Jahandy jaýlaǵan «sıntetıka»

Aıtalyq, sıntetıkalyq esirtkiniń bir túri – metamfetamınniń zańsyz aınalym geografııasy 2016-2020 jyldary ájeptáýir ulǵaıǵan. Aınaldyrǵan tórt jylda esirtkiniń bul túri 117 elden tabylǵan. Bul kórsetkish 2006-2010 jyldary 84 eldi qamtyǵan eken. Sonda alty jylda bul kesel 33 elge tamyryn jaıyp úlgergen. Sóıtip, 2010 jyldan 2020 jyl aralyǵynda tárkilengen metamfetamınniń kólemi bes esege jetken eken. Bul sandar sıntetıkalyq esirtkiniń álemdi sharlap ketkenin bildirse kerek-ti. Eń ókinishtisi, bul qorqynyshty keseldiń «qarmaǵynda» Qazaqstan da bar.

Álemge tóngen qaýip

«Aýrýyn jasyrǵan óledi». Sondyq­tan jasyrary joq, sıntetıkalyq esirtki álem turmaq, qazir Qazaqstannyń ár qalasyna tarap jatyr. Kúnde bolmasa da ony taratýshylar men jasaýshy­lar jıi ustalyp ta júr. Bul keselmen kúres bir sát te toqtaǵan emes. Má­se­le kúres kúsheıgen saıyn, onyń óńin ózger­tip shyǵýynda bolyp tur. BUU-nyń dereginshe, álemde aptasyna bir sıntetıkalyq esirtki «dúnıege ke­le­di» eken. Iаǵnı bul – narkoekonomıka nary­ǵynyń «barondary» zańnamada joq jańa esirtki túrin jasap shyǵaryp jatyr degen sóz.

BUU-nyń aıtýynsha, elder arasyndaǵy kıkiljińder men zań tolyqtaı ústemdik qura almaǵan ýaqytta narkoekonomıka «gúldene» beredi. О́ıtkeni kıkiljińder sıntetıkalyq esirtkini shyǵarýǵa yqpal etetin kórinedi.

Ońtústik Amerıkada metamfetamındi tárkileý aldyńǵy jylmen salystyrǵanda byltyr 7 paıyzǵa ósse, Ońtústik-Shy­ǵys Azııada ol 30 paıyzǵa artypty. BUU málimdeýinshe, bul da rekordtyq kórsetkish. Al metamfetamınniń tárki­lenýi Ońtústik-Batys Azııada 50 paıyzdy kórsetken. Alaıda bul Ortalyq Azııany aınalyp ótti degendi bildirmeıdi.

Mysaly, Ishki ister mınıstrliginiń ashyq resýrstaǵy deregine kóz salsaq, byltyr el ishinde zańsyz aınalymdaǵy 12 tonna esirtki alynǵan bolsa, onyń 212 tonnasy – sıntetıkalyq esirtki. Byltyr esirtkiniń 36 zerthanasy joıylyp, 43 arnasy áshkerelengen. Sondaı-aq esirtkini jarnamalaǵan 1 900 saıt jabyldy. Nebári 19 mıllıon halqy bar elimiz úshin bul az «kórsetkish» emes.

Bul kúni sıntetıkalyq esirtki bir ǵana otbasynyń problemasy deýge kelmeıdi. Ol otbasy aıasynan áldeqashan shyǵyp ketken. Sońǵy jyldardaǵy esirtkiniń shekten tys taralýy ony mem­lekettik deńgeıdegi másele qataryna «jet­kizdi». Sol sebepti el Prezıdenti «kúres­tiń jalpyulttyq bolýǵa tıistigin» atap kórsetti. Áıtpese, bir ǵana eldiń sheńberinde tunshyqpaǵan tajal toqtar emes. Tipti jas ataýlyny jappaı jalmaıtyn ertegidegi jeti basty aıdaharǵa aınalǵan.

«Sıntetıkalyq esirtki tutynatyn­dardyń kóbeıýi ult saýlyǵyna zor qaýip tóndirýde. Qazirgi ahýal óte kúrdeli, sońǵy úsh jylda tárkilengen «sıntetıkanyń» kólemi 10 ese artqan. Ýaqyt ótken saıyn mundaı esirtki arzan ári qoljetimdi bola bastady. Nashaqorlar ony áleýmettik jeli men túrli messendjer arqyly emin-erkin satyp alyp jatyr. Esirtkini, tipti úıge ákep beretinder bar. Bul – asa qaýipti ári aýqymdy áleýmettik kesel.

