Jańa baǵyt

AQSh-tyń áıgili prezıdenti Fran­klın Delano Rýzvelt eli «Uly dep­ressııaǵa» ushyraǵan eń aýyr kezeńde bılikke keldi. Amerıka bul kezde aýyr ekonomıkalyq daǵdarysty bastan keshirip, halqy kedeılikten tıtyqtap ketken edi. Bul kezde ashtyq, tonaý, óz-ózine qol salý jaǵdaılary kúndelikti qubylys bolatyn. Osyndaı qurdymǵa ketip bara jatqan AQSh-ty F.Rýzvelt prezıdent bolǵan qysqa merzimde-aq aıaǵynan tik turǵyzǵany tarıhtan belgili.

Ol bılikke kelgen soń ekonomıkany qalpyna keltirýdiń «Jańa baǵy­tyn» jarııalap, memleketin depres­­sııa men daǵdarystan sátti alyp shyqty. Onyń reformalary negizi­nen daǵdarys kezinde ashtyqqa ushyra­ǵandar men jumyssyzdarǵa kómek kór­setýge, bank júıesin retteýge, aýyl­sharýashylyq ónimderin óndirýdi mem­lekettik baqy­laýǵa alýǵa, áleýmettik qamsyz­dan­dyrýǵa, eńbek naryǵyn retteýge, salyq salýǵa baǵyttaldy. Rýzvelt­tiń jyl­dam jetis­tikterge jetýine kezek kút­tir­mes shuǵyl ári tıimdi refor­ma­lar­­dyń júze­ge asyrylýy sebep boldy.

Sol tárizdi Q.Toqaev ta Qazaqstan­nyń ishki jaǵdaıy ábden shıelenisken, al syrtqy saıasatta jańa syn-qaterler týyndaǵan kúrdeli kezeńde bılik basyna keldi. Qazaqstan halqy sońǵy 30 jylda eldiń ekonomıkasyna munaı men gazdan, sheteldik ınves­tısııalardan mıllıardtap qar­jy túsip jatqanymen, kedeılengen adam­dardyń sany arta tústi. Qoǵamdaǵy jap­paı narazylyq derti aqyry 2022 jy­ly qań­tarda syrtqa lap etip shyǵa keldi.

Osyndaı kúrdeli ýaqytta Q.Toqaev Qazaqstandy saıası jáne ekonomıkalyq jańǵyrtý jolynda batyl qadamdar­ǵa kirisip ketken edi. Q.Toqaev prezıdent bolǵannan keıin aldyńǵy kezekte «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qaǵıdasyn ustanýdyń asa mańyzdy ekenin eskertip, sheneýnikterden osy qaǵıdany saqtaýdy talap etti. Osy qaǵıdany júzege asyrý jáne ishki saıa­satta ketken olqylyqtardy túzeý úshin Prezıdent Ulttyq qoǵamdyq senim keńesiniń otyrysyn shaqyrdy. Keńes alǵash qurylǵan kúnnen bastap tıimdi pikirtalas ortalyǵyna aınalyp, kóptegen ıgi bastamany dúnıege ákeldi. Osyndaı bastamalardy júzege asyrý úshin 90-nan astam normatıvtik-quqyqtyq akt qabyldanǵan eken. Keńes óz qyzmetin ınklıýzıvti, ashyq jáne júıeli júrgizý arqyly halyqpen tıimdi ári jańasha baılanys jasaý tájirıbesin qalyptastyrdy. Osylaısha, bılik pen halyq arasyndaǵy dıalog jańa satyǵa kóterildi.

Halyqpen tıimdi ári jańasha baılanys jasaýdyń taǵy bir qadamy – Ulytaý jerinde Ulttyq quryltaıdy shaqyrý boldy. Ulttyq quryltaıdyń shaqy­rylýy – elimizdiń rýhanı ómirin­degi eleýli jáne qyzý talqyǵa túsken oqı­ǵalardyń biri sanaldy. Oǵan Qu­ryl­taıdy ótkizgen orny men qatysýshy­lardyń sanaty da sebepshi boldy. Quryltaıdyń basty maqsaty – jańa ıdeıalar men jasampaz qadamdar arqyly ult birligin nyǵaıtý.

