaqstandyq jaǵdaıǵa qatysty taqyryp tańdaýǵa tıisti ekem. Biraq Máskeý aıtady «Qazaqstanǵa qatysty taqyryp tańdaı almaısyń, sebebi onda sen zertteıtin súıek qory joq». Bul pikirge akademııa kelispedi. Eki ortada sandalyp men júrmin...

Bir kúni ustazym G.Debes shaqyryp jatyr degen habar jetti. Barsam ol kisi aıtady: «Orazaq, QazKSR Ǵylym akade­mııasynyń basshysy Qanysh Sátbaev Máskeýge keledi. Mártebeli jıynda sóz sóıleıdi. Sen sol aǵańa jolyǵyp, máse­leńdi sheship al!». «Qup, taqsyr» dedim de, Qanekeńdi izdep jolǵa shyqtym. Qanekeń túsken «Máskeý» qonaq úıine barsam joq. Bólmesin bilip aldym da, erteńine keshki saǵat beste keldim. Kómekshisi kútip aldy. Qanekeń taǵy joq. Foıede kútip otyrdym. Qanysh aǵa keldi. Sálem berip úlgerdim, bólmesine kirip ketti. On bes mınýttan soń «shaqyryp jatyr» degen habar jetti. Bardym. Jaǵdaıdy bastan-aıaq aıtyp shyqtym. Meni muqııat tyńdap bolyp Qanysh aǵa «endi ne kerek?» dep ózime saýal qoıdy. «Qazaqstanda súıek qoryn jasaýymyz qajet». «Túsindim, budan basqa ne kerek?». «Súıek qoryn jasaıtyn ekspedısııa jasaqtaý qajet». Qanekeń bas ızedi. Maǵan burylyp «dereý ekspedısııaǵa daıyndal!» dep buıryq berdi.

Qýanyshtan tóbem kókke bir eli jetpeı rahmetimdi jaýdyryp bólmeden shyǵyp bara jatyr edim, Qanysh aǵa maǵan «toqta» dedi. Kilt toqtadym. Qaıran aǵa qasyma keldi. Kózinde muń bar. «Qaraǵym Orazaq» dedi, – árbir jan ıesiniń bıologııalyq ata-anasy bolatyny sekildi, ár halyqtyń bıologııalyq ata-anasy bar. Sen qazaqtyń bıotegin dálelde». Qanysh aǵanyń osy bir aýyz sózi maǵan ómirlik qýat berdi.

Arada úsh kún ótti. Instıtýttyń basshysy shaqyryp jatyr degen habar keldi. «Ne bop qaldy eken...». Súrinip-qabynyp jettim. Dırektordyń aldynda Sátbaevtyń qoly qoıylǵan telegramma tur. Oqyp berdi. Qaǵazda meni ekspedısııaǵa basshy retinde taǵaıyndap, úsh aı jumys jasaýǵa 12 myń rýbl, bir mashına, tórt ǵylymı qyzmetker bólgeni jaıly aıtylypty.

* * *

Qysqasy, úlken ǵalym, qazaq ǵylymy­nyń janashyry Sátbaevtyń sha­ra­patynyń arqasynda Orekeń qazaq hal­qynyń súıek qoryn jasaý jolyna túsedi. Bul jerde aıta ketetin másele, myń jerden ǵylymǵa paıdaly bolsa da qazaq kórin qazdyrmaıdy. Mysaly, b.z.b 484-425 jyldary ómir súrip, álem tarıhynyń atasyna balanǵan Gerodottan jetken ańyz bar. Ahamenıdter patshasy Darıı I patsha Uly Dala turǵyny skıfterdi bodan etý úshin qol bastap keledi. Biraq skıf patshasy Edilbas soǵyspaı iz tas­tap jóńkilip ustatpaıdy. Ol basqynshy parsylarǵa bylaı dep sálem joldaǵan eken: «Al eger soǵys kerek bolsa, bizdiń ata-babalarymyzdyń zıratyna tıisip kórińder». Jaý jaǵy bul sózdiń astaryn birden túsingen. Eger zırattardy búldirse skıfter olardy tas-talqan etken bolar edi.

Osy ańyzda aıtylǵandaı qazaqtyń zıratyn qazý HH ǵasyrdyń ózinde ońaı bolmapty. Aqyry antropolog aǵamyz jumysyn 1931-32 jyldary ashtyqtyń saldarynan qynadaı qyrylyp, top-tobymen kómilgen myńdaǵan adamnyń ıesiz múrdesin qazýdan bastaıdy. Áýeli, eń kóp adam ólgen Shubartaýdan bastap, ataqty Qoıandy jármeńkesiniń mańy Qarasordy qazady.

