Jańa medıa jáne ǵalam ekonomıkasy

Sózimizdiń dáleli retinde álemdegi eń iri aýdıt jáne konsaltıng qyzmetin usynatyn halyqaralyq kompanııalardyń biri PricewaterhouseCoopers-tiń (PWC) medıa salasy boıynsha júrgizgen zertteýindegi derektermen bóliseıik. Álemdik medıa naryqtyń damýy týraly boljamdardy qamtıtyn esepte jahandyq jarnama salasynyń tabysy jyldan-jylǵa artyp kele jatqany sóz bolady. Saladaǵy jalpy paıda 2020 jyly 7%-ǵa tómendegenmen, 2021 jyly 22,6%-ǵa qaıta ósip, medıa naryqtyń 32,2%-yn qurady. Sarapshylardyń pikirinshe, 2026 jyly bul sala $1 trln tabysqa jetedi, budan kórsetkishtiń jyl saıyn 6,6%-ǵa ósetinin baıqaımyz. Onyń kóp bóligi dıjıtal tehnologııalarǵa tıesili ekenin aıta ketken jón. Al sıfrlyq emes tehnologııalardaǵy jarnama úlesi 2025 jyldan bastap tómendeı bermek.

Kabeldik emes, tikeleı ınternet arqyly taratylyp, teledıdar arqyly kóriletin beıneler tabysy 2021 jyly 22,8%-ǵa ósip, $79,1 mlrd-ty qurady. Aqparat taratýdyń bul túri jyl saıyn 7,6%-ǵa kóbeıip, 2026 jylǵy tabysy $114,1 mlrd-qa jetedi dep boljanyp otyr. Al jalpy teledıdar qoldanýdyń aıasy tarylyp, kórsetkish jyl saıyn 0,8%-ǵa tómendeı bastaıdy. 2021 jyly $231,1 mlrd quraǵan tabys 2026 jyly $222,1 mlrd-qa deıin azaıady.

Jalpy, medıa salasyndaǵy shyǵyn­dardy úsh úlken topqa jikteýge bolady: tutynýshy, qoljetimdi ınternet jáne jarnama shyǵyny. 2017 jylǵy kórsetkishterge sáıkes, tutynýshy shyǵyny jalpy kiristiń – 40 (JOО́Q – jyldyq ortasha ósý qarqyny), al jarnama shyǵyny tek 29 paıyzyn qurady. 2022 jyly jarnamaǵa bólinetin shyǵyn qoljetimdi ınternetke qajetti shyǵynnan asyp túsetini belgili.

PWC-diń esebi 2026 jyly jarnama­dan túsetin tabys barlyq kiristiń 35,1%-ǵa jýyǵyn qurap, osy saladaǵy iri sek­torǵa aınalady deıdi. Bes jyldyń ishin­de ınternettegi ǵalamdyq jarnama kirisi 9,1 paıyzǵa ósip, 2026 jyly $723,6 mlrd-qa jetedi. Onyń 74%-y mobıldi qu­ryl­ǵylardaǵy beıne jarnamalarǵa tıesili.

Medıanyń yqpaly adamnyń jasyna baılanysty ózgeretini anyq. 2021 jyldan 2026 jylǵa deıin tutynýshylardan túsetin tabys qarqyndy ósiretin el – Túrkııa (JOО́Q 14,2%). Bul úrdiske jastardyń beıneoıyn, mýzyka jáne kıno ındýstrııaǵa degen qyzyǵýshylyǵy sebep bolady. Al eń baıaý ósim (JOО́Q 1,4%) Japonııaǵa tıesili. Onyń negizgi faktory – Kúnshyǵys halqy­nyń demografııa erekshelikteri, ıaǵnı týý kórsetkishiniń tómendep, egde jasta­ǵylardyń kóbeıýi.

Medıa platformalardyń sany artqan saıyn, aýdıtorııanyń tańdaý aıasy da keńeıedi. Jeke derekterdi saqtaýdyń keıingi kezdegi ózgeristerine sáıkes, tutynýshylar óziniń derek­terin baqylaýǵa (trekıng) múmkindik bermeıtin platformalarda jıi ýaqyt ótkizýdi qalaıdy. Apple 2021 jyldyń sáýirinde qoldanýshylarǵa baqylaýdan bas tartýǵa múmkindik beretin Qoldan­ba baqylaýyndaǵy transparent­tilik júıesin iske qosty. Búgingi tańda qupııalyqty saqtaý tásilderiniń engizilýi jıilegendikten, medıa platformalar jańa «oıyn erejesine» beıimdelýge májbúr. Sonyń áserinen veb jáne mobıldi qurylǵylardaǵy jarnama tıimdiligi tómendep, ony ólsheý men jetkizýdiń jańa tehnologııalaryna qajettilik týyndap otyr.

Oıyn-saýyq jáne medıa salasy vırtýaldy álemge aýysa bastady. Ýaqyt óte kele, beıneoıyndar, konsertter, jarnamalar, tipti elektrondy kommersııaǵa baılanysty kiristerdiń kópshiligi nemese barlyǵy meta álemge (metaverse) kóshýi múmkin. Iаǵnı meta keńistik adamdarǵa kózildirik, shlem, qulaqqap sııaqty qurylǵylardyń kómegimen vırtýaldy álemge súńgip, basqa ǵalamnyń shyndyǵyna enýge múmkindik týdyrady. Citibank (iri halyqaralyq bank) boljaýyna súıensek, meta álem 2030 jylǵa deıin $8-13 trıllıon arasynda kiris ákeledi. Álemdegi úlkendi-kishili kompanııalar, tipti úkimetter de óz yqpalyn arttyrý úshin «Sýkerberg keńistigine» ınvestısııa salady.

Degenmen jahandyq medıanyń damý jolynda barlyq memleket bir baǵytta qatarlasyp kele jatqan joq. Túrli saıa­sı, áleýmettik oqıǵalarǵa baılanysty úlken kompanııalardyń qyzmetine keı­bir jekelegen memleketterde shekteý qoıyla bastady. Mysaly, Qytaıda álemge ortaq platformalardy qoldanýǵa ty­ıym salynǵan. 2022 jyly Reseı Meta-nyń (Facebook) óz terrıtorııasyndaǵy qyzmetin toqtatty. Úndistan úkimeti bolsa, TikTok-pen qatar, 273 qosymshaǵa (54-i qytaılyq) shekteý qoıdy. Mun­daı jelilerge tyıym salý tájirıbesi memleketaralyq qatynas deńgeıine shyǵyp, aqparattyq saıasattyń quralyna aınalyp otyr.

Keıingi jyldary naryqtyń aıtar­lyq­taı úlken úlesi men derekteri tehno­logııalyq iri kompanııalardyń baqylaýyna ótti. Buǵan jaýap retinde resmı organdar tutynýshy quqyǵyn qorǵaý men naryqtyń ashyqtyǵyn arttyrý maqsatynda zańnamany kúsheıtýdi qolǵa aldy. Mysaly, AQSh prezıdenti Baıden ákimshiligi monopolııamen kúresti bastady. Eýropa Odaǵy tutynýshy quqyǵyn qorǵaý jáne kompanııalar ara­syndaǵy básekeni saqtaý maqsatynda «Sıfrly naryq týraly» jáne «Sıfrly qyzmet týraly» zańdardy qabyldady. Naryqty retteý bastamalarynyń kóbin jekelegen memleketter qabyldasa da, kompanııalar transulttyq deńgeıde jumys istegendikten, zańnamalar álemge áser etip, halyqaralyq saıasattyń bir baǵytyna aınaldy. Sondyqtan aldaǵy ýaqytta NFT men krıptovalıýta sekildi sıfrlyq aktıvterge de memlekettik baqylaý kúsheıe túspek. Máselen, 2022 jyly Baıden ákimshiligi AQSh úkimetiniń sıfrly aktıvterge baılanysty saıasatyn túsindiretin qujatty kópshilikke tanystyrdy. Bul buıryqta AQSh-tyń básekedegi jetekshiligin saqtaý úshin NFT men krıptovalıýtanyń ekonomıkadaǵy mańyzyn moıyndap, qoldaý kerektigi jazylǵan. Qujatta úlken tehnologııaly kompanııalarymen (Big Tech) qatar krıptografııalyq retteý de ulttyq qaýipsizdik máselesine jatqyzyldy. Elimizde de keıingi kezderi NFT naryǵy kúsheıip kele jatyr.

Osylaısha, $2.5 trln naryqty quraıtyn BAQ pen aqparatty jetkizýdiń túrli formalaryn biriktiretin medıa salasy sıfrly transformasııa men mobıldi qurylǵylar áserinen jyldam damyp otyr. Salanyń memleket saıasaty men ekonomıkasyndaǵy mańyzyn eskere otyryp, ony jiti baqylaý kerek. О́ıtkeni jahandyq medıa taralymy men taǵylymy aýqymdy qubylysqa aınalyp, kúndelikti ómirimizge dendedi.

Desek te áli de bolsa bul sala­nyń damýy qubylmaly. Bir júıemen keıin­gi 5 jylda jumys istegen ujymnyń kóshtiń sońynda qalyp qoıýy yqtımal. 2026 jylǵa qaraı qyzyq kontent, kommersııalyq oıyn­dar, tabystyń jańa túrlerin oılap tapqan kompanııalar ǵana tabysqa jetedi.

Súıindik QABYL,

Qazaqstandyq qoǵamdyq damý ınstıtýtynyń sarapshysy