Osy dıalog alańyna elimizdiń túpkir-túpkirinen qoǵam belsendileri qatysyp, munda da tyń usynystar men halyqtyń muń-muqtajyn tyńdaýǵa múm­kindik týdy. Prezı­dent Quryl­taı kezinde onyń qazaq tarıhyn­daǵy mańyzdylyǵyna toqtala kele: «Qazaq dalasynda el taǵdyry sheshilgen tarıhı oryndar az emes. Ulytaýdan bólek, Ordabasy, Mártóbe, Kúltóbe sııaqty qasterli jerlerimiz bar. Men kelesi basqosýdy kıeli Túrkistanda ótkizýdi usynamyn. Quryltaıdyń ár aımaqta ótýi sol óńirdiń damýyna ser­pin beredi», dep oıyn túıindedi.

Tarıhı oryndar demekshi, Q.Toqaev prezıdent bolǵan alǵashqy aıda-aq uly oıshyl, aqyn Abaı Qunanbaıulynyń týǵan jerine baryp, taǵzym etkeni barshamyzǵa aıan. Sol sapar barysynda ol Abaıdyń «Jıdebaı-Bórili» memlekettik tarıhı-mádenı jáne ádebı-memorıaldyq mýzeı-qoryǵynyń Semeı qalasyndaǵy Bas mýzeı ǵımaratyn jóndeý, mýzeıdiń ekspozısııasyn jańartý, Jıdebaı jerindegi tarıhı nysandarǵa ǵylymı-restavrasııalyq jumystar júrgizý jóninde tapsyrma berdi. Nátıjesinde, jyldar boıy jóndeý kórmegen uly aqynnyń mýzeıi adam tanymastaı ózgerip, Abaı men Shákárim keseneleri jańǵyrtyldy.

Jalpy, Prezıdent tarıhı ádildik ornatýdy urpaq aldyndaǵy úlken paryz ári mańyzdy jumys dep esepteıdi. Máselen, ol 2020 jylǵy 24 qarashadaǵy Jarlyǵymen Saıası qýǵyn-súrgin qur­bandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııany quryp, saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn zańdyq jáne saıası turǵydan odan ári aqtaý isine jol ashyp berdi. Keıinnen bul komıssııanyń óńirlik bólimsheleri de qurylyp, quramynda memlekettik organdardyń basshylary, qoǵamdyq uıymdardyń ókilderi, ǵalymdary bar top búginde aýqymdy is-sharalardy atqarý ústinde.

Budan bólek, patrıotızmdi kúsheıtý, rýhanı qundylyqtar men tarıhı sanany jańǵyrtý tárizdi qoǵamnyń ózekti máselelerin qozǵaǵan Prezıdenttiń «Táýelsizdik bárinen qymbat» maqa­lasy aýqymdy baǵdarlamalyq maqa­laǵa aınaldy desek bolady. Bul maqa­la­da ol «Biz kezinde elge qyzmet etýdiń ozyq úlgisin kórsetken Alash qaırat­kerlerinen taǵylym alamyz. Olar ótken ǵasyrdyń basynda táýelsizdik ıdeıa­laryn halyq arasynda dáripteýge zor eńbek sińirip, azattyq jolynda qur­ban boldy. Táýelsizdigimizdiń mereı­toıy aıasynda osyndaı birtýar tulǵa­lardy eske alyp, olardyń murasyn jastarymyzǵa jáne búkil álemge pash etýimiz kerek» degen bolatyn.

Elimizdiń táýelsizdik alǵanyna kóp jyl tolsa da, Alash qaıratkerlerin ulyqtaý óz dárejesinde júrdi dep aıta almaı­myz. Sonyń mysaly, osydan 10-15 jyl buryn Semeı qalasynda josparlanǵan Alash qaıratkerlerine arnalǵan moný­menttiń ornatylmaı qalǵany. Bul jobaǵa memleket esebinen sol kezde qarjy qarastyrylǵanymen, keıin­nen atqarýshy bıliktiń ony túrli sebepterimen júzege asyrmaı tastaǵany kópshiliktiń áli esinde.

