Aýyl qarjy ınstıtýtynsyz damı almaıdy

Jekeshelendirý naýqanynda biz aýyldy qanǵa sińgen qasıetinen alystatyp aldyq. Qazir Qazaqstan halqynyń 40 paıyzy aýylda turady deımiz, al IJО́-degi aýyldyń úlesi 3-aq paıyz. Sonda qalǵan 37 paıyz kimniń paıdasyna jumys istep tur?

Aýyl qarjy ınstıtýtynsyz damı almaıdy. KSRO kezinde aýyl eko­­no­mıkasy memlekettik qor esebi­nen damydy. Bizge sol júıeni qaıta qalypqa keltiretin kez kel­di. Ol úshin jerimizdi tespeı soryp otyrǵan olıgarhtar óziniń paıdasynyń bir bóligin, sondaı-aq shetel asyp ketken qarjynyń bir bóligi sol qorǵa aýdarylǵany durys. Osy qarjy arqyly aýylǵa bankten beriletin nesıeniń paıyzyn jeńildete alamyz.

Aýyl ekonomıkasy banktersiz naryqtyq aınalymǵa enbeıdi. Qarap otyrsaq, sońǵy onjyldyqtarda birde-bir jańa bank ashylǵan joq. Bizde bank týraly zań bar. Biraq zańǵa sáıkes birde-bir bank ashylmaıdy. Buǵan ákimshilik tásilmen tejeý sebep bolyp otyr. Memlekettik maman­dandyrylǵan bankterdi ashýǵa kóp mán bergen jón. Aýyl sharýa­shylyǵy bank salasynan aıdalada, bort syrtynda qalyp qoıdy. Ony bárimiz bilip otyrmyz. Qarjy máselesin nesıelik seriktestik sııaq­ty maıda mekemeler sheshedi dep oıla­dyq. Biraq ýaqyt ótti. Mem­le­ket aýylǵa tek qaǵaz júzinde ǵana bet burdy. Sebebi aýyldy qarjy­lan­dyrý memleketke tıimsiz degen kózqaras basym.

Aýylǵa qatysty sheshilmeı tur­ǵan bir másele – aýa raıyna baıla­nys­ty saqtandyrý. Aýyldy saqtan­dyrý mindetin jekemenshik saqtan­dyrý kompanııalary óz qyzmetine ala­dy degenge sený durys emes. Osy máseleni sheshý úshin úlken memleket­tik saqtandyrý qoryn qurý qajet.

Kvazısektordaǵy qarjy ıns­tıtýttary keıbir toptardyń «jeke ámııany» ekeni aıtylyp ta, jazylyp ta júr. Endi aýylǵa óz quqyǵyn ózine qaıtaratyn kez keldi. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń aýyl­dy damytýǵa baǵyttalǵan mem­le­kettik baǵdarlamasynyń basty operatory da aýyldy qarjylandyratyn bank bolýy kerek.

Memlekettiń úlken qalalarǵa degen yqylasyna eshkim kúmán kel­tire almaıdy. Osy kúnge deıin­gi qabyldanǵan sheshimder qalany damytty, qala endi ashtan óletin kezden ótti.

Qala men aýyldy qatar damytý kerek. О́ndirispen ǵana shektelip qalmaı, aýylǵa kóńil bóletin kez keldi. Qalalardy olarmen irge­les jatqan aýyldardan bólip alyp qaras­tyrýdyń qajeti joq. Bári keshen­­di túrde qamtylýy qajet. My­sa­ly, qalada ashylǵan sút zaýytyna qajetti shıkizat irgedegi aýyldardan jınalýy kerek. Sol sekildi aýylda óndirilgen kókónis, baqsha ónimderi qalada óńdelýi qajet. Osyndaı júıe­lik kerek. Sonda aýyl men qala ara­syndaǵy baılanys jandanady.

Aýyl men qalany jeke-jeke damytýdyń qısynsyzdyǵy sekildi shaǵyn, orta jáne iri bıznesterdiń árqaısysynyń óz qazanynda ǵana qaınaýy durys emes. Aýyl sharýa­shylyǵy memleket ekonomıkasy júıesinde qarastyrylýǵa tıis. Aýyl sharýashylyǵynyń ekonomıkasy – bul ekonomıkanyń barlyq salasyna tikeleı jáne janama yqpal etedi jáne Qazaqstannyń bar­­lyq azamatynyń turaqty, qaýip­sizdikte ómir súrýine jaǵ­daı jasaıdy. Mysaly, aýyl sharýashylyǵynda sheshilmeı júrgen bir másele – jer máselesi jáne ónimderdi saqtandyrý. Jer telimderin maqsatty paıda­­laný túrin ózgertýge ruqsat alý resim­derin jeńildetý, aýylsharýashy­lyq jerlerin paıdalanýǵa turaq­ty túrde monıtorıng júrgizý, bar­lyq paıdalanylmaı jatqan jerdi aldaǵy ýaqytta jekeshelendirý úshin memlekettik qorǵa berý kerek. Qazaqstan Úkimetiniń aralasýymen aýyl sharýashylyǵy mádenıetin qoldaý, saqtandyrý maqsatynda mem­lekettik qor quratyn kez keldi. Bul qor aýyldaǵy bıznesti saqtan­dyrýmen aınalysý kerek.

Naqty aıtar bolsam, saqtandyrý tetigi mynadaı: birinshiden, aýyl sharýashylyǵyn mindetti saqtandyrý memlekettik rezervtik qor arqyly júzege asýy qajet, sonymen qatar, aýyl sharýashylyǵyn jyl basyn­da óndirýshiler óndiriske ket­ken shyǵyndy qosqanda qorǵa saqtan­dyrý salymdaryn aýdarýy kerek. Ekinshiden, saqtandyrý isiniń shynaıy tetigimen jumys istegendikten saqtandyrý sharty boıynsha egin shyqpaǵan jyldary shyǵynǵa ushy­raǵan sharýashylyqtarǵa saqtan­dyrý ústemeaqylary mindetti túrde tólenedi.

Menińshe, aýyldy kóterýge baǵyt­talǵan seń qozǵaldy. Biraq qabyldanatyn sheshimder jońyshqa men arpany, ógiz ben sıyrdy ajyrata almaıtyn jumys toby emes, aýyldyń jaıyn biletin mamandardan jasaqtalýy kerek. Sol kezde ǵana aýyldyń baǵyn ashamyz, kúre tamyryna qan júgirtemiz.

Beısenbek ZIIаBEKOV,

ekonomıst

ALMATY