Talqy

Bul taqyrypty qaýzaýǵa túrtki bolǵan dúnıe – tarıh ǵylymdarynyń dokto­ry, professor Jambyl Artyq­baev áleýmettik je­li arqyly «talqy» týraly sóz qozǵap, ınternetti aq­taryp, bul buıym týraly tolyqqandy málimet kez­des­tire almaǵany jáne foto­beı­nesi de qoljetimdi emes ekeni jaıynda jazypty. Atam qazaq «kózden ketse, kóńil­den ketedi» degenindeı, «tal­qy» qazir kózden de, kóńilden de ketkeli qashan.

«Talqy – terini kerip, so­zyp, ıin qandyra jum­sar­tatyn aǵash aspap» dep jazypty ýıkıpedııalyq ashyq anyqtamalyqta. Bul – du­rys aıtylǵan tujyrym. Ra­syn­da, bul baıyrǵy teri ón­dirisi úshin asa qajet qural. Iаǵnı qoı-eshki sııaqty usaq mal terisiniń ıin qandyrý úshin nemese iri qara maldyń te­risi­nen taspalap tilingen jal­paq qaıysty jumsar­typ, er-to­qym jabdyǵyn jasaý úshin bul buıymdy atalarymyz qol­danyp kelgen.

Akademık jazýshy Sábıt Muqanov: «Júni jıdigen te­rini jaıyp keptiredi de, onyń qurys-tyrysyn jazý úshin «talqy» dep atalatyn tisteri kedir-budyr saımanmen sozǵylaıdy. Mine, osylaı ılengen, talqylanǵan te­riniń aty – qaıys» dep jazsa (Muqanov. S. «Halyq murasy» – Almaty:  Jazýshy, 2005. – 135 bet), 2013 jyly Ulanbatyr qalasynda jaryq kórgen Bıqumar Kámalashulynyń «Qa­zaq halqynyń salt-dás­túrleri» atty kólemdi eńbe­giniń 360-ynshy betinde: «Qazaq halqynyń teri ıleý dástúrinde teriniń ıin qan­dyryp, jumsartyp ıkemge keltirý úshin ony talqyǵa salady. Talqy qazaqtyń teri ıin qandyryp, jumsarta­tyn quraldarynyń biri», depti.

Demek joǵaryda atap ótilgen «talqyǵa tús­ti», «talqyǵa salyndy», «tal­qy­landy» degen sózderdiń ma­ǵynasy osydan shyqqan. Iаǵnı bul qandaı bir daýly másele ábden keńesilip, to­­lyq sheshimin tapty degen uǵym­­ǵa saıady.

Talqynyń túri kóp. Súıekti iri qaranyń terisine úlken talqy, usaq mal­dyń terisine kishi talqy qol­da­nylady. Al qurylymdyq tur­ǵydan: baspa talqy, sozǵy, ırek, súzgi degen túrleri bar. Mońǵolııa qazaqtary arasynda ırek talqy kóp taraǵan. Ol jaqtyń qazaqtary kóp aıtatyn «ıt minip, ırek qam­shylap» degen sóz osydan shyqqan.

Talqyny jasaý úshin asha aǵash tańdap alynady da, onyń tuıyq basyna jáne ortasyna basqanda tómen túsetin súımen-tutqa ornatylady. Al baspa aǵashtyń basy ashaǵa kóldeneń muryndyqtalady. Bul muryndyq aǵashty tıek nemese bastyryq dep ataıdy. Asha aǵashtyń betki jaq tilinde kerilgen tisteri (qy­shyry) bolady.

Osyndaı bir uzyndyǵy 159 sm, ashasynyń aıyry 40 sm, tili 141 sm bolatyn talqy Almaty qalasyndaǵy Mem­lekettik ortalyq mýzeı (KP 27334/1) qorynda saqtaýly tur (1-sýret).

Sondaı-aq 2014 jyly ja­­ryq kórgen «Qazaqtyń et­no­grafııalyq kategorııalar, uǵym­dar men ataýlarynyń dás­túrli júıesi» atty ensıklo­pedııalyq anyqtamalyqtyń 5-shi tomynyń 335 betinde talqy basyp, teri ılep jat­qan adamdardyń jumys ústin­degi fotosy jarııalanypty (2-sýret).

Ertede talqymen jumys isteý aýyr eńbek túrine jatatyn bolǵan. Sondyqtan atam qazaq «qurýly turǵan talqydan, qur ótpe» dep qatań eskertken. Iаǵnı talqy jasap jatqan adamdy kórgen kim bolsa da, oǵan kómek qolyn sozýy kerek. Bul kóshpelilerdiń buljymas qaǵıdaty.