Sıntetıkalyq esirtkini óndirýge jáne taratýǵa qarsy kúres jalpyulttyq deńgeıde júrgizilýge tıis. Sondyqtan Nashaqorlyqpen jáne esirtki saýdasymen kúresýdiń keshendi josparyn ázirleý qajet», dedi Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan halqyna Joldaýynda.

Prezıdent tapsyrmasy boıynsha Ishki ister mınıstrligi esirtkimen kúres týraly keshendi jospar da ázirledi. Osyǵan deıin de sıntetıkalyq esirtki taratqany úshin qylmystyq jaýapkershilik kúsheıtilgeni belgili. Atap aıtqanda, sıntetıkalyq esirtki tiziliminiń qatary taǵy 11 jańa túrimen, 17 esirtki zatymen tolyqty. Oǵan qosa, burǵynǵydaı birneshe gramm emes, bir gramm sıntetıkalyq esirtki úshin qylmystyq jaýaptylyq týyndaıtyn qaýly shyqty. Degenmen esirtkimen soǵysta áli jeńis týy jelbirer emes. Basty túıtkildiń birqataryn joǵaryda aıttyq. Endi taǵy bir sebebi bar. Ol – ın­ter­nettiń de esirtki ekonomıkasy «órisin» keńeıtip turǵany.

Internettegi kúres toqtaýsyz

Budan biraz jyl buryn kópqabatty úılerdiń qabyrǵalaryna aıqysh-uıqysh jazý-sýret kóp edi. Bilmeıtin adam án­sheıin erikkenniń ermegi der edi. Al ol jazý – esirtkiniń ataýy men siltemesi. Ony biletinder jaz­baı ta­nı­dy. Búginde sál tolastady. Esesi­ne áleýmettik jelide saırany kúshti. Adam­­­nan aıla artylǵan ba? Olardy satý negi­zi­nen ınternet arqyly iske asyp kele­di. «Telegram», «Signal», «VIPole», «WhatsApp» áleýmettik jelilerinde otyr.

Polısııa departamentiniń habar­laýyn­sha, Qaraǵandy aımaǵynda esirtki jáne psıhotroptyq zattardyń taralýy týraly aqparatty qamtıtyn kontentterdi anyqtaýǵa turaqty negizde ınternet-keńistiktiń monıtorıngi júzege asyrylady. Esirtki quraldary men psıhotroptyq zattardyń, olardyń sıntetıkalyq túr­le­riniń jarnamasy aqparattyq-kommý­nıkasııalyq jelilerde udaıy buǵattalady. Máselen, byltyr «Kıber qadaǵalaý» barysynda 130-ǵa jýyq saıt pen akkaýnt buǵattalǵan.

Jaqynda oblystyq polısııa depar­tamenti Esirtkige qarsy is-qımyl basqar­masynyń qyzmetkerleri esirtki arnasynyń jolyn kesýdiń «Sıntetıka» arnaıy operasııasyn ótkizdi.

«Jedel shara Qaraǵandy jáne oblys ortalyǵyna jaqyn Temirtaý men Abaı qalalarynda júrgizildi. Arnaıy operasııa kezinde 21 men 33 jas aralyǵyndaǵy tórt azamat ustaldy. Polısııa qyzmet­kerleri kúdiktilerdiń saıt ashyp, sın­tetıkalyq esirtkini áleýmettik jeli arqyly satqanyn anyqtady. Jedel qyzmetkerler kúdiktilerdiń jaldamaly páterleriniń birinen satýǵa daıyndap qoıǵan 90 oram aq tústi untaq zatty tárkiledi. Saraptama qorytyndysyna sáıkes, tárkilengen zattyń 603 gramy sıntetıkalyq esirtki ekeni belgili boldy. Atalǵan derek boıynsha Qylmystyq kodekstiń 297-babyna sáıkes qylmystyq is qozǵaldy. Eki kúdikti ýaqytsha ustaý ızolıatoryna qamaldy», deıdi polısııa departamenti baspasóz qyzmetiniń ókili Baqytjan Qudııarov.

