Tarıf jáne ınvestısııa: tyǵyryqtan shyǵar jol

– Nurlan Nurmuhambetuly, byltyr tabıǵı monopolııalar týraly zańnamany jetildirý boıynsha qandaı jumys júrgizildi?

– Prezıdent ótken jyldyń sońynda «Qazaqstan Respýb­lıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine Memleket basshy­synyń jekelegen tapsyrmalaryn iske asyrý másele­leri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańǵa qol qoıdy. Atalǵan zań sheńberinde Mem­leket basshysynyń tapsyrmalaryn oryndaý maqsatynda «Tabıǵı monopolııalar týraly» zańǵa birqatar túzetý engizildi.

– Ol qandaı túzetýler?

– Túzetýlerge sáıkes rettelip kórsetiletin qyzmetterdi usyný kezinde tehnologııalyq sıkl­de paıdalanylatyn jeliler men nysandardy teńgerimge nemese senimgerlik basqarýǵa alǵan jaǵdaıda tarıfti onyń qoldanylý merzimi aıaqtalǵanǵa deıin ózgertýge bolady. Elektr energetıkasyn mysalǵa ala­ıyq. Atalǵan saladaǵy mańyz­dy áleýmettik problemanyń biri – bıýdjet qarajaty esebinen salynǵan elektr jáne basqa da jelilerdi ustaý jáne paıdala­ný máselesi. Bul faktor tuty­ný­­shy­lardy sapaly jáne senim­di elektrmen jabdyqtaýǵa teris áser etedi jáne ıesiz elektr jeli­leriniń kóbeıýine jol ashady. Zańǵa engiziletin ózge­ris­ter ta­bıǵı monopolııalar sýbek­tileriniń shekken shyǵyndaryn óteýge múmkindik beredi.

Sonymen qatar sıfrlandyrý arqyly tarıf belgileý úderisiniń ashyqtyǵyn art­tyrýǵa múmkin­dik bar. Tarıf qalyptastyrýdyń ashyqtyǵyn qamtama­syz etý maqsatynda tarıftik smetalar men ınvestı­sııalyq baǵdar­lamalardy oryn­daý jáne túzetý boıyn­sha tabıǵı monopo­lııa­lar sýbek­tileriniń esep­terin, beki­tilg­en tarıftik smetany jáne ın­ves­tısııalyq baǵ­dar­lama­ny ózgertý týraly ótinish­ter­di «Mono­polıst» bazasy ar­qyly elekt­rondy formatta jibe­rýge jol ashy­lady. Son­daı-aq sýbekti­lerdiń tarıf­­terin bekitý kezinde áleý­met­tik jeli­lerde qoǵam­dyq tyń­daý­lardyń beınesin saqtaý, on­laın rejimde suraq qoıý múm­kindi­gimen onlaın translıa­sııalaý tá­jirıbesin engizý kózdelip otyr.

Buǵan qosa tabıǵı monopo­lııalar sýbektileriniń ótinimine qosa beriletin qujattar tizbesin ınvestısııalyq baǵdarlamalar sheńberinde nysanaly kórset­kishteri bar jóndeý kartasymen tolyqtyrýǵa múmkindik bar. Tıisti salada basshylyqty júzege asyratyn memlekettik organ nemese jergilikti at­qarý­shy organmen birlesip ınvest­ısııalyq baǵdarlamany bekitýden bas tartý týraly sheshimdi qabyldaýǵa bolady. Sonymen qatar tabıǵı monopolııalar sýbektileriniń halyq­aralyq qarjy uıymdarynyń, Qazaqstannyń Damý bankiniń jáne ekinshi deńgeıli bankterdiń qaryzdaryn tartý jónindegi kredıttik kelisimderdi ýáki­let­ti organmen kelisý mindetin belgileýge bolady. Ýákiletti organ bekitken memlekettik josparlaý júıesiniń qujattaryn iske asyrýǵa baılanysty beki­tilgen ınvestısııalyq baǵ­dar­lama óz­gergen jaǵdaıda tarıfti ózger­týge múmkindik bar.

Sondaı-aq bir qyzmetkerdiń jyldyq statıstıka derekteri negizinde qalyptasqan ekonomı­kalyq qyzmet túrleri boıynsha ortasha aılyq jalaqyny ózgerýge jol ashylady. Jalpy, tabıǵı monopolııalar salasynda 300 myńnan astam adam jumys isteıdi. Osylaısha, bul jańashyldyq saladaǵy kóp ju­mysshyny qamtymaq. О́z keze­ginde, kásiporyndar qyzme­tiniń tıimdiligi quzyretti jáne bilikti qyzmetkerlerge baılanysty bolmaq. Qazirgi ýaqytta qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes tarıf belgileý saıasaty jáne shyǵyndardy tikeleı esepke alý respýblıkanyń áleýmettik-ekonomıkalyq damý boljamy men kórsetkishterin (ınflıasııa) eskere otyryp júrgiziledi. Shekti tarıf 5 jáne odan da kóp jylǵa bekitiledi. Osy­laısha, jalaqynyń tómen­digi kadrlardyń jıi aýysýyna ákeledi. Bul óz kezeginde usy­nylatyn rettelip kórseti­letin qyzmetterdiń sapasyn tómendetedi.

– Bıyl qandaı jumystar qolǵa alynbaq?

– Memleket basshysynyń 2022 jylǵy 1 qyrkúıektegi «Ádiletti memleket. Birtutas ult. Berekeli qoǵam» atty Qazaqstan halqyna Joldaýyn iske asyrý jónindegi Jalpy­ulttyq is-sharalar josparynda «Tarıfti ınvestısııaǵa aıyrbastaý» jańa tarıf saıa­satyna kóshýdi qamtamasyz etý kóz­delgen. Tıisinshe, osy saıasatty júzege asyrý boıynsha «Tabıǵı monopolııalar týraly» zańǵa ózgerister men tolyq­tyrýlar engizý josparlanyp otyr. «Tarıfti ınvestısııaǵa aıyr­bastaý» degen jańa tarıf saıasatyna kóshý kezinde birshama jumys tyndyrylýǵa tıis. Atap aıtqanda, ınfraqurylymǵa ınvestısııanyń aıtarlyqtaı bóligin tarıftiń emes, óz qar­jysynyń esebinen salý bóli­ginde monopolısterdiń qarsy min­dettemeleri engiziledi. О́n­dirýshi qýattardyń, elektrmen jabdyqtaý, jylý kommýnıkasııalary jelileriniń jáne sý qubyry jelileriniń tozý kórsetkishin birtindep keminde 15 paıyzǵa tómendetý josparlanyp otyr. Kásiporyndarda ınnovasııa­lyq sheshimderdi engizý jáne jabdyqtardy jań­ǵyr­tý úshin pármendi ynta­lan­dyrý kózdel­mek. Tabys­tyń bel­gili bir úlesin monopolıs­tiń ıeliginde qaldyrý jospar­lanǵan. Shyǵyndardyń bir bóligi óndiristik personaldyń eńbekaqysyn arttyrýǵa, jedel jóndeý jumystaryn júr­gizýge jáne taǵy da basqa baǵyt­tarǵa jumsalǵan jaǵdaıda monopolıstiń olardy tarıftik smetanyń ártúrli baptary arasynda óz betinshe qaıta bólý múmkindigi qarastyrylmaq.

–  Qalaı desek te, bıyl ta­bı­ǵı monopolııalar sýbektileri­niń tarıfteri kóteriledi. Bul el turǵyndarynyń qarjylyq jaǵdaıyna qalaı áser etedi dep oılaısyz?

– Aldymen tarıfterdiń dınamıkasyna toqtalǵan durys. Eger 2023 jylǵy qańtardy 2022 jylǵy qańtarmen salystyratyn bolsaq, onda kommýnaldyq qyzmetterdiń tarıfteri orta eseppen ınflıasııa deńgeıinde ósti. Iаǵnı jalpy ósim shamaly boldy. О́ıtkeni 2022 jyldyń birinshi jartyjyldyǵynda halyqqa arnalǵan tarıfterdiń ósýine moratorıı jarııalandy. Tıisinshe, júzden astam mono­polııa sýbektisiniń tarıf­teri túzetildi. Bul halyq úshin 3,2 mlrd teńgeni únemdeýge múm­kindik berdi. Bıyl kútiletin ósimge keletin bolsaq, tarıf­ter­diń ósýine áser etetin eki faktordy atap ótý kerek. Birin­shisi – elektr energııasyn óndirý baǵasynyń ósýi. Bul stansalarda jańa qýattar óndirýge jáne qolda bar tapshylyqty azaıtýǵa múmkindik beredi. Ekinshi faktor zańǵa sáıkes engiziletin ınnovasııalarǵa baılanysty. Bul birinshi kezekte ınjenerlik ınfraqurylymnyń tozýyn azaıtýǵa, tabıǵı monopo­lııalar sala­syndaǵy qyzmet­kerlerdiń jalaqysyn arttyrýǵa, ıesiz jeli­lerge jumsalatyn shy­ǵys­tardy óteýge qatysty. Qazir biz jelilerdiń tozý deńgeıiniń artqanyn baıqap otyrmyz. Bul usynylatyn kommýnaldyq qyz­metterdiń sapasy men senim­diligine áser etedi.

Jyl endi bastaldy. Ázirge tarıfterdiń belgili bir ósýi týraly aıtý erterek. О́ıtkeni ár­bir jaǵdaı ınjenerlik ınfra­qurylymnyń tehnıka­lyq jaǵ­daıyna jáne óńirler­degi áleý­mettik-ekonomıkalyq jaǵdaıǵa baılanysty jeke qaralatyn bolady. Sondaı-aq bul tabıǵı monopolııalar sýbektileriniń ótinimderin berýge baılanysty jáne biz olardyń deńgeıinen shyǵatyn bolamyz. О́tinimder birtindep kelip túsedi jáne tarıfterdiń ósýi «Tabıǵı monopolııalar týraly» zań aıasynda qabyldanǵan jańalyqtarǵa baılanysty bolady. Tarıfterdiń qashan kóteriletini ótinish berýge baılanysty. Dese de bizdiń boljam bo­ıynsha, tarıfterdiń ósýi energııa óndirýshi uıymdardaǵy baǵanyń ósýine, jelilerdiń tozý deńgeıine, óńirdiń qajettiligine jáne tabıǵı monopolııalar sýbektileriniń ótinimderine baılanysty ortasha eseppen 10-20 paıyzdy quraýy múmkin. Olardyń barlyǵy áli qaraýǵa túsken joq. Bul rette birden 2-3 ese arttyrýǵa jol bermeý úshin tarıf­terdiń ósýi 2029 jylǵa deıin kezeń-kezeńimen júrgizi­ledi. Biz tutyný­shylardyń áleýmettik jáne ekonomıkalyq jaǵdaıyna nazar aýdaramyz.

Áńgimelesken

Farhat QAIRATULY,

«Egemen Qazaqstan»