 – Dál osy Qarasordy qazyp jatqan edik, – deıdi Orekeń. – Salt atty malshy qazaq kelip qamshy úıirdi: «Áı, sen ózi musylmansyń ba, álde joq pa? Mynaýyń­dy qoımasań, túnde kelip bárińdi ben­zın quıyp órtep jiberemin! Tez ketiń­der!» dedi. Qoı, qurysyn, dedik de, atta­nyp kettik. Baıanaýyldyń Qaratas degen jerinen ashtan ólgen adamdar jerlengen qabirdi taýyp alyp, jumysty jalǵastyrdyq...

* * *

Osy áńgimelerdi aıtyp otyryp Orekeń kilt toqtady. Tereń kúrsindi. – Qaraǵym, – dedi álsiz únmen. – Ashtan ólgen adamdardy ólgen mal sııaqty úlken uraǵa retsiz laqtyryp ústin topyraqpen jaba salǵan eken. Bulardyń jerlegenine otyz jyl bolǵan. Kóbiniń tipti kıgen kıimi shirimepti. Beıbaqtar qaltalaryna birdi-ekili kúmis tıyn salyp alypty. Tegi as-sýǵa qajet bolar degeni shyǵar. Bir qyzyǵy, kóbiniń tós qaltasynan bir japyraq qurannyń aıaty nemese duǵa jazylǵan qaǵaz-tumarlar shyqty. Marqumdar ashtan ólerin bilip, Allanyń aldyna barǵanda osy aıattar shapaǵatshy bolar dedi-aý...

Qarasam, qart ǵalymnyń janary sýlanyp otyr eken. Birden túsindim. Kór qazyp júrip, jazyqsyzdan jazyqsyz qynadaı qyrylǵan halqynyń aq sóńke súıegin kórip, kórińde ókirgir otarlaýshylardyń qazaqqa jasaǵan qııanatyn jan-júregimen sezingen. Bul kisiniń ultshyldyǵyn oıatqan oqıǵa osy bolar degen oı túıdim.

«Bir jazda 300-ge tarta bas súıek jınadym. Biraq osy súıekterdi saqtaıtyn jer, zertteý júrgizetin laboratorııa, qural-jabdyq bolmady. Aqyry jınaǵan qańqa súıekterdi Kýnstkameraǵa ótkizdim», deıdi akademık.

Qazaqtyń bes myń jyldyq tarıhyn tańbalaǵan

 – Qudaı maǵan Georgıı Fransevıch Debes, Iаkov Iаkovıch Rogınskıı, Vıktor Valerıanovıch Býnak jáne Mıhaıl Mıhaı­­lovıch Gerasımov sııaqty jaqsy ustaz­dardy jolyqtyrdy, – deıdi Orekeń. Bular: «Sen óz halqyńnyń antropologııasyn keshendi túrde zertte! Buny bil­meıinshe sender ótken ǵasyrda neni joǵaltyp, neni tapqandaryńdy bilmeı ótesińder, sonymen qatar morfologııalyq jáne stomatologııalyq ádis arqyly qazirgi qazaqty zertte! Ásirese kóne qańqalardyń tisin zertteýdi úıren, áıtpese etnostyń damý úrdisindegi bıologııalyq zańdylyqty ańǵara almaısyń. Odan keıin qan júıesin zertteýdi úıren» dep amanat aıtty.