Sonymen qatar byltyr «Kı­ber­qadaǵalaý» aqparattyq júıesine esirt­ki quraldarynyń taralýy týraly má­limetterdi qamtıtyn 153 aqpa­rat­tandyrý obektisi engizilgen. «Kýrer­ler» dep jumys usynǵan saıttarda 93 jarnama buǵattaldy. Sondaı-aq graf­fıtı-sýretterdiń jáne esirtki saıtta­rynyń «QR» kodyn taratpaýǵa qatysty sharalar da qabyldanǵan. О́tken jyly esirtkini nasıhattaıtyn saıttarǵa 1 780 adam silteme jasaǵan eken.

Bul – bir Qaraǵandy oblysyndaǵy ahýal. Mundaı másele eldiń túkpirindegi kez kelgen qalada bar. Osydan-aq sınte­tıkalyq esirtkiniń el ishindegi saıranyn kóz aldyńyzǵa eles­tete berińiz.

Shetel tájirıbesi

Esirtki saıasaty máseleleri jónindegi jahandyq komıssııa esirtkimen álemdik soǵysta osydan onshaqty jyl buryn «Jeńildik!» dep qolyn kóterdi. Komıs­sııa 2011 jyly minberden «Esirtkimen ǵalamdyq soǵysta jeńildik. Esirtki bar álemdegi jeke tulǵalarǵa jáne qoǵam­ǵa zor zardap ákeldi» dep ashyq aıt­ty. AQSh-tyń 37-prezıdenti R.Nık­son jarııalaǵan esirtkimen ymyrasyz soǵysqa jarty ǵasyrdan assa da nátı­jesiniń mardymsyzdyǵy moıyndal­dy. Zańnamany qansha kúsheıtip, esirt­ki saýdasyndaǵy jaýaptylyqty qatań­datqanmen, esirtkiniń álemge boı bermeı turǵany alǵash ret osylaı jarııa etildi.

Sodan ábden sansyraǵan jahandyq komıssııa 2014 jyly esirtkiniń keıbir túrin zańdastyrýdy usyndy. Osylaısha, esirtkini amalsyz zańdastyrǵan álem elderi paıda boldy. Olar – Argentına, Belgııa, Kanada, Ulybrıtanııa, Germanııa, Portýgalııa, AQSh, Ýrýgvaı sekildi memleketter. Álbette, jetiskennen emes. Ýdy ýmen qaıtarýdyń bir tásili ekeni belgili. Ashyq resýrstaǵy derekter munyń jaqsylyǵyn da, jamandyǵyn da jasyrmaıdy. Qaısybir elde oń kórsetkish bolsa, endi birinde nashaqorlar kerisinshe kóbeıip, qylmys artqan. Iаǵnı jahandyq komıssııanyń bul jańalyǵy da jaǵdaıdy ońaltpasa kerek.

Bul kezde sıntetıkalyq esirtki etek ala qoımaǵan edi. Al qazir burynǵy dástúrli esirtkige sıntetıka qosylyp, álem jurty taza qaırańda qalǵandaı kúı keship otyr.

Kórinbeıtin soǵys

Densaýlyq saqtaý mınıstrliginiń Jastar isteri jónindegi keńeste sıntetı­kalyq esirtkini tutyný keıingi 5 jylda 14 esege óskeni aıtyldy. Máselen, mundaı naýqastar 2017 jyly 40 bolsa, 2022 jyldyń 1 shildesindegi derek 587-ge deıin óskenin kórsetedi.

Mınıstrlik dereginshe esirtki qoldaný arqyly «Psıhıkalyq minez-qulyq buzy­lysy» dıagnozymen tirkelgender sany 108 myńǵa jýyq. Onyń 6 245-si 18 ben 29 jas aralyǵyndaǵylar. Quzyrly oryndar sıntetıkalyq esirtkiniń qolje­timdiligi jáne arzandyǵy burynǵy esirtkilerdi yǵystyryp kele jatqanyn da málimdedi.

Internet betindegi derekterden sın­tetıka qoldanǵandardyń qyryqqa jetpeı qyrshyn ketetini jıi jazylyp júr. Shızofrenııa men degradasııanyń sońy ólimge ákelip soǵady. Aǵzanyń erte qartaıyp, tozýy osy esirtkiniń sal­da­ry. «Eń aldymen, bul esirtkide mı zaqymdanady», deıdi mamandar. Psıho­log Tatıana Savıskaıa eresek adamdarǵa qaraǵanda jasóspirimderdiń qalypty ómirge qaıtýy qıyn ekenin aıtady.