Sol tárizdi 30 jyl ishinde Alash qaıratkerleriniń eline sińirgen eren erlikterin, sonyń ishinde olardyń 1920 jyldary Qazaqstannyń shekaralaryn mejeleý isine belsene qatysyp, terrıtorııalyq tutastyqty saqtaýǵa ólsheýsiz úles qosqany laıyqty deń­geı­de aıtylmaı keldi. Kerisinshe, Qa­zaq­­stan­nyń terrıtorııalyq tutasty­ǵy­­nyń saqtalyp qalýy táýelsizdik alǵan­nan keıingi saıasattyń jemisi ǵana degen jańsaq pikirge basymdyq berildi.

Árıne, atalǵan tulǵalardy ulyqtaý maqsatynda elimizde osyǵan deıin qan­shama ǵylymı joba men zertteý júr­gizilgenin, kitaptar jaryqqa shyq­qanyn, jeke-jeke músinderi or­na­tylǵanyn, olardyń mereıtoılary, shyǵarmashylyq keshteri atalyp ótkenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Bul jerde áńgime Alash qaı­ratkerleriniń qyzmetine bılik tarapynan durys baǵanyń berilmeýinde jáne olardyń jan-jaqty ári júıeli túrde nasıhattalmaýynda bolyp otyr.

Tarıhı ádildik demekshi, burynǵy Qapshaǵaı qalasyna áıgili memleket qaıratkeri, Qazaqstan tarıhynda úlken orny bar birtýar tarıhı tulǵa – Din­mu­ha­med Qonaev esimin berý de osy tarı­hı ádil­dikti ornatýdyń kórinisi. Prezıdentimiz ótken jy­ly tek qalanyń atyn ózgertýmen shek­telmeı, jańa oblystardyń paıda bo­lyp, tarıhı ataýlarmen (mysaly Uly­taý, Jetisý) atalýyna da yqpal etti.

Zaman aǵymynyń tez ózgerýinen jáne ekonomıka men qoǵamda bastalǵan toqyraýdan sharshaǵan halyq Q.Toqaevtan jańashyldyqty kútkeni belgili. Osyǵan sáıkes pre­zı­denttik bılikke kiriskennen keıin Q.Toqaev memleketti damy­týdyń jańa kezeńine ótýdi qaras­tyratyn úlken reformalarǵa basymdyq beretinin ańǵartty. Kópten kútken saıası refor­malardyń bastalýy kópshiliktiń kókiregindegi jarqyn bolashaqqa degen senimdi nyǵaıta tústi. Aýqymdy saıası reformalardyń júzege asyrylýyna, ásirese 2022 jyly 5 maýsymda ótkizilgen respýblıkalyq referendým negiz boldy. Konstıtýsııaǵa asa mańyzdy túzetýler engizý maqsatynda ótken referendým elimizdegi saıası jáne ekonomıkalyq reformalardyń qarqynyn kúsheıtip, ádilettilikke súıengen Jańa Qazaqstandy qurýdyń alǵyshartyn jasady.

Konstıtýsııalyq túzetýlerdiń ishin­de bılikti monopolızasııalaý qaýpin aı­tar­­lyqtaı azaıtý qarastyrylyp, Pre­­zıdentti bir merzimge ǵana saılaý nor­­masy engizildi. Sot júıesin reformalaý aıasynda qazirgi ýaqytta barlyq deń­geıdegi sottardyń jumysyn jetil­dirý jedel qolǵa alynýda. Bıyldan bas­tap Kons­tıtýsııalyq sot óz qyzmetine kiristi.