Sóıtip, ǵalym aǵamyz ustazdar amanatyn oryndaý maqsatynda, týǵan halqynyń geneologııalyq ǵumyryn antropologııalyq tásil arqyly dáleldeýge kirisedi. – Bul jumysty 1966 jyly bastadym, – deıdi qazaqtyń áıgili antropology. – Zertteýge aýyl turǵyndary, ıaǵnı dala qazaqtary kóptep tartyldy. О́ıtkeni qazaqtyń popýlıasııalyq genetıkasy dala qazaǵynda jaqsy saqtalǵan. Sonymen qatar zertteý nysanyna 12-60 jas aralyǵyndaǵy er jáne áıel adamdar tartyldy. Kelesi kezekte, tis morfologııasynyń zertteýine 12-17 jas arasyndaǵylar tańdaldy. Sebebi bul jas tistiń turaqty kezeńi. Sol sııaqty, álemde qansha adam bar solardyń alaqan teri bederleri bir-birine uqsamaıdy. Sony zerttedim. Qazirgi qazaqtarda ejelgi atalarymyzdyń úlesi – qan quramynda, bet-álpetinde, alaqan teri bederleri, tis morfologııasy sııaqty proporsııalarynda jáne bıologııalyq, morfologııalyq, fızıologııalyq genderiniń úshten birinde saqtalǵanyn anyqtadym. Buny dáleldeý úshin: áýeli qazaqtyń tis qurylysyna arnaıy zertteý júrgizdik. Turaqty tisterde halyqtyń morfologııalyq zańdylyǵy men kádimgi tarıhy saqtalady. Sóıtip qazaq halqynyń tis qurylysynda eýrazııalyq etnostardyń eshqaısysyna uqsamaıtyn odontologııalyq ereksheligi baryn anyqtadyq. О́tken 50 ǵasyrda qazaqtyń morfologııalyq tis qurylymyna engen ózgeshelik – astyńǵy birinshi azý tis 60 paıyzǵa ózgerse, ekinshi azý tis 7-8 paıyzǵa ǵana ózgergen. Kelesi zertteý qan júıelerine qatysty aıtar bolsaq: álemdegi adam balasynyń qany 30 túrli júıeden turady. Medısına osylardan 1-shi, 2-shi, 3-shi, 4-shi deıtin tórt júıe­sin ǵana kádege jaratyp júr. Qan júıesiniń basqa zertteýlerden ereksheligi, ǵylymı saraptamalyq esepterdi jyldam shyǵaryp alýǵa qolaıly. О́z basym 40 myńnan astam qan júıesin jınap, ony Italııa ǵalymdarymen birlesip zerttedim. Nátıjesinde, barlyq qazaq bir tekten, taraǵan qyryq ǵasyrlyq tarıhy baryn ǵylymı túrde dáleldep shyqtym. Bul tujyrym – jaratylystaný ǵylym salasy boıynsha emes, bıologııalyq turǵydan anyqtalyp otyr. Mundaı uzaq tarıhy bar halyq álemde jalǵyz evreı ulty dep júrdik. Onyń ózinde olardyń tarıhy teologııalyq dinı konsepsııaǵa negizdelip dáleldengen. Bul naqty ǵyly­mı tásilge jatpaıdy. Al qazaqtar – antropologııalyq ereksheligi jaǵynan Eýra­zııada turyp jatqan halyqtardyń birde-bireýine qosylmaıtyn jeke-dara etnos. Bundaı erekshelikpen jaratylǵan halyq álemde kemde-kem...

Tulǵalardy tiriltken

Bilgen adamǵa Orazaq Smaǵulov –qudaı­dyń qazaqqa bergen syıy. Bul kisi kásibı maman retinde halqymyzdyń tarıhı tulǵalarynyń da súıek qurylymyn zerttep, bet-beınesine ǵylymı jańǵyrtpa jasaǵan. Tipti Orekeńniń Esikten tabylǵan «Altyn adamnyń» súıegine ǵylymı saraptama jasap, onyń 20 jastaǵy er adam ekenin anyqtap bergenin kópshilik bile bermeıdi. «Buny qalaı dáleldedińiz?» degen suraǵymyzǵa: «Bastyń mı saýytynyń tabanynda shemirshek saqtalyp qalǵan eken. Shemirshek 25 jastan keıin súıekke aınalady. Soǵan qarap jıyrma jastaǵy jigit dep topshyladym. Al jynysyn jaq súıegi arqyly ajyrattym. О́ıtkeni áıeldiń jaq súıegi joǵary keledi, al mynaý tómen eken».

Sol sııaqty, táýelsizdiktiń alǵashqy jyl­dary Túrkistandaǵy Abylaı jerlengen núkteni monolıt tásilimen qazyp alyp, súıekti Máskeýge alyp baryp, arnaıy laboratorııada zerttegen. Eń áýeli, súıek arqyly hannyń boıyn anyqtaǵan. Shamamen – 166 sm. Bul ólshem, XVIII ǵasyrdyń ekinshi jartysynda qazaq dalasyna júrgizilgen ekspedısııa kezinde hanmen jolyqqan kapıtan Brıahovtyń esteligindegi «Abylaı orta boıly, shymyr deneli adam» degen derekpen saı kelip tur. Bir tańdanarlyq jaǵdaı, hannyń bas súıeginde birde-bir tis joq. Iаǵnı bul sol dáýir dastandarynda kóp aıtylatyn «opyraq Abylaı» tirkesimen úılesip tur. О́ıtkeni, qazaq «opyraq» dep otyz tisi túgel túsip qalǵan adamdy aıtady. Odan keıin hannyń bir aıaq jiligi aýyr soqqydan synyp, shor bolyp bitken. Ǵylymda 50 jasqa deıin synǵan súıek shor bolyp bitetini belgili. Demek Abylaı han 50 jasqa jetpeı jaralanǵan. – Abylaı han jaıly 1758 jyly jaralanǵany jaıly derekti Máskeý arhıvinen taptym jáne 1940 jyly Shyńjańda tóte árippen jazylǵan Abylaı han týraly dastanda hannyń aıaǵynan jaralaǵany týraly derekti kórdim», – dep áńgimesin aıaqtady antropolg aǵamyz.