El ishinde saqtalǵan Abaı kitaby

Aqańnyń álipbıine deıingi jazýmen hatqa túsirilgen jınaq kezin­de Alash qaıratkeri Álıhan Bókeıhannyń qoldaýymen 1000 danamen jaryq kór­gen eken. Estýimizshe, eli­mizde bul kitaptyń 4 danasy ǵana saq­taýly tur. Hakimniń kitabyn Ertis aýdany ortalyǵynda turatyn ardager ustaz Nurbolat Áýtálipov saqtap kelipti. Jasy 70-ten asqan el aǵasy jádiger atasynan qalǵan dúnıe bolar dep shamalaıdy.

– Bizdiń uly atamyz Álimsúre zamanynda sharýa baǵyp, mal ósir­gen adam bolǵan eken. Al atam Áýtálip 1901 jyly dúnıege kelgen. Atamyz barlyq balasyn oqytyp, saýattaryn ashýǵa talpynypty. О́zi áýeli tóte jazýdy úırenedi. Odan soń qajettilikke oraı latyn qarpin, keıin kırıllısamen jazyp-syzýdy meńger­gen. Osylaısha, ol kisi úsh álip­bıdi oqyp, jaza bilgen eken. Abaı Qunan­baıulynyń kitaby bizdiń shańyraǵymyzǵa qalaı túskenin, qalaı saqtalǵanynan beıhabarmyn. Mektepte 30 jyl ustaz­dyq etip, onyń 15 jylyn dırektor bo­lyp ótkersem de, úıde baǵa jet­­pes qazyna saqtalyp kelgenin bil­meppin. Kitap aıaq astynan tabyldy. Ákem qaıtqan soń ómir boıy saqtap kelgen kitaptary men qoljazbalaryn, qujattaryn aq­taryp otyrsam, osy kitap shyǵa kelgeni. Alǵashqyda arab qarpinde bolǵan soń eski Quran kitaby eken dep oılaǵam. Qolyma alyp, paraqtap otyrǵanda Abaıdyń sýreti kózime ottaı basylsyn! Sóıtip, onyń tegin kitap emes ekenin túsindim. Osydan 7-8 jyl buryn jergilikti ımamǵa kór­setip edim, ol uly aqynnyń ertede shyqqan kitaby dedi. Keıin mýzeıge tapsyramyn ǵoı dep bekinip júrgende hakimniń týǵan elindegi Abaıdyń qoryq-mýzeıinen oblys ortalyǵyna mamandar kel­genin estidim. Alaıda olarmen joly­ǵysýdyń sáti túspedi. Osylaısha, bul qundy dúnıe búginde Buqar jyraý atyndaǵy ádebıet jáne óner mýzeıine buıyryp otyr. Uly aqynymyzdyń kitaby úıde saqtalǵansha, halyqtyń kózaıy­myna aınalsyn, dep sheshim qabyl­dadym, – deıdi Nurbolat aqsaqal.

Kitapty qabyldap alǵan Buqar jyraý atyndaǵy ádebıet jáne óner mýzeıiniń basshysy Erbol Qaıyrov ondaǵy ár óleńniń astyna jyldary jazylyp qoıylǵany sol zamanda qalyptasqan úrdis ekenin atap ótti. Hakimniń 1909 jyly shyqqan kitabynyń muqabasy negizi juqa qaǵazdan jasalypty. Biraq Ertis aýdanynan tabylǵan kitapty erterekte jaqsy kúıde saqtap qalý maqsatynda syrtyna qatty qaǵazdan jasalǵan muqabany tikkeni baıqalady, deıdi ol.

Pavlodar pedagogıkalyq ýnı­versıtetiniń dosenti, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Ádilbek Ámirenovten qundy jádi­gerdi oqyp berýdi suradyq.

– Bul – Abaı Qunanabaıuly­­nyń 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte Ilııas Boraganskıı baspahanasy­nan ba­sylyp shyqqan tuńǵysh óleń­deri men aýdarmalary. Jınaqta Káki­taı jaz­ǵan Abaı ómirbaıany basyl­ǵan. Bul – aqyn jaıyndaǵy alǵash­qy ǵu­­myr­namalyq maǵlumat. Mýzeı qyz­­met­kerleri naǵyz qazyna­nyń ústi­­nen túsken eken, – dep tebirendi ǵalym.

Ádilbek aǵa oqyp bergendeı, muqabada: «Qazaq aqyny Ibra­hım Qunanbaı uǵylynyń óleńi. Bastyrǵan Kákitaı, Týǵraýl Qunan­baı uǵlanlary. S.Peterbýrg. «Vos­tochnaıa elektro – pechatnıa I.Bora­ganskogo», 1909 g.» dep jazylǵan.