– Jasóspirimder úlkenderge qaraǵanda qalypty ómir súrýge qaıta oralýǵa qulyqsyz. Bul arada mı qurylysynyń ereksheligin eskerý qajet. Mıda sońǵy bolyp mańdaı aldy bóligi damıdy. Onda oılaý úderisine jaýap beretin mı bólikteri ornalasqan. Mıdyń bul qalyptasý úrdisi 24 jasta támamdalady eken. Oǵan deıin adam jasóspirim sanalyp, bul jas aralyq qaýipti minez-qulyqpen sıpattalady, – deıdi psıholog.

Sondaı-aq sıntetıkalyq esirtkige táýeldi 20-daǵy jastyń aǵzasy jetpistegi qarııamen para-par ekenin de mamandar jıi aıtyp, dabyl qaǵyp júr. Demek ómirmen qoshtasýy da jaqyn degen sóz. Kórinbeıtin soǵys júrip jatyr. Talaı bilikti mamandardyń «Genofondqa joıqyn soqqy» deýi de osydan.

Qaıtpek kerek?

Áli kúnge bul suraqqa tolyqqandy jaýap joq. Qabyldanyp jatqan zańnama, daıyndalǵan keshendi joba-josparlar tosqaýyl bola almaı júrgeni belgili. Dúnıejúzi sheshim izdep, basyn taýǵa da, tasqa da soqty. Áıtkenmen, sany az ulttar úshin ýaqyttyń ózi keri jumys istep jatyr. Muny da umytpaý qajet.

Zań ǵylymdarynyń kandıdaty Eleý­jan Serimov sıntetıkalyq esirtki­men kúres tek quqyq organdarynyń min­de­ti emes ekenin aıtady. Buǵan qoǵamnyń barlyq salasy jumylýǵa tıis. Al olardy judyryqtaı jumyldyratyn algorıtm qajet.

– Jastardyń, kámeletke tolmaǵan jetkinshekterdiń ómiri men densaýlyǵyna qaýip tóndiretin sıntetıkalyq esirtki­lerdi ınternet arqyly satýǵa qarsy ymy­rasyz kúres júrgizip jatqan quzyr­ly organdardyń áreketi qajetti, oryndy. Desek te, jastardy bul keselden qor­ǵaý tek memleket emes, qoǵam men ata-anaǵa da mindettelýi kerek. Esirtkini paıda­laný arqyly sýısıdke baryp jatqan­dar qanshama?! Qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan jasóspirimderge psıhologııalyq, pedagogıkalyq, ata-anasynyń tarapynan der kezinde qoldaý kórsetý qajet. Mektep jasyndaǵy jasóspirimdermen sy­nyp jetekshisi, pán muǵalimderi, psı­ho­logter birlese jumys atqarǵany durys. Túrli psıhologııalyq trenıng ótkizip, profılaktıkalyq saýaldamalar júrgizip, esirtkiniń «dámin» tatqan oqýshylarmen der kezinde jumys jasap, esirtki saldarynyń aldyn alý qajet. Ata-analar bala tárbıesine beıjaı qaramaı, jetkilikti ýaqyt bólip, balasynyń jan-dúnıesine úńilip, durys tárbıe berse degen tilek bar. Buǵan qoǵam­dyq uıymdar da tartylýǵa tıis. Eli­miz­de aragidik júrgiziletin «Túngi qala­daǵy balalar» sekildi reıdterge qoǵam­dyq uıymdardy da tartqan jón, – deıdi E.Serimov.

Álem jeńe almaı, qos qolyn kókke kóterip otyrǵanda, álbette, bul ońaı soǵys emes. Biraq álem qudyqqa tústi dep, artynan ilesip ketetin sharasyzdyq emes bul. Sheshimi joq másele bolmaıdy. Osy máselede áli de jetildirilgen áreket algorıtmi kerek. Kıdlınniń «Eger siz máseleni naqty aıta alsańyz, ol jartylaı sheshildi» degen zańynyń mańyzy zor. Osyny da esten shyǵarmaǵan abzal.

Qaraǵandy