Referendým qorytyndysy bizdiń memlekettigimizdiń tarıhynda jańa dáýir bastalǵanyn, barlyq salada túbegeıli oń ózgeristerdi jasaýǵa daıyn ekenin, halyqtyń saıası kózqarasynyń jańa sapaǵa kóterilgenin kórsetti. Sondaı-aq bul Jańa Qazaqstan qurý jolyndaǵy el damýynyń jańa kezeńge aıaq basqanyn bildirdi. Prezıdent óz sózinde «Jańa Qazaqstan degenimiz – eń aldymen, qundylyqtardyń jańarýy» degen pikir bildirdi.

Jalpy alǵanda, Konstıtýsııalyq reformalar saıası júıeniń tepe-teńdigin ornyqtyrýdy, halqymyzdyń memleketti basqarý isine qatysýyna mol múmkindik týǵyzýdy kózdeıdi.

Saıası reformalar shyn máninde elimizde buryn-sońdy bolmaǵan ózgeris­terdi alyp keldi. Sol tárizdi beı­bit jı­nalystar týraly jańa zańnyń qa­byl­danýy, partııalardy tirkeý rásimin jeńildetý, partııalyq saılaý tizim­derindegi áıelder men jastarǵa mindetti 30 paıyzdyq kvota qarastyrý jáne t.b. saıasattaǵy jańashyldyqtar elimizde jańa saıası mádenıettiń tamyr jaıýyna, qoǵamdaǵy ózara jaýapkershilik pen senimniń artýyna jol ashty. 

Qazirgi ýaqytta saıası reformalarmen qatar, elimizdiń ekonomıkasynda da úlken ózgeris júrip jatyr. Solardyń ishinde qoldan jasalǵan monopolııalardy túbegeıli joıyp, sybaılas jemqorlyqqa tosqaýyl qoıýdyń mańyzdylyǵyna erekshe mán berilip keledi. Buǵan deıin elimizdiń ekonomıkalyq resýrstary shaǵyn ǵana toptyń qolyna shoǵyrlanǵany jáne zańnamalarymyzda olarǵa artyq­shylyq berilgeni anyqtalyp jatyr. Qazirgi ýaqytta Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha Úkimet elden zańsyz shyǵarylǵan barlyq aktıvti qaıtaryp, ádildikti qalpyna keltirý úshin tıisti jumysty bastap ketti. Qaıtarylǵan barlyq qarajatty aza­mat­tardyń ıgiligine jumsaýǵa, ıaǵnı joǵary tehnologııaly óndiris oryndaryn ashýǵa, mektepter men aýrýhanalar salýǵa, áleýmettik jobalardy júzege asyrýǵa paıdalanýǵa pármen berildi.

Prezıdentimiz erekshe mán berip otyrǵan ekonomıkanyń basym baǵyt­­tarynyń biri – aýyldyq jerler­di damytý. Osy mindetti oryndaý maq­satynda Mem­leket basshysy jańa prezıdenttik mer­zimge kirisýdi «Aýyl­dy damytý máselesi týraly» Jar­lyqqa qol qoıý­men bastady. Osy qujat arqyly Úki­met­ke aýyldy damytýdyń 5 jylǵa arnal­ǵan naqty josparyn ázirleý tapsyryldy.

Memleket basshysynyń 2022 jylǵy 1 qyrkúıektegi Qazaq­stan halqyna Joldaýynda jańa ekono­mıkalyq baǵdardyń basty basym­dyqtary kórsetildi. Olar: jeke kásip­kerlik bastamalardy yntalandyrý, báse­kelestikti damytý, ıaǵnı bárine bir­deı múmkindik berý, sondaı-aq ulttyq tabysty ádil bólý.

Atalǵan reformalar aıasynda al­daǵy ýaqytta «Ulttyq qor – bala­lar­ǵa» atty jańa baǵdarlama júzege asy­ry­lady. Oǵan sáıkes Ulttyq qordyń jyl saıynǵy ınvestısııalyq taby­sy­nyń 50 paıyzy balalardyń arnaý­ly jınaqtaýshy esepshotyna aýdaryl­maq. Osylaısha, árbir otbasy elimiz paıdalanyp jatqan ulttyq baılyqtyń ıgiligin kóretin bolady.

Elimizde tólem qabilettiligi tómen jeke tulǵalardyń da máselesin sheshý kún tártibine engizildi. Mysaly, «Qazaq­stan Respýblıkasy azamat­tary­­nyń tólem qabilettiligin qalpyna kel­tirý jáne bankrottyǵy týraly» zańǵa qol qoıylyp, qoǵamnyń osal toptaryn qoldaý úshin taǵy bir ıgi shara jasaldy. Bul zań negizinen azamattar­dyń kredı­torlardyń talaptaryn to­lyq kólem­de qanaǵattandyrýǵa qabilet­siz bolý jáne tólem qabilettiligin qal­py­­na keltirý rásimderin retteý­ge baǵyt­­­talǵan. Buǵan deıin Prezı­dent Q.Toqaevt­yń bir­qatar áleýmettik sanat­taǵy aza­mat­tar­dyń qaryz júktemesin jeńildetý jónin­de Jarlyqqa qol qoı­ǵany jáne so­nyń nátı­jesinde halyq­tyń bankke bere­shek­teri azaıtylǵany kópshiliktiń esinde.

Árıne, joǵaryda atalǵan tulǵa­lardyń saıa­sattarynan uqsastyq­tarmen qatar, erekshelikterdi de kóptep tabýǵa bolady. Sebebi olardyń arasyn ǵasyrǵa jýyq ýaqyt pen zamany týdyrǵan syn-qaterlerdiń ártúrliligi bólip tur. Solaı desek te, el basyna kún týyp, mem­lekettiń taǵdyry qyl ústinde tur­ǵan­­da eki prezıdent te myqty saıasat­ker­lerge tán qaısar minez ben úl­ken saıa­sı erik-jiger kórsetip, batyl qadam­dar men táýekelderge bardy. Bul – endi jaı fakti emes, sonymen birge tarıh.

F.D.Rýzvelt sheber saıasaty arqy­ly halyqtyń úlken senimine ıe bolyp, prezıdenttik saılaýda 4 ret jeńis­ke jetkeni belgili. Q.Toqaev ta ábden oılastyrylǵan, mańyzy zor refor­malardyń, sondaı-aq keshegi Qańtar oqıǵasy kezindegi alasapyranda batyl áreketke baryp, shuǵyl sheshim qabyldaýynyń arqasynda halyqtyń aldynda aıtarlyqtaı abyroı-bedelge ıe boldy. Ony biz 2022 jylǵy pre­zı­denttik saılaýda halyqtyń 81,3% da­ýysyna jáne maýsymdaǵy referen­dýmda daýys berýshilerdiń 77,1% daýy­syna ıe bolýynan kórdik.

Q.Toqaevtyń qazir­gi saıasatyn «Qytaı reformalary­nyń atasy» Den Sıaopınniń saıasatymen de salystyrýǵa ábden bolady. Sebebi Den Sıaopınge ózine deıingi Qytaı bıleýshisi Mao Szedýnnyń saıasat­ta jibergen úlken qatelikteri men bylyq­tary mura bolyp qalǵanyna qaramas­tan, ol elindegi áleýmettik, saıası jáne ekonomıkalyq júıe­lerdi aı­tar­lyqtaı úlken ózgeris­ke ushy­rat­ty. Den Sıaopınniń saıasatynan ke­ıin Qy­taı­dyń turaqty damý jolyna túskeni bar­sha­myzǵa málim. Den Sıao­pın óz saıasatyn QHR-dyń negizin qa­laý­shysynyń esimin mansuqtamaı-aq, baıyp­ty ári dáıekti túrde júrgizip, Qytaı­dy mol tabysqa jetkizip, kele­shek urpaqqa jaqsy úlgi-ónege kórsetti.

Alashorda kósemi Álıhan Bókeıhan: «Tarıh – túzýliktiń kitaby, tirshilikte jolbasshy» dep jazǵandaı, ótkenniń ónegeli tarıhyn zerdelep, odan tálim alyp, ony ómirde qoldana alǵan halyq ta, bıleýshi de óz baǵytynan eshqashan jańylmaıdy.

Álibek KÚZERBAEV,

mádenıettanýshy