– Ilııas myrza Boraganskıı – qyrym tatary, 1852 jyly Baq­sha­saraıda aýqatty otbasynda dúnıege kelgen. Stambulda oqyp, husnı hat (arab kórkem j­a­­zýy) ilimin meńgergen, Peter­býrg ýnıversıtetiniń shyǵys fa­kýltetinde túrki tilderinen dá­ris oqyǵan, husnı hattan sabaq ber­gen, 1893 jyly Peterbýrgte arab árpimen basylatyn tuń­ǵysh musylman baspahanasyn asha­dy. 1905 jyly osy baspahanadan Shoqan Ýálıhanovtyń el ishinen jınap alǵan «Edige» jyryn kitap etip bastyrsa, 1909 jyly Abaı óleńderiniń tuńǵysh jınaǵyn shy­ǵarady. Ilııas Boraganskıı jaıyn­da belgili abaıtanýshy Qaıym Muqamedhanov kóp jyldar izdenip júrip «Semeı tańy» gazetiniń 1971 jylǵy 21 mamyrdaǵy sanyn­da «Qadirli esim, aıaýly eńbek» (Abaı murasyn tuńǵysh kitap etip shyǵarýshy I.Boraganskıı jaıynda) atty maqala jazdy. Maqalada baspager týraly biraz maǵlumat bar. Abaıdyń Sank-Peterbýrgte óleńderiniń basylýyna Álıhan Bókeıhan muryndyq bolǵany týraly derekter keltirilgen. Kákitaı Ysqaqulynyń estelikteri, Abaı murasynyń jınalýy jaıynda, aqyn óleńderin hattap, qoljazba kúıinde búgingi kúnge jetkizgen Múrseıit Bikeulyna qatysty maǵ­lumat alýǵa bolady, – deıdi ol.

Budan bólek, Á.Ámirenov Abaı óleńderiniń tuńǵysh basyly­my­nyń jazý stıli arab qadym jazýy­men berilgenin atap ótti. Jýan oqylatyn sózderde arab tiliniń emfatıkalyq jýan daýyssyz dybystar tańbasymen (ص, ض, ط, ظ) tańbalanaýy, sózdiń anlaýt basyndaǵy e,ı,y, i (álıf+ ıaı), o, ó, u (álıf+ýaý) dybystary­nyń, «ń» dybysynyń (n+k) qos tańbamen jazylýy, «p» dybysyn «b» árpimen, tańbalanýy, qazaq tiline arab-parsy tilinen engen kirme sózderdiń sol tilder­diń fonetıkalyq zańdylyǵymen jazylýy (harakattardyń bolýy) saqtalyp qalǵan. Qazirgi qol­da­nystaǵy birikken sózderdiń bó­lek jazylýy (qalam qas), tynys belgileriniń qoıyl­maýy, qa­tań daýyssyzdan keıin kóptik jalǵa­ýynyń dar, der, ilik septiktiń -dyń, -diń uıańnan bastalatyn nusqasynyń ǵana jalǵanýy jáne taǵy basqalary – qadym jazýy­nyń stıli.

Kitaptyń shyn máninde aqyn­­nyń alǵashqy jınaǵy eke­nin naqtylaı túsý maqsatynda Abaı­­dyń «Jıdebaı-Bórili» mem­le­kettik tarıhı-mádenı jáne áde­bı-memo­rıaldyq mýzeı-qoryǵy dı­rek­torynyń ǵylymı jumystar jó­nin­degi orynbasary Meıramgúl Qaı­ranbaevaǵa habarlastyq. Erbol Qaıyrov jibergen fotosýretti kór­­­gen maman ony rastady.

– Abaı Qunanbaıulynyń 1909 jyly eski qadym jazýymen ba­syl­ǵan bul kóne kitabynyń taralymy nebári 1000 dana bolǵan eken. Al­ǵashqy kitap asa bir qıyndyqpen shyq­qany málim. Oǵan Alash qaı­ratkeri Álıhan Bókeıhan qol­daý ja­saǵan. Sol qazynanyń qazirgi kúni Qazaqstan boıynsha 4 danasy ǵana saqtaýly ekenin bilemin. Onyń úsheýi bizde, bireýi Astanadaǵy Qol­jazbalar jáne sırek kitaptar ult­tyq ortalyǵynda tur. Bizdegi eki kitap­tyń kúıi nashar. Al Kerekýde ta­byl­ǵan besinshi kitaptyń kúıi jaq­­sy kórinedi. Bul alǵashqy kitap – baǵa jetpes qundylyq. Ke­zinde ­qadym jáne tóte jazý­men jazyl­ǵan kóne kitaptar men qol­jazba­lardy keńes ókimeti alǵash orna­ǵan jyl­dary bolshevıkter órtep jiber­gen. Al myna sanaýly kitap­tyń bir ǵasyr­dan astam saqta­lyp, bizdiń zamany­myz­ǵa jetip otyr­ǵany ǵajap dúnıe, – ­dep baǵalady M.Qaıranbaeva.

Atap óterligi, Abaıdyń óz qoly­men jazǵan qoljazbalarynan tek uly Maǵaýııaǵa jazǵan haty (1896 jyly jazylǵan) ǵana saqtalyp qal­ǵan. Al «Qazaqtyń shyǵý tarıhynan birer sóz» atty qoljazbanyń shyn máninde aqynǵa tıesili ekendigi dáleldenbegen.

Meıramgúl Qaıranbaevanyń aıtýyna qaraǵanda, aqynnyń odan keıingi kitaptary 1922 jyly (Tashkent pen Qazanda basylǵan) jáne 1933 jyldary basylady. Alǵashqysyn Ilııas Jansúgirov jınastyrǵan. 1933 jyly shyq­qan kitabyn Muhtar Áýezov tolyq jı­naq etip bastyrǵan. 1945 jyly taǵy úlken jınaǵy shyǵyp, ol 1948 jyly tup-týra qaıta shyǵarylady.

Al Erbol Qaıyrov Halyq jazýshysy Márııam Hakimja­nova­nyń qolǵa alýymen hakimniń tóte jazýmen terilgen kitaby 1957 jy­ly 10 myń danamen basyl­ǵa­nyn baıandady. Ol kitap­tyń par­tııa­sy tolyqtaı Qytaı­daǵy qan­das­tarymyzǵa jóneltilgen.

PAVLODAR