Ǵadiletshil ǵalym

Jaqsydan – sharapat

«Adamnyń ómiri – ýaqyttan qural­ǵa­ny­men keıbir umytylmas sátterden turady» degen eken shyǵystyń bir oıshyly. Uǵa bilgenge ǵıbratty sátter adam ómirinde kezdeseri haq. Biraq osydan qalaı sabaq aldyń, neni uǵyndyń – másele osynda. Men úshin osyndaı ǵıbratty sáttiń biri – Zardyhan aǵamen kezdeskenim.

 Esikten attap kirgen bette, elshiniń orynbasaryna zar-muńymdy tóktim kep. «Tórt jyl buryn Mońǵolııadan kó­ship keldim. Jumys joq, sendelip qal­dyq. Senderden ne qaıyr nemese ja­ǵa­laspaı jan qalmaıdy degen, álde ashyq kúresý kerek pe...» dedim. Ana beı­baq jypylyqtaıdy kep. Meni birdeme búl­di­re­tin shyǵar dep qymsynyp otyr.

Rasyn aıtsam, bul sózderdi men qaq tórde aqshýlan shashyn qaıyryp tastap, bıik qabaǵyn qaıshylap qoıyp tyńdap otyrǵan, sol zamanda mońǵolııalyq qa­zaq­tardyń ǵana emes kúlli eldiń kóse­mi­ne aınalǵan Zaqańa qaratyp «bul kisi ne aıtar eken» degen oımen boratyp otyr edim. Azdan soń artyma bury­lyp, «Assalaýmaǵaleıkým, Zaqa!» dedim. Kókem­niń kóziniń oty jarq etti. Anaý-mynaý joq tike ketti.

 – Qaraǵym, sen myna eldi búldireıin dep kelip pe ediń, ózderi jańadan erkindik alyp, eńsesin tiktep, jyrtyǵyn jamaı almaı jatsa, sen baryp jaǵasyna jar­mas­paqsyń ba?! Qaıta qazaqqa janyń ashı­tyn jigit bolsań, qoǵamnyń julynyna túsken «quldyq» deıtin jegi qurtty tazalas. Esińde bolsyn, batpandap kirgen pále mysqaldap shyǵatyny tabıǵı zań. Osylaı dep bir qaıyrdy. Odan keıin «osy beıbaq birdeme túsinip otyr ma?» degendeı maǵan tesile qarady da:

– Jasyń neshede? – dedi.

– Otyz birge shyqtym.

– Naǵyz tas shaınap, jalyn búrketin jasta ekensiń, esińdi jı da elińe qyzmet et!

– Mine, meniń jasym 54-ke shyqty. Barlyq jalyndy jastyǵym, qýatty qaı­ra­tym Mońǵolııada ótti. Munda kelgen otyzdaǵy sen de bir, elýden asqan men de bir. Bárin basynan bastaýǵa týra kelip tur. Qaıta sen maǵan qaraǵanda baqyt­ty­syń, atajurtqa jalyndaǵan jasyńda oralyp otyrsyń. Artyq sózdi doǵar, shy­ra­ǵym! Qazaq ekeniń ras bolsa, halqyńa qyz­met qyl! Eń bastysy, baıansyz búlikten alys bol!

Zaqań alyp-qosary joq dál osy­laı dedi.

Bul kezdesý, joǵaryda aıtqanymdaı, táńir buıyrtqan tarıhı sát boldy. Eń bas­ty­sy aǵanyń aqylymen buryn murnyma ısi barmaıtyn «jýrnalıst» degen maman­dyq­ty tańdadym. Qazaqqa qalam qarýymen qyzmet qylaıyn dep sheshtim. Zaqańnyń ásirese «baıansyz búlikten alys bol» degen ósıeti ómirlik ustanymyma aınaldy. Jaqsydan sharapat degen osy shyǵar.

Jalǵyz ul

Áńgimeni áriden bastasam, Zardyhan aǵa bir áýlettiń jalǵyz uly eken. Qansha aıtqanmen eskiniń kózin kórgen, kóneniń sózin bilgen, onyń syrtynda kásibı tarıhshy, suńǵyla saıasatker emes pe, jaryqtyq áýlet shejiresin jaqsy biletin jan edi. Kózi tirisinde: «Meniń besinshi atam Asýbaıdyń zıraty Katonqaraǵaıda, tórtinshi atam Jónbaıdyń zıraty Reseıdiń Taýly Altaı ólkesinde, uly atam Mamyrbaıdyń zıraty Shyńjanda, al týǵan ákem Qınaıattyń súıegi Mońǵolııanyń Qobda aımaǵynda jatyr. О́zime Qazaqstan topyraǵy buıyratyn shyǵar» dep otyratyn. Osy bir derekten «Jazda mal izdegen qazaqtyń, Basy qaıda qalmaǵan» dep ataqty jyraý Shalkıiz babamyz aıtqandaı, bir áýlettiń bir ǵasyr­lyq taǵdyryn ańdaısyz.

Odan keıin bul áýletti ótken ǵasyr ba­syndaǵy «adam aýlaý» naýqany aına­lyp ótpepti. Jónbaıdyń úsh uly: Imanbaı, Imanqul, Imanbet jáne bes ne­me­resi: Táýekel, Túsipjan, Túsipqalı, Muhamedqalı, Muqyrbaılar 1938 jyly ustalyp, 27 shilde kúni Qobdada atylǵan eken. «Atalarymdy jazyqsyz qyrǵan qyzyldyń kósemderi Lenın, Stalınderge eshqashan ishim jylymaıdy» deıtin ǵalym aǵamyz.

Zaqańnyń uly atasy Mamyrbaı bir áýletten jalǵyz tuıaq eken. Odan Qınaıat jalǵyz, Qınaıattan Zardyhan jalǵyz. Qysqasy, úsh atadan úzilmeı kele jatqan kendir arqan sııaqty ǵalym aǵamyz qudaı bergen tórt apaıynyń yǵynda erjetken eken. О́ziniń aıtýynsha, atasy Mamyrbaı 31 jasynda dúnıeden ótip, jetimdiktiń qamyty jalǵyz uly Qınaıattyń moınyna ilinipti. Bul qamyttan Zardyhan da qutylmaǵan. 1947 jyly jeti jasynda anasy Záıithan Taljanqyzy baqıǵa attansa, 15 jasynda (1956 jyly) ákesinen aıyrylǵan.

Zardyhandy aýyldastary «bir áýletten qalǵan jalǵyz tuıaq» dep qadirlegen. Ja­ryq­tyq ózi aıtatyn edi: «Jasym 10-nan asqan kez edi. Aýylymyz Kókserkeniń etegin jaılap otyrǵan. Taýdan qulaǵan tas bulaqtar saı-salany qýalaı aǵyp, oıdaǵy Buıanty ózenine qaraı asyǵa jóńkiledi. Tańmen talasa turǵan aýyl balalary Dýndyqoldyń (Ortaózen) jaǵasyndaǵy kókmaısada asyr salyp oınaımyz. Bir kúni kórshimiz Tursyn Muqauly deıtin azamat jylqydan bir taıdy ustap ákelip, oǵan er salyp júgendep, úıretip jatty. Bala bitken sonyń mańyndamyz. Árkim taıdy bir minip, týlatyp álek. Sodan meniń kezegim keldi. Tursekeń taıdy sýlyqtan basyp ustap tur. Úzeńgige aıaǵymdy sala bergenim sol edi ana jaqtan «toqta» degen daýys estildi. Aınalyp qarasam, Ápen qarııa eken. Mana úıiniń aldynda bizdi qyzyqtap qarap otyrǵan. Túıilip kelip: – Zardyhan shyraǵym, – dedi. – Sen bireýdiń jaǵyz ulysyń, asaý taıǵa minbe! Alda-jalda oqys bolsań Qınaıattyń shańyraǵy ańyryp qalmaı ma degeni. Aqsaqaldyń sózinen keıin taı úıretýshiniń de esine birdeme túskendeı, «Zardyhan, sen renjime, minbegeniń durys» dep máımóńkelep jatty...».

Joǵarydaǵy oqıǵadan biz – qazaq­tyń shańyraq ıesin syılaǵanyn nemese atam qazaq «Jalǵyzdyń jary – Qu­daı» degenindeı, ony boljaýsyz kesir­den qaqqanyn baıqaımyz. Osy oraıda, qazaqtyń kómekeı áýlıesi Buqar jyraýdyń: «Jarlyny jarly demeńiz, Jarly baıǵa teń kelip, Jaılaýǵa jarysa kóshpes demeńiz. Jalǵyzdy jalǵyz demeńiz, Jalǵyz kópke teńelip. Bir ja­han­da soǵysyp, Kegin almas demeńiz» deıtin tolǵaýynyń astarynda ǵumyrdyń tepkisinde shyńdalyp ósken jalǵyzdar myqty bolatyny jaıly baıandalýda. Osyndaı myqtynyń biri – tarıh ǵy­lymdarynyń doktory, professor, Moń­ǵolııa memlekettik ýnıversıtetin jáne Máskeý qoǵamdyq ǵylymdar akademııasyn támamdaǵan bilimdar tulǵa. 1975-1987 jyldary Mońǵolııa kásipodaǵy ortalyq komıtetiniń hatshysy, 1990-1992 jyldary Mońǵolııa úkimeti basshysynyń orynbasary jáne Mońǵolııa Parlamenti tóraǵasynyń orynbasary qyzmetterin atqarǵan. Sonymen qatar Mońǵolııanyń jańa konstıtýsııasyn jáne sol elde júr­­gizilgen saıası-ekonomıkalyq refor­ma­lar­dyń quqyqtyq negizin jasap bergen iri qaıratker – Zardyhan Qınaıatuly ekeni anyq.

Zaqań marqum aıtatyn: 1965 jyly ýnıversıtet bitirip týǵan jerim Qobda aıma­ǵy­nyń ortalyǵy Qobda qalasyna kelip, jarym Qadyhan ekeýimiz alty qanat úı satyp alyp, ony týysqan aǵaıynnyń aýla­syna tiktik. Áýlettiń tútinin óshirmeı, shańyraǵyn kóterip jatqanym jaıly estigen zamandasy ákemniń Rysbek qarııa at ústinde turyp ádeıi:

 – Myna, alty qanat aqboz úı kimdiki?- dep daýysyn kótere sóılep, kún salyp qarap tur eken. Men:

 – Bul naıman Qınaıattyń shańyraǵy, – dedim. Bul sózdi estigen kóne kóz qarııanyń esine neler bir oqıǵa túsken bolýy kerek, janaryn sýlap, batasyn berdi.

Saıasat sahnasynda

Jeti jasynda anasynan, on bes jasynda ákeden aıyrylǵan Zardyhan 1956 jyly Ulanbatyrdyń irgesinde orna­las­qan Nalaıqy deıtin kómir shahtasynda eńbek etip júrgen jezdesi men apaıynyń qolyna baryp turaqtaıdy. Osy kentte orta mektepti bitirip, 1961 jyly Moń­ǵolııa memlekettik ýnıversıtetiniń tarıh fakýltetine oqýǵa túsedi. Oqý bitir­gen soń týǵan jeri Qobda aımaqtyq ákim­shiligine qyzmetke turady. Bul jerde kóp turaqtamaı 28 jasynda ortalyqqa qyz­metke shaqyrylyp, 1975 jyldan bas­tap tapjylmaı 12 jyl Mońǵolııa ká­sipodaǵy ortalyq komıtetiniń hatshysy qyzmetin oıdaǵydaı atqarady. – Osy qyzmette júrip álemniń 30-dan astam elin araladym, - deıtin Zaqań marqum.

О́tken ǵasyrdyń aıaǵynda kúlli álemdi ózgertken qoǵamdyq – saıası oqıǵa KOKP bas hatshy M.Gorbachevtiń bastamasynan júrgizilgen «Qaıta qurý» saıasaty ekenin el biledi. Osy tusta, naqtyraq aıtsaq 1990 jyly buǵan deıin qoıyn qurttap, aıranyn urttap tynysh jatqan mońǵol buqarasy bir top jastardyń ereýildetýimen dúr silkindi. Dál osy topqa baǵyt berip, jón siltep otyrǵan aqylshysy MHRP Ortalyq komıteti janyndaǵy Qoǵamdyq zertteý ǵylymı ınstıtýtynyń bólim meńgerýshisi Zardyhan Qınaıatuly deıtin qazaq eken, dep jalpaq el shýlady.

Osy tusta Mońǵolııanyń eski bıligi ne isterin bilmeı qatty daǵdardy. Burynǵydaı baǵyt siltep otyratyn aqylshysy KPSS ózi basymen qaıǵy. Dál osy bir almaǵaıyp kúnderi Zardyhan Qınaıatuly, naqty aıtsam 1990 jyldyń 16 qańtarynda Moń­ǵol Halyq Partııasynyń bas hatshysy Jambyn Batmýnhtiń kómekshisine telefon shalyp, memleket basshysymen kezdeskisi keletinin málimdeıdi. Ana jaq «ne úshin» dep surap jatpaı «tańerteń saǵat 9.00-de kelińiz» deıdi. Bul tusta Zaqańnyń ustanǵan baǵyty kúlli jurtqa belgili bol­ǵan, ony eshkim attap óte almaıtyn bıik asýǵa aınalyp úlgergen-tin.

Zardyhan aǵa óziniń esteliginde: «Er­teń­gisin saǵat 9.00-de bardym. Bas hatshy orny­nan turyp qol alysqan soń maǵan qarama-qarsy otyrdy. Osylaı 1990 jyly 17 qańtar kúni saǵat 9.30-da bastalǵan kezde­sý, 12.20-ǵa deıin jalǵasty» deıdi. Bul kezdesýde Zaqań bas hatshyǵa elde qa­lyptasqan ahýalǵa baılanysty partııa­nyń platformasyn zamanǵa saı qaıta jasaý jáne konstıtýsııaǵa ózgeris engizý týraly aıtady. Qysqasy, Jambyn Batmýnh Zaqańa «osy isti jumys tobyn quryp óziń atqaryp shyq!» dep buıryq beredi. Sóıtip, Zardyhan Qınaıatulynyń basqarýymen 15 adamnan quralǵan ǵalymdar partııanyń baǵdarlamalyq platformasyn eki aptada jasap shyǵady. Bul qujat taǵy talaı ótkelekten ótip, mamyr aıynda MHRP-nyń kezekten tys sezinde qabyldanady.

Bir tańdanarlyq jaǵdaı: 1924 jyly Mońǵolııanyń alǵashqy quryltaıynda memlekettiń damý platformasy men kons­tıtýsııasyn qazaq Turar Rysqulov jasap berse, arada 76 jyldan keıin jańa­dan qurylǵan demokratııalyq Mońǵol mem­le­ketiniń eń basty quqyqtyq qujatyn taǵy da qazaq jasady.

Osy oqıǵa jaıly Zaqańnyń ózi «1980-1990 jyldardaǵy Mońǵolııa qoǵamy úshin demokratııalyq jańa ózgerister qajettigin teorııa turǵysynan alǵashqy bolyp jarııa etý baqyty maǵan buıyrypty. Muny búgin Mońǵolııada eshkim joqqa shyǵara almaıdy» dep jazsa, demokratııaly Moń­ǵolııanyń tuńǵysh prezıdenti jáne Na­laı­qy kentinde Zardyhan Qınaıatulymen birge bir synypta oqyǵan Pýnsalmaagıın Ochırbat eki jyl buryn Qazaqstandy túgel aralap shyǵyp «Kazahstan ornoor zorchson temdeglel» («Qazaqstan saparynan jazba») kitap jazyp, onysy 2020 jyly Ulanbatyrda jaryq kórgen eken. Osy kitaptyń 31-betinde: «Meniń synyptas dosym Zardyhan Qınaıatuly Mońǵolııada demokratııalyq qozǵalys bastalǵan tusta jastardyń keńesshisine aınaldy jáne jańa konstıtýtsııanyń nusqasyn jobalap qabyldatý isine belsene atsalysqan eńbek sińirgen qaıratker», dep qurmetpen eske alypty.

Al tarıh ǵylymdarynyń doktory, akademık Hangeldi Ábjanov «Egemen Qazaqstan» gazetiniń 2020 jylǵy 10 jel­toqsan kúngi sanynda jarııalanǵan «Q­ı­naıat­ulynyń qubylysy» atty maqala­synda: «Sol jyldary Zaqańnyń sońyna ergen shákirti Sahıagıın Elbegdorj keıin eki márte premer-mınıstr, 2009 jyly prezıdent bolyp saılandy. Ol abyz aqsaqaldy qazir de ustaz tutyp júretin kórinedi» degen paıymyn jazypty. Qalaı desek te, Zardyhan Qınaıatuly ótken ǵasyrda shetel qazaqtary arasynan eń bıik laýazymdy tizgindegen tulǵa retinde tarıhta qaldy.

Atajurtta jalǵasqan ǵumyr

1996 jyly Mońǵolııanyń Qazaq­standaǵy elshiligindegi qyzmeti aıaqtal­ǵan soń aǵamyzdyń aldynda eki tańdaý turdy. Biri Ulanbatyrǵa qaıtyp baryp, úlken qyzmettiń birin tizgindeý. Onda barsa, joq degende bildeı bir ýnıversıtet nemese ınstıtýtqa rektor bolary anyq edi. Tipti sol tusta memleket bıligin qolyna alǵan demokrattar óz kósemi, aqylshysy Zardyhan Qınaıatulyna sóz joq bir mınıs­tr­liktiń tizginin bere salýy da ǵajap emes-tin. Biraq Zaqań oılanyp jatpady. «Endi qalǵan ǵumyrymdy qazaq jerinde ótki­zeıin, buǵan deıin jınaǵan tájirıbem men bilimimdi atajurtyma jumsaıyn». Osyndaı sheshimge keledi.

Marqum aǵamyz ózi aıtatyn: «Elshi­lik­tiń qyzmettik úıin tastap shyqqan soń, ne qyzmet, ne baspanam joq Almatynyń kóshesinde sendelip qaldym. Jalǵyz úmit – qazaqtyń qushaǵyndamyn». Jalpy, mundaı jaǵdaı tek Zaqańnyń ǵana emes 90-jyldary atamekenge oralǵan kez kelgen qazaq bastan keshirgen dúnıe. Sodan baspanasyz qalǵan aǵamyz Dúnıejúzi qazaqtar qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Nursultan Ábishulynyń atyna hat joldaıdy. Mán-jaıǵa qanyqqan prezıdent sol tustaǵy qala ákimi Shalbaı Qulmahanovqa «Máseleni sheshýdi suraımyn» dep buryshtama soǵyp bergen eken. Sóıtip, keshikpeı, «Aqsaı» shaǵyn aýdanynda jańadan salynǵan kóp­qa­batty úıden úsh bólmeli páter buıy­ryp­ty. «Bul óte bir qutty shańyraq boldy. Osy úıde balalarym ósti, nemerelerim er jetti. Atajurtqa kel­gen­nen keıingi azdy-kópti eńbekterim osy úıde jazyldy» deıtin, aǵamyz.

Joǵarydaǵy oqıǵalar jaıly ǵalym óziniń esteliginde: «1994-1998 jyldar asa aýyr kezeń edi ǵoı. Oralman qazaq bylaı tursyn, jergilikti jurttyń óz qoly óz aýzyna jetpeı jatqan tus. Jasym 54-te. Qajyr-qaıratym kete qoımaǵan kez. Bir jyldan asa ýaqyt jumyssyz júrdim. Aǵeke dep jalynyp eshkimniń aldyna barmadym. Negizi jumysym kitap oqý boldy. Mońǵolııada júrip qazaq tarıhynan júıeli bilim ala almadyq. Ondaı múmkindik te bolmady. Osy kemshiliktiń ornyn toltyrdym. Ásirese Qydyrǵalı Jalaıyr, Shoqan Ýálıhanov, Muhamed Haıdar Dýlatı eńbekteri meniń kózimdi ashty. Eń qıyny atajurtyma kelip jumyssyz júrgenim úshin mońǵoldardan uıala bastadym» (Qınaıatuly Z. Kóshpendilik ǵumyr. Almaty: 2010 j. 308-309 b.).

«Ornyna óner-bilim dámin tatý, Jigitke jaraspaıdy qarap jatý, Búgingi kúndi ispen ótkizbeseń, Erteńgi kúnge qıyn jaýap qatý» dep qazaqtyń qara óleńinde aıtylǵandaı, bos jatýdy qolaı kórmegen aǵamyz bir kúni sol kezdegi Qazaqstan Ulttyq ǵylym akademııasynyń prezıdenti V.Shkolnıkke hat jazady. Vladımır Sergeevıch bolsa «Oıbaı, sizdeı ǵalym bizge kerek» dep, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnografııa ınstıtýtyna ji­beredi. Ondaǵy aǵaıyndar qatardaǵy ǵylymı qyzmetker dárejesi boıynsha jumysqa qabyldaıdy. Qujatpen tanysqan ınstıtýttyń kadr bóliminiń mamany Tamara Vasılevna degen hanym: «Siz ǵalym doktory emessiz be, bizdegi tártip boıynsha bas ǵylymı qyzmetker, tipti bolmaǵanda jetekshi ǵalymı qyzmetker bolýyńyz kerek» demeı me, kóp ýaqyt bos júrip qajyǵan aǵamyz: «Dlıa menıa, repatrıanta poka «NS» dostatochno» deıdi de júre beredi. Keshikpeı ǵadiletshil ǵalym bas ǵylymı qyzmetker dárgeıine kóterilip, tipti Ejelgi jáne ortaǵasyrlar tarıhy bóliminiń meńgerýshisi jáne Dıssertasııalyq keńeske múshe bolady.

Osylaı atajurtyna taban tiregen ýaqyttan bastap dúnıeden ótkenge (23 qarasha 2016 jyl) deıingi 20 jylda: «Jy­la­ǵan jyldar shejiresi» (1995), «Mońǵol ústirtin meken etken sońǵy túrki taıpalary: IH-HII ǵasyr» (2001), «Mońǵolııadaǵy qazaqtar: 1-kitap» (2001), «Qazaq memleketi jáne Joshy han» (2004), «Mońǵolııadaǵy qa­zaqtar: 2-kitap» (2007) jáne «Kóshpendilik ǵumyr» (2010) t.b. eńbekteri jaryq kórdi.

Qazirgi qazaqqa serpilis qajet

Zardyhan aǵamyz «Shoqan Ýálıha­nov­tyń eńbegin kóp oqımyn jáne oqyǵan saıyn tyń dúnıege jolyǵamyn» dep otyratyn. Taǵy bir ushyrasqanymda: «Bizdiń zertteýshiler Shoqandy áli tereń túsinbeı júr, bul kisi ǵalamdyq deńgeıge kóterilgen asa úlken ǵalym» dep otyrdy. Sonymen qatar orys oqymystysy Lev Gýmılevtiń «Etnogenez ı bıosfera Zemlı» atty eń­begin aýdaryp-tóńkerýden jalyqpaıtyn. Osy kitaptaǵy: «Árbir demografııalyq oısyraýdyń sońynda ulttyń negizi murat-múddesinen qol úze bastaǵan aýmaqtyq (perıferıınyı) sýbetnostar paıda bolady. Kópshilik jaǵdaıda olardyń tek aty qana qalady. Minez-qulqy basqa qaýym paıda bolady. Ondaı etnos tek órleýdiń serpilis kiltin (passıonarnyı tolchok) tapqanda ǵana ómir súre alady» degen teorııalyq paıymdy qazirgi qazaq halqynyń tarıhı-áleýmettik jaǵdaıyna baılanystyryp bylaı dep tujyrym jasaǵan eken: «Sender el bolamyz, ult bolamyz dep talpynyp jatyrsyzdar, biraq qazaqtyń serpilis kúshi qaıda? Qaısy bireýler ulttyq ıdeologııa qajet deıdi. Menińshe qoldan jasandy ıdeologııa jasaý múmkin emes. Qazaq ıdeo­logııasy bireý, ol ulttyń azattyǵy. Qazir osy ıdeologııa ǵana tiri. Halyqtyń basyna túsken qaıǵy-qasirettiń júgi aýyrlaǵan saıyn azattyq ıdeologııasynyń salmaǵy arta túseri sózsiz. Taǵy bireýler qazaqty qutqaratyn din deıdi. Árıne, ulttyń ult retinde ómir súrýine dinniń áseri bar. Biraq kommýnıster bılegen tusta dindi tamyrynan ajyratyp jiberdi. Osynyń kesirinen keıingi qoǵam musylmandyq taǵylym fılosofııasynan alystap qaldy. Onyń syrtynda, adamı qatynastardyń etıkalyq salt-sanasy men berik qaǵıdalary buzylǵan. Qazirgi qazaq qoǵamynda musylmanshylyq ádebi tolyq ornyǵa almaı otyrǵany osydan. Meniń oıymsha, ultty bir qutqarsa ózindik qoltańbasy bar naǵyz ulttyq qundylyqtar qutqara alady. Ondaı qundylyqtar qataryna, atameken – jer, ana til, ulttyq tarıh, tól óneri men ádebıeti, ózine tán dara minez-qulqy jatady. Osylarǵa jeke-jeke toqtalsam, atameken – jer azǵana latıfýndısterdiń qolynda. Qarapaıym qazaq atameken – jer taǵdyryn sheshýge úles qosa almaıdy. Otandyq tarıhymyzǵa kelsek, onyń jańa tuǵyry qalana bastaǵany qýantady. Biraq aýyl-aýyldyń tarıhy, ata-atanyń kókirek shejiresin jasaý arqyly ár top óz tóbeshigin kúıttep, joǵyn joqtaıtyn ahýal qalyptasatyn túri bar. Myna zamanda tarıhy shashyryp jatqan jurt biz ǵana. Qazaq mundaı bólinip-jarylý tarıhynan eshteńe utpaıdy. Búginde bılik qoldan jasap otyrǵan jasandy birlik bary ras. Bul qashanǵa deıin sozylady... Qazaq aqyl-oıdan kende emes. Onyń kósh basynda Abaı tur. Amal neshik, osy Abaı shyǵarmalaryn jasy kámeletke tolǵan qazaqtyń 10-15 pa­ıyzy ǵana oqıdy eken. Dál qazir qazaqtyń jandúnıesi azan-qazan, dyr-dýman, kópirme sóz, búgin-erteń tas túıin jınalatyn túrimiz joq. Osynyń bárin kórip, bilip otyryp jettik, jetildik dep bórkimizdi aspanǵa atýǵa áli erte. Bul jolymyzda úlken-úlken tosqaýyldar kútip tur. Ýaqyt qazaqtyń basy qashan qosylady dep kútip turmaıdy. Keler ýaqyttan óz nesibemizdi alý úshin qazaq serpilýge tıis» depti.

* * *

Sózimizdi túıindep aıtar bolsaq, Zardyhan Qınaıatuly ótken ǵasyrdyń basynda «Men jastarǵa senemin» dep úmit otyn jaqqan aqyn Maǵjan Jumabaev sekildi, elimizdiń erteńi jastarǵa senip ótken adam. Tipti bul armany jaıly:

Men jastarǵa senemin, bilesiń be?

Daıyn bol eliń úshin kúresýge,

Saı bolsa bilimiń men birligiń,

Keleshek tek senderdiń úlesińde, – dep bastalatyn uzaq tolǵaý jazyp qal­dy­rypty. Jalpy aıtqanda, Zardyhan Qınaıatulynyń búkil ómiri – jurtynyń qamyn jep, ultynyń bolashaǵyn oılaǵysy kelgen jastar úshin